Jak hartowały się Prusy, a Austria tonęła

Decyzją kongresu wiedeńskiego państwa niemieckie, zorganizowane w Związku Niemieckim pod przewodnictwem Austrii, miały pozostać niegroźnym zjawiskiem na mapie politycznej Europy. Były za słabe, by zagrozić Francji, ale za silne, żeby paść jej łupem (jak za rządów Napoleona I). Jednak rywalizacja Austrii i Prus o hegemonię podminowała niespodziewanie kruchą równowagę sił w Niemczech. Nabrała ona rozpędu w połowie XIX wieku z powodu pogłębiających się różnic ekonomicznych między obu państwami. Związek Celny, ustanowiony wokół Prus w 1834 roku, sprzyjał wzrostowi ich potęgi gospodarczej.

U progu lat 60. XIX wieku Prusy przeprowadziły reformę wojskową. Armia pruska była „oczkiem w głowie” Wilhelma I Hohenzollernaj0000008V6B3v25_000tp001Wilhelma I Hohenzollerna i premiera rządu Prus Ottona von Bismarckaj0000008V6B3v25_000tp002Ottona von Bismarcka. Został on powołany na stanowisko szefa rządu we wrześniu 1862 roku. Prusy przeżywały wówczas kryzys konstytucyjny, gdyż Izba Deputowanych pruskiego parlamentu odrzuciła budżet zaproponowany przez króla Wilhelma I, nie godząc się na dalszą kosztowną reformę wojska. Walka o rozbudowę armii wielokrotnie narażała Bismarcka na konflikt z parlamentem.

Ciekawostka

Pan i jego sługa

RmjWj1JbjfVd0

Otto von Bismarck Źródło: Evert Duykinck, Otto von Bismarck, 1873, domena publiczna.

Otto von Bismarck słynął z nonszalanckiego stosunku do konstytucji i władz przedstawicielskich. Narzucał swoją politykę za pomocą dekretów, bagatelizując wymóg praworządności. Interesowało go wyłącznie skuteczne realizowanie interesów dynastii Hohenzollernów. Jednak jego relacje z królem Prus nie zawsze były harmonijne. Bismarck uważał, że król jest uparty i pozbawiony wyobraźni, a Wilhelma przerażał czasami brak skrupułów u premiera. Zdarzało się, że Bismarck groził królowi dymisją, aby osiągnąć swoje cele, a czasami nawet krzyczał w rozmowie z władcę Prus. Pewnego dnia rzucił mu pod nogi w ferworze kłótni ozdobną wazę. Zdenerwowany król opadł na szezlongj0000008V6B3v25_000tp003szezlong i wybuchł płaczem… Niemniej Bismarck pozostał u władzy przez niemal 30 lat, dokonując trudnego dzieła zjednoczenia Niemiec pod rządami dynastii Hohenzollernów.

Tymczasem wielonarodowa Austria, kontrolująca utworzony na kongresie wiedeńskim Związek Niemiecki, a zarazem pozostająca poza granicami Związku Celnego, stała na straży konserwatywnego porządku w Europie. Prowadziła kosztowną politykę interwencji w ramach Świętego Przymierza, tłumiąc wybuchające na kontynencie rewolucje i śledząc spiski. Jednocześnie zaniedbywała przemysłową modernizację państwa, na przykład nie rozbudowywała sieci kolejowej. Wydarzenia Wiosny Ludówj0000008V6B3v25_000tp004Wydarzenia Wiosny Ludów i ujawnione wówczas aspiracje wchodzących w jej skład narodów bardzo osłabiły jej spójność. Powrót do absolutyzmu pozornie tylko przywrócił państwu stabilność. Kilka lat później utrata wpływów we Włoszech po 1859 roku postawiła je na granicy bankructwa. Już wkrótce miało się okazać, że stanowiło to główną przeszkodę na drodze do „pruskiego” zjednoczenia Niemiec.

Podobieństwa i różnice

Podobnie jak Włochy, Niemcy także były rozbite na wiele drobnych państw. I tak samo jak we Włoszech, w Niemczech siłą napędową zjednoczenia stało się najbogatsze i najlepiej rozwinięte królestwo. We Włoszech był to Piemont, w Niemczech – Prusy. Włochów poprowadziła do zjednoczenia sprawna dyplomacja i walka zbrojna. Pierwszą z tych sił preferował premier Sardynii Camillo Cavourj0000008V6B3v25_000tp005Camillo Cavour, drugą – generał rewolucjonista Giuseppe Garibaldij0000008V6B3v25_000tp006Giuseppe Garibaldi. W Prusach Otto von Bismarck, premier i minister spraw zagranicznych Prus, obie cenił tak samo (o czym dowiesz się w dalszej części lekcji).

