Kiedy to było?

W politycznej próżni

W połowie XIX wieku Włochy stanowiły mozaikę państewek ujętych w klamrę dwóch większych monarchii: Królestwa Sardynii (zwanego również Piemontem) na północy Italii i Królestwa Obojga Sycylii na południowym krańcu Półwyspu Apenińskiego. Pomiędzy nimi, w otoczeniu kilku drobniejszych państw, wielkością wyróżniało się jeszcze papieskie Państwo Kościelne. Północno‑wschodnią część Włoch dzierżyli Austriacy, sprawujący kontrolę nad Italią i pielęgnujący jej polityczny wielowiekowy bezwład. Na mapie rozdrobnionych politycznie Włoch Piemont wyróżniał się ustrojem (jako monarchia konstytucyjna od 1848 roku), szerokim pakietem swobód obywatelskich, zbilansowanym budżetem i najlepiej spośród państw włoskich rozwiniętą gospodarką. Jego władca Wiktor Emanuel IIj0000008V5B3v25_000tp001Wiktor Emanuel II z dynastii sabaudzkiej miał rozległe ambicje polityczne. Toteż w dobie Wiosny Ludów Włosi wystąpili przeciw Austrii właśnie pod jego przewodnictwem. Po 1849 roku władcy państw włoskich, podobnie jak cesarz Austrii Franciszek Józef Ij0000008V5B3v25_000tp002Franciszek Józef I, powrócili do absolutyzmu. Piemont natomiast nadal podążał drogą ku zjednoczeniu, nazywaną risorgimento. Sytuacja międzynarodowa i stosunki wewnętrzne sprawiły, że był to kilkunastoletni proces, rozciągnięty w czasie i aż dwukrotnie przerwany koniecznością oczekiwania na sprzyjającą koniunkturę.

Granice (dzięki) dyplomacji

Premier rządu Camillo Cavourj0000008V5B3v25_000tp003Camillo Cavour był orędownikiem zjednoczenia Włoch pod przewodnictwem króla Sardynii. Uważał, że można tego dokonać dzięki sprawnej polityce. Zdawał sobie sprawę z różnic ekonomicznych dzielących ubogie południe i bogatą północ Włoch, toteż zakładał konieczność stworzenia luźnej federacji państw włoskich. Z rezerwą traktował marzenia demokratów i rewolucjonistów o odrodzeniu narodowym Włochów i jedności politycznej Italii. Umiejętnie prowadzoną dyplomacją wzmocnił pozycję kraju w stosunkach międzynarodowych, zapewniając Piemontowi wojskowe i dyplomatyczne wsparcie Napoleona IIIj0000008V5B3v25_000tp004Napoleona III. Cesarz Francji jako pierwszy z monarchów Europy opowiedział się za prawem narodów do politycznego „samookreślenia”, czyli zdobywania przez nie niezależności. Nie popierał jednak Piemontu bezinteresownie. Liczył na nabytki terytorialne dla Francji: Sabaudię i Niceę.

Porozumienie francusko‑włoskie z 1858 roku, skierowane przeciwko Austrii, skłoniło Franciszka Józefa I do wypowiedzenia Piemontczykom wojny. Francja dotrzymała umowy, wysyłając na front włoski ponad 100 tysięcy żołnierzy. Krwawe bitwy pod Magentą i Solferino, stoczone w czerwcu 1859 roku, okazały się decydujące dla losów wojny. Austria przegrała, ostatecznie tracąc wpływ na rozwój wypadków w Italii. Ustalenia pokojowe podpisane w Villafranca obligowały ją do oddania Lombardii Francuzom, ci zaś przekazali ją Piemontowi. Niestety, wizje polityczne Napoleona nie obejmowały dalszego rozszerzania wpływów Sardynii. Toteż ku rozczarowaniu Włochów, zaskoczonych jego decyzją o szybkim pokoju z Austrią, w posiadaniu Habsburgów pozostała Wenecja.

Rewolucja tworzy Włochy

Dalszy rozwój wypadków zaskoczył Napoleona, który nie chciał już być protektorem risorgimento. Zwycięstwo Sabaudii, odniesione na polach Magenty i Solferino, stało się bowiem impulsem rewolucjonizującym środkową Italię. W 1860 roku wybuchły rewolucje skierowane przeciw austriackim książętom – władcom absolutnym Parmy, Toskanii i Modeny. Po ich obaleniu, na drodze plebiscytów, mieszkańcy tych państw zdecydowali, by przyłączyć je do Królestwa Sardynii. Cavour opłacił przychylność Napoleona III dla tych działań, godząc się na włączenie do II Cesarstwa francuskojęzycznych prowincji: Nicei i Sabaudii.

