Kiedy to było?
Północ i Południe
Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych była nie tylko konfliktem militarnym, lecz przede wszystkim zderzeniem dwóch wizji politycznych, a także skrajnie odmiennych modeli gospodarki: nowoczesnej cywilizacyjnie przemysłowej Północy i zacofanego rolniczego Południa, żyjącego z eksportu bawełny. Jej uprawa, podobnie jak uprawa tytoniu, kukurydzy i trzciny cukrowej, opierała się na pracy niewolników. Specjalnie w tym celu przywożono ich z Afryki, mimo obowiązującego od 1808 roku oficjalnego zakazu skutecznie omijanego przez kontrabandę.
Wykorzystywanie na plantacjach niewolniczej pracy datuje się jeszcze od czasów przed powstaniem państwa amerykańskiego, czyli od XVII wieku. Ciemnoskórych niewolników traktowano nie jak ludzi, lecz jak zwierzęta. Wraz z rozwojem produkcji bawełny w XIX wieku ich sytuacja jeszcze się pogorszyła. Niewolnicy, dawniej mieszkający w domu pana, teraz żyli zazwyczaj w barakach, na zupełnie innym poziomie niż społeczność ludzi białych — kolonialna arystokracja.
Pozycja zwolenników niewolnictwa była w Stanach Zjednoczonych silna. Jeszcze w latach 50. XIX wieku władze federalne zdominowała partia demokratyczna. Jej elektorat stanowili wówczas bogaci plantatorzy z Południa, przywiązani do istniejących tam hierarchii społecznych i do instytucji niewolnictwa. Ponieważ konstytucja amerykańska nie wypowiadała się w tej kwestii — pozostawiając ją w gestii stanowych ciał prawodawczych, mieszkańcy Południa dążyli do przeniesienia tej instytucji na zasiedlane terytoria zachodnie. Wybory prezydenckie 1856 roku wygrał demokrata i zwolennik systemu niewolniczego, a w 1857 roku Sąd Najwyższy dopuścił niewolnictwo na obszarze całych Stanów Zjednoczonych. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać dopiero w połowie XIX wieku, gdy ukształtowała się partia republikańska. Traktowała ona zniesienie niewolnictwa jako jeden ze swoich priorytetów. Przenikały się tu dwie równie ważne motywacje. Abolicjoniści, czyli członkowie ruchu opowiadającego się za zniesieniem niewolnictwa, używali argumentów natury moralnej, wskazując na barbarzyński charakter tego zjawiska i nieludzkie traktowanie pracowników plantacji. Przedstawiciele rozwijającego się dynamicznie przemysłu wydobywczego, włókienniczego i metalurgicznego byli zainteresowani pozyskaniem nowych rąk do pracy.
Chata wuja Toma, powieść amerykańskiej pisarki i działaczki społecznej Harriet Stowe Beecher (1811–1896), opisująca nieszczęśliwy los ciemnoskórych niewolników, wzburzyła w 1852 roku społeczeństwo Północy i przyczyniła się do wzmożenia ruchu na rzecz zniesienia niewolnictwa.
Próba sił
Wydarzenia, które rozegrały się na nowo zasiedlonym, prostokątnym terytorium Kansas (za jego zachodnimi granicami rozciągał się tzw. Dziki Zachód, na wschodzie graniczyło z „niewolniczym” stanem Missouri), stanowiły zapowiedź późniejszego konfliktu. W 1855 roku na tle stosunku do niewolnictwa wybuchła tam wojna domowa między osadnikami z Północy a zwolennikami „południowego” modelu społeczeństwa. Była ona świadectwem zaostrzającej się rywalizacji o to, kto przeciągnie na swoją stronę powstające na zachodzie nowe stany.
Zwycięstwo Abrahama LincolnaAbrahama Lincolna w wyborach prezydenckich w 1860 roku przeraziło mieszkańców stanów południowych. Widziano w nim ideowego przeciwnika niewolnictwa. Toteż jeszcze tego samego roku wprowadzono w życie pomysł utworzenia własnego państwa, który od jakiegoś czasu krążył na Południu. Karolina Południowa jako pierwsza ogłosiła wystąpienie z Unii, pociągając za sobą Missisipi, Alabamę, Florydę, Georgię, Luizjanę i Teksas. W lutym 1861 roku sześć zbuntowanych stanów utworzyło Skonfederowane Stany Ameryki – potocznie nazywane Konfederacją.