Jednak Piemont nie miał konkurencji w swoich ambicjach zjednoczenia Włoch. Natomiast w Niemczech do podobnej roli pretendowały Austria i Prusy, słusznie upatrując w tym sposobu na zdobycie trwałej przewagi nad konkurentem. Koncepcja tzw. Wielkich Niemiec była wizją państwa wielonarodowego na wzór Cesarstwa Austriackiego, a więc obejmującego także ludność węgierską i słowiańską (czyli Czechów, Słowaków, Polaków, Ukraińców, Słoweńców, Chorwatów i Serbów). Była ona bliska konserwatywnym wyższym sferom społecznym i mniejszościom narodowym zamieszkującym państwo Habsburgów. Tak zwane Małe Niemcy miały być niemieckie, wobec tego wizja ta zakładała wykluczenie monarchii Habsburgów z przyszłych zjednoczonych Niemiec. Chociaż jej orędownikiem był konserwatysta Bismarck, odpowiadała ona zwłaszcza burżuazji niemieckiej, marzącej o silnym i sprawnym państwie, zdolnym skutecznie rywalizować na arenie międzynarodowej.

Wojna niemal domowa

Plan odgórnie narzuconego Niemcom zjednoczenia był konsekwencją statusu Prus, które w przeciwieństwie do Piemontu we Włoszech były traktowane przez wiele państw niemieckich jako zagrożenie, a nie naturalny lider. Pruski militaryzm nie budził też sympatii środowisk liberalnych. Zapamiętano Prusom, że po upadku Wiosny Ludów na prośbę wielu niemieckich monarchów przystąpiły do tłumienia oporu i usuwania pozostałości Wiosny Ludów.

Pierwszym krokiem do realizacji koncepcji Małych Niemiec stał się konflikt z Danią w 1864 roku. Jego powodem było wcielenie przez nią prowincji Szlezwik i Holsztyn z tytułu związków dynastycznych, chociaż formalnie należały one do Związku Niemieckiego. Wzbudziło to protesty zamieszkujących je Niemców. W rzeczywistości sprawa dwóch księstw została rozdmuchana przez Bismarcka, aby dostarczyć mu od dawna wyczekiwanego pretekstu do przyszłej wojny przeciw Habsburgom i do wypchnięcia ich ze struktur Związku Niemieckiego. Wspólna interwencja Prus i Austrii – zgodnie z oczekiwaniami Bismarcka – zakończyła się sukcesem: po pokonaniu Duńczyków podzieliły one łup między siebie. Prusy wzięły Szlezwik, Austria – Holsztyn. Działania te nie napotkały żadnej reakcji Europy. Rosja była zajęta tłumieniem powstania styczniowego. Napoleon IIIj0000008V6B3v25_000tp009Napoleon III natomiast nie potrafił wybrać, czy większą sympatią darzy Danię, czy też Prusy, skutecznie realizujące swoje narodowe cele.

Bismarck potrafił sprawnie wykorzystywać konflikty w stosunkach między mocarstwami, a także ich wewnętrzne problemy. Zapewnił sobie też neutralność Rosji w spodziewanym konflikcie wewnątrzniemieckim, popierając jej działania przeciw Polakom w toczącym się powstaniu styczniowym. W lutym 1863 roku zawarł z Cesarstwem Rosyjskim układ, na mocy którego armie obu państw mogły przekraczać granicę w celu ścigania polskich oddziałów powstańczych (nazywany konwencją Alvenslebena, od nazwiska pruskiego generała uczestniczącego w podpisaniu porozumienia).

Dzięki duńskiej awanturze Bismarck mógł przystąpić do wojny z Austrią. Pretekstem stała się sprawa zarządzania zajętymi ziemiami, dzięki której udało się Bismarckowi zepsuć stosunki między państwami. Zdołał także zapewnić sobie poparcie większości państw niemieckich i Włoch. Po stronie Habsburgów stanęły: Hanower, Saksonia i państwa północnoniemieckie. Rosja i Francja pozostały neutralne, jednak z różnych powodów. Car Aleksander IIj0000008V6B3v25_000tp00AAleksander II uważał się za sojusznika Prus. Napoleon III natomiast nie wierzył w ich zwycięstwo. Za brak reakcji spodziewał się korzyści terytorialnych, obiecanych mu przez Bismarcka. Przeliczył się jednak bardzo.

Habsburgowie, którzy część sił musieli utrzymywać we Włoszech, nie mieli szans na zwycięstwo z trzema armiami pruskimi. Austria została pokonana 3 lipca 1866 roku w bitwie pod Sadową. W ramach rekompensaty kanclerz Prus zaoferował Napoleonowi III rolę rozjemcy w negocjacjach pokojowych. Szybkie zwycięstwo Prus zaskoczyło zresztą większość obserwatorów. Spowodowało wycofanie się Austrii z kręgu spraw niemieckich. W wyniku pokoju podpisanego w Pradze oddała ona Prusom Holsztyn, a Włochom – Wenecję. Została też zmuszona do opuszczenia Związku Niemieckiego, a następnie wyrażenia zgody na jego rozwiązanie. W jego miejsce Bismarck utworzył Związek Północnoniemiecki, zrzeszający pod przewodnictwem dziedzicznego króla Prus państwa niemieckie leżące na północ od rzeki Men. Miała też zapłacić odszkodowanie wojenne w wysokości 40 milionów talarów pruskich.