Tymczasem w maju 1860 roku powstało również południe Włoch. Czynnie poparł je włoski generał i rewolucjonista, Giuseppe Garibaldij0000008V5B3v25_000tp006Giuseppe Garibaldi. Wyruszył on z małego portu w okolicach Genui (na północnym zachodzie Włoch) do Królestwa Obojga Sycylii wraz z grupą wyszkolonych i uzbrojonych włoskich ochotników, zaokrętowanych na dwóch parowcach. Wyprawę tę nazwano marszem „tysiąca czerwonych koszul” (ze względu na charakterystyczny kolor uniformów jego bojowników). Ich broń i ekwipunek pochodziły z darów zebranych w całych Włoszech, a także nadsyłanych z zagranicy. Garibaldi opanował Sycylię, a następnie ruszył na Neapol, gromiąc wojska Królestwa Obojga Sycylii i obalając władzę Burbonów. Francja i Anglia początkowo rozważały podjęcie zbrojnej interwencji, aby uniemożliwić włoskiemu generałowi przerzucenie wojsk na półwysep, jednak ostatecznie odstąpiły od tego zamiaru. Jak powiedział później jeden z uczestników wyprawy w przemówieniu wygłoszonym do tłumów, „tylko rewolucja może stworzyć Włochy, a dyplomacja nie stworzy ich nigdy”. Garibaldi i jego ochotnicy deklarowali, że działają w imieniu króla Piemontu, jednak dla Wiktora Emanuela i premiera Cavoura polityczna akcja włoskich demokratów była przedsięwzięciem tyleż korzystnym, co niepokojącym. Powodzenie wyprawy uczyniło Garibaldiego faktycznym władcą południa Włoch. Jako demokrata stanął on wówczas przed dylematem: ustanowić republikę czy podporządkować zdobyty obszar monarchii sardyńskiej. Ostatecznie wybrał posłuszeństwo wobec Wiktora Emanuela II.

Władca Piemontu na wieść o sukcesach czerwonych koszul wyruszył na spotkanie Garibaldiemu. W lutym 1861 roku Wiktor Emanuel ogłosił się królem Włoch. Powstanie nowego państwa na mapie Europy potwierdził uroczyście narodowy parlament zwołany w Turynie. Twórcy konstytucji Włoch wzorowali się na prawach Piemontu, a stanowisko premiera państwa objął Cavour. Poza granicami nowego państwa pozostawały jednak nadal Rzym (w którym rezydował papież), Wenecja, Triest i południowy Tyrol. Wkrótce Włosi tymczasowo przenieśli stolicę z Turynu do Florencji. Kilka lat później – gdy proces jednoczenia Włoch dobiegał końca – Napoleon kategorycznie już sprzeciwił się przeniesieniu stolicy nowego państwa do Rzymu. Armia francuska w obronie papieża wkroczyła do Państwa Kościelnego i rozpoczęła okupację. Napoleon III zaczął się obawiać nadmiernego wzrostu znaczenia Włoch.

Gdzie dwóch się bije…

Ostatnim etapem jednoczenia Włoch miało być odzyskanie Rzymu i Wenecji. Jednak w ówczesnej sytuacji międzynarodowej, bez poparcia Napoleona III, Włochom nie pozostawało nic innego, jak czekać na dogodny moment. Potrafili świetnie wykorzystać sytuację międzynarodową. Gdy w 1866 roku doszło do wojny prusko‑austriackiej, Włochy opowiedziały się po stronie Prus, wspierając ich aspiracje zjednoczeniowe. Dzięki temu udało się przyłączyć Wenecję, która pozostawała dotąd pod panowaniem austriackim. Cztery lata później (1870) w podobny sposób Włosi odzyskali Rzym. Francja, która prowadziła wojnę z Prusami, wycofała swoje oddziały z Państwa Kościelnego, a po klęsce Francji pod Sedanem Napoleon III został zmuszony do abdykacji. Państwo Piusa IXj0000008V5B3v25_000tp007Piusa IX skurczyło się do rozmiarów Watykanu, a Rzym w 1871 roku oficjalnie stał się stolicą zjednoczonych Włoch. Wbrew wcześniejszym obawom Francji i Anglii powstanie i rozbudowa nowego królestwa nie zmieniły jednak układu sił w Europie. Jak miały pokazać jego dalsze dzieje, znaczenie i siła nowego mocarstwa były dość ograniczone.

Rząd włoski próbował rozwiązać kwestię relacji z papieżem Piusem IX, proponując mu gwarancję suwerenności. Kiedy jednak rozmowy nie doszły do skutku, Rzym został zajęty zbrojnie przez wojska włoskie, a parlament włoski ustanowił zasady prawne regulujące funkcjonowanie Państwa Kościelnego w Watykanie.

Zamiast podsumowania