Później, w trakcie działań wojennych, przyłączyły się do nich jeszcze cztery kolejne: Wirginia, Tennessee, Arkansas i Karolina Północna. Obszar Stanów Zjednoczonych Ameryki, po opuszczeniu go przez secesjonistów, zaczęto nazywać Unią. Na zachodnim wybrzeżu do Unii przystąpiły Oregon i Kalifornia. Konfederacja ze stolicą w Richmond w stanie Wirginia zajmowała 1/4 całego obszaru Stanów Zjednoczonych, zamieszkanego przez ponad 9 milionów ludzi (w tym 3,5 miliona niewolników), co stanowiło około 33% ludności. Prezydentem Konfederacji był Jefferson DavisJefferson Davis. Akt secesji, choć groźny dla stabilności państwa, nie oznaczał jeszcze wojny domowej. Każda ze stron zbierała siły.
Przeczytaj mowę inauguracyjną Lincolna i powiedz, co jego zdaniem stanowi główną przyczynę sporu między Północą i Południem. Jak Lincoln oceniał konsekwencje secesji stanów południowych?
Część naszego narodu opowiada się za niewolnictwem jako instytucją prawnie usankcjonowaną i dąży do jego legalnej ekspansji, a część uważa niewolnictwo za zło i dąży do jego ograniczenia albo i zniesienia. I w tym tkwi sedno naszego sporu. Obowiązują obok siebie konstytucyjna poprawka dotycząca zbiegłych niewolników i zakaz zagranicznego handlu niewolnikami, jak to się dzieje w społeczności, której zasady moralne w mało doskonały sposób wpływają na stanowione prawo. Znakomita większość ludzi w obu przypadkach przestrzega li tylko suchej litery prawa, nie wdając się w rozważania natury moralnej, a tylko niewielu pozwala sobie prezentować postawę odmienną. Myślę, że to się prędko nie zmieni, a po secesji będzie jeszcze gorzej. Handel niewolnikami, do dziś nie do końca wyrugowany, rozkwitnie na Południu bez ograniczeń, a na Północy zbiegli niewolnicy, teraz tylko częściowo wydawani, byliby chwytani i wydawani co do jednego.
Abraham Lincoln, wychowany w rodzinie baptystów, od dzieciństwa był przeciwnikiem niewolnictwa. Jednak jako głowa państwa potrafił oddzielić przekonania od doraźnych politycznych interesów. Gdy na pograniczu między Północą a Południem ważyły się losy przynależności czterech niewolniczych stanów, które nie dokonały secesji, od Missouri po Delaware, sprawę niewolników dyplomatycznie pomijał milczeniem. Nie wahał się jednak przed podjęciem brutalnych działań, aby spacyfikować graniczne stany, co w konsekwencji pozwoliło Unii uzyskać wyraźną przewagę militarną.
Odszukaj na powyższej mapie stany należące do Unii i Konfederacji oraz cztery niewolnicze stany, które nie dokonały secesji. Wskaż Gettysburg. Wynotuj ważniejsze bitwy wojny secesyjnej.
Bratobójcza wojna
W kwietniu 1861 roku wojska Konfederacji uderzyły na Fort Sumter, port w Karolinie Południowej obsadzony przez wojska Unii, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny. Początkowo po obu stronach walczyli ochotnicy, ale Konfederacja dysponowała większą i lepiej wyszkoloną armią. Większość generałów amerykańskich opowiedziała się po jej stronie. Ostatecznie o wyniku wojny zdecydował potencjał ludnościowy i gospodarczy stron konfliktu. Pod tym względem Północ miała miażdżącą przewagę nad Południem. Gdy wprowadzono pobór przymusowy (w 1862 roku w Konfederacji, a w 1863 roku w Unii), Północ wystawiła dwukrotnie więcej żołnierzy niż Południe. Szybko też rozbudowała przemysł wojenny, a swojej floty wojennej użyła do blokady morskiej stanów południowych. Tymczasem Południe bezskutecznie liczyło na pomoc Europy.
Przedstawiona karykatura z okresu wojny secesyjnej miała ośmieszyć epizod z początków konfliktu, kiedy żołnierze Unii i Konfederacji przez kilka miesięcy na przełomie 1861 i 1862 roku stacjonowali bezczynnie na brzegach Potomaku. Można też spojrzeć na nią inaczej: jedyne, co dzieli przedstawionych na niej żołnierzy, to… rzeka. Wobec braku różnic etnicznych, rasowych czy religijnych między Amerykanami wcielanymi do obu armii wojna secesyjna była konfliktem prawdziwie bratobójczym.