Ciekawostka

RM3ZJQv81qF17

Karta chwały austriackiej artylerii Źródło: Rudolf Otto Ritter von Ottenfeld, Karta chwały austriackiej artylerii, 1897, olej na płótnie, Heeresgeschichtliches Museum, domena publiczna.

Pod wsią Sadowa między nurtami Bystrzycy i Łaby w Czechach Niemcom udało się pokonać Austriaków podczas tylko jednej bitwy. Było to możliwe dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technik (kolej, telegraf) i doskonale wyszkolonej armii. Mieszkający w Austrii malarz Rudolf Otto Ottenfeld na obrazie z 1897 roku przedstawił unicestwienie austriackiej artylerii.

Upadek Napoleona III

Zwycięstwo Prus spowodowało polityczną izolację Francji. Napoleon III nie mógł liczyć na pomoc Austrii, gdyż w 1859 roku swoimi działaniami wojennymi usunął ją z Włoch, a neutralnością w 1866 roku – z Niemiec. Poza tym Austria przestała być zainteresowana odzyskaniem dawnej pozycji w Niemczech i wolała skupić się na odbudowie cesarstwa jako monarchii dualistycznej z pomocą swojej najsilniejszej mniejszości narodowej, czyli Węgrów (rok po klęsce przyjęła nazwę Austro‑Węgry). Z kolei dyplomatyczne wsparcie powstania styczniowego poróżniło Francję z Rosją. Bismarck po wygranej w 1866 roku nie widział już potrzeby dyplomatycznego nakłaniania Francji do akceptacji swojej polityki jednoczenia Niemiec. Miał świadomość, że już tylko II Cesarstwo stoi na drodze do pełnego zjednoczenia, toteż jego dni były policzone. Jednak Napoleon zdawał się tego nie dostrzegać.

Pretekstem do wojny stała się sprawa pustego tronu w Hiszpanii (po wygaśnięciu tamtejszej linii Burbonów). Napoleon III zażądał zapewnienia od pruskiego władcy, że ród Hohenzollernów nie będzie się starał o jego obsadzenie. Żądanie to miało charakter arogancki, mimo to Wilhelm cierpliwie odmawiał wydania takiego oświadczenia. Poinformował o tym posła francuskiego i 13 lipca 1870 roku wysłał z Ems depeszę (tzw. depeszę emską) do Bismarcka z oceną całej sprawy. Napoleonowi, upokorzonemu przez Bismarcka, chodziło bardziej o własny prestiż niż o sprawy hiszpańskiej sukcesji. Bismarck potrzebował natomiast pretekstu do kolejnej wojny. W takiej sytuacji wystarczyło wywołać dyplomatyczny skandal, aby taka prowokacja trafiła na podatny grunt. Kanclerz spreparował tekst królewskiej depeszy tak, że „sprawiała wrażenie horrendalnego lekceważenia wobec Francji”, a następnie pozwolił jej „przeciec” do prasy. Wzburzona francuska opinia publiczna zażądała wojny.

Francja posiadała doświadczoną w bojach, lecz źle zorganizowaną armię i dużo lepszą od pruskiej flotę. Jednak jej cesarz nie miał talentów dowódczych swojego genialnego wuja, Napoleona I, a wojsku brakowało lekarstw i amunicji. Poza tym wojna została rozstrzygnięta na lądzie, gdzie Francuzi nie mieli szans w starciu z doskonale wyszkoloną armią pruską, sprawnie dowożoną koleją na front. Na czele pruskiego sztabu generalnego stał generał Helmuth von Moltkej0000008V6B3v25_000tp00BHelmuth von Moltke. Ani Austria, ani Włochy nie przyszły Francji z pomocą. Prusy natomiast miały poparcie Związku Północnoniemieckiego oraz państw południowoniemieckich. Już na początku wojny zyskały przewagę i szybko zmusiły główne siły francuskie do zamknięcia się w twierdzy Sedan. Francja ogłosiła kapitulację na początku września 1870 roku. Napoleon III dostał się do niewoli, a Cesarstwo upadło.

W maju 1871 roku republika francuska i Prusy zawarły pokój. Francja utraciła Alzację i Lotaryngię oraz zobowiązała się zapłacić Niemcom kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Rozmiary i szybkość klęski Francji była ciosem dla Europy. Społeczeństwo niemieckie na fali entuzjazmu dokończyło za Bismarcka jednoczenie Niemiec. W grudniu 1870 roku do Związku Północnoniemieckiego przystąpiły kraje z południa Niemiec. 18 stycznia 1871 roku w Wersalu proklamowano powstanie II Rzeszy. Była to federacja 22 państw, trzech wolnych miast oraz Alzacji i Lotaryngii. Austria pozostała poza zjednoczonymi Niemcami. Cesarzem został Wilhelm I, a pierwszym kanclerzem nowego państwa - Bismarck.