Unia dążyła do złamania oporu secesjonistów, konieczne więc było podejmowanie przez nią działań ofensywnych. Konfederacja walczyła natomiast o utrzymanie odrębności państwowej, więc podejmowała głównie działania obronne. Toteż po krótkim okresie walk, które nie rozstrzygały konfliktu na korzyść żadnej ze stron, prezydent Lincoln podjął decyzje zapewniające Unii zwycięstwo. W maju 1862 roku wydał dekret o osadnictwie. Chętnym do osiedlania się na kolonizowanych wówczas zachodnich obszarach Stanów Zjednoczonych dawał prawo do zajmowania 60‑hektarowych działek za symboliczną opłatę. Zwiększyło to popularność Unii wśród farmerów. W kwietniu 1862 roku ogłosił proklamację znoszącą niewolnictwo (tzw. proklamację emancypacyjną) we wszystkich zbuntowanych stanach. Weszła ona w życie z pierwszym dniem 1863 roku. Dekret ten miał (i tak się stało) wywołać masowy napływ rekrutów do armii Unii. Pozostawiał konfederatom sto dni na złożenie broni, za co mogli oni uzyskać odszkodowanie. Po tym terminie gratyfikacja przepadała.
Wojska Unii zdobyły w 1863 roku Hudson i opanowały dorzecze Missisipi, przegradzając terytorium Konfederacji. W lipcu 1863 roku konfederaci ponieśli klęskę pod Gettysburgiem. Bitwa ta miała przełomowe znaczenie, pokonany generał Robert LeeRobert Lee wycofał się ze swoimi wojskami na Południe. W 1864 roku generał Ulysses GrantUlysses Grant zajął Richmond, a William ShermanWilliam Sherman po ponadmiesięcznym oblężeniu – Atlantę, stolicę Georgii. W końcowym okresie wojny marsz 60 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Shermana, z Atlanty do Savannah – podczas którego mordowali oni ludność cywilną i palili wszystko, co napotkali na swojej drodze – złamał morale konfederatów. W kwietniu 1865 roku Południe skapitulowało. W tym samym miesiącu prezydent Lincoln zginął z rąk fanatycznego zwolennika niewolnictwa.
Wojna secesyjna była jedną z pierwszych nowoczesnych wojen. Kolej dowoziła walczącym żywność i sprzęt. Informacje i rozkazy przekazywano po raz pierwszy telegraficznie. Prasa publikowała reportaże fotograficzne z pola walki. Zastosowano nowe rodzaje broni: karabin powtarzalny, karabin maszynowy, granaty ręczne, miny podwodne, wielkie działa. Jednak medycyna nadal stała na niskim poziomie i więcej ludzi umarło od ran i chorób niż wskutek bardzo krwawych walk oraz mordów jeńców i ludności cywilnej. W sumie w wojnie tej wzięło udział ponad 3 i pół miliona żołnierzy (w tym 2 miliony po stronie Północy), a pochłonęła ona 670 tysięcy ofiar. Przez kolejnych 12 lat wojska Unii okupowały Południe.
Powojenne porządki
Wojna secesyjna należy do przełomowych wydarzeń w historii Stanów Zjednoczonych. Zdecydowała o kształcie państwa, jego zasięgu terytorialnym. Miała zasadniczy wpływ na sytuację gospodarczą i strukturę społeczną. Zakończenie konfliktu pozwoliło na nieskrępowany rozwój ekonomiczny państwa. Jeszcze w styczniu 1865 roku Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił XIII poprawkę do konstytucji, znoszącą niewolnictwo na obszarze całych Stanów Zjednoczonych. Już po śmierci Lincolna kolejna poprawka zobowiązała mieszkańców Południa do przyznania wyzwolonym niewolnikom praw obywatelskich. Jednocześnie odebrała je wszystkim tym, którzy pełnili funkcje urzędnicze lub wojskowe w Konfederacji. Działania te utrwaliły podział w społeczeństwie i podobnie jak okupacja, służąca „rekonstrukcji” Południa, utrudniały pogodzenie stron konfliktu. Ludność ciemnoskóra, pozornie zrównana w prawach z białymi, była jednak traktowana jak obywatele drugiej kategorii. Za pomocą różnych przepisów („czarnych kodeksów”), narzucających obowiązek zawierania rocznych umów z właścicielami ziemskimi, wprowadzono przymus pracy na plantacjach, segregację rasową, odrębne szkolnictwo.
Byli właściciele niewolników starali się ich powstrzymać od głosowania i korzystania ze zdobytej równości. W 1866 roku założyli Ku Klux Klan – organizację terroryzującą ludność ciemnoskórą. Jej członkowie, odwołujący się do średniowiecznych rytuałów, nocami katowali na śmierć Afroamerykanów i osoby występujące w ich obronie.