Kiedy to było?

W poszukiwaniu straconego ładu

Konieczność ustanowienia nowych zasad polityki międzynarodowej wyłoniła się natychmiast po tym, gdy wojska ostatniej koalicji antynapoleońskiej wkroczyły do Paryża wiosną 1814 roku. Napoleon abdykował i został osadzony na wyspie Elbie. Teraz należało uporządkować sytuację w zmęczonej wojnami Europie, gruntownie odmienionej po dziesięciu latach imperialnych rządów cesarza Francuzów. Na miejsce obrad wybrano Wiedeń. Kongres, który zorganizowano w stolicy Cesarstwa Austrii jesienią 1814 roku nie tylko nie miał żadnej uroczystej inauguracji, ale nawet żadnego oficjalnego posiedzenia końcowego. Nigdy też nie odbyło się plenarne zebranie wszystkich uczestników. Jednak po kilkunastu miesiącach obrad podpisano jego akt końcowy. Dokument sporządzono w języku francuskim.

Decydujący głos w kwestiach w nim zawartych należał do czterech państw. Były to: udzielająca gościny licznie przybyłym monarchom i dyplomatom Austria, panująca na morzach Wielka Brytania i największe europejskie mocarstwo lądowe – Rosja. Tym czwartym była Francja, włączona do tego decyzyjnego grona dopiero w trakcie trwania obrad, wyłącznie dzięki talentom dyplomatycznym jej ministra spraw zagranicznych, którym był wówczas Charles Maurice Talleyrandj0000008UNB3v25_000tp001Charles Maurice Talleyrand [czyt. szarl moris talejrąd]. Austrię reprezentował minister spraw zagranicznych Klemens Metternichj0000008UNB3v25_000tp002Klemens Metternich [czyt. klimens meternyś], Wielką Brytanię – minister spraw zagranicznych Robert Stewart Castlereaghj0000008UNB3v25_000tp003Robert Stewart Castlereagh [czyt. rabert stjuart kasolrej], Rosję – car, Aleksander Ij0000008UNB3v25_000tp004Aleksander I. W Wiedniu udało się stworzyć rzecz bez precedensu w historii. W trakcie licznych przyjęć i balów osiągnięto porozumienie nie tylko w sprawach granic Europy ponapoleońskiej, ale i w kwestii ogólnych reguł kontynentalnego porządku.

Trzy zasady i jedno przymierze

Nie tylko Napoleon zbagatelizował kiełkujące w Europie narodowe żywioły i ich interesy. Dokładnie tak samo postąpili architekci nowego ładu politycznego. Zostały one w rozstrzygnięciach kongresowych pominięte. Wypracowano natomiast wspólnie trzy podstawowe zasady – fundamenty polityki międzynarodowej. Były to: legitymizm, zasada kompensacji terytorialnej dla zwycięzców Napoleona oraz zasada równowagi sił. Zasada legitymizmu – której pomysłodawcą był minister spraw zagranicznych Francji Talleyrand – mówiła o nienaruszalności władzy monarchów, jako pochodzącej z woli bożej. Odwołując się do wartości konserwatywnych (a porzuciwszy bez sentymentu ideały rewolucyjne), minister francuski przypominał, że władza ta stanowi naturalny i stały punkt odniesienia dla rządzących i rządzonych, gwarantuje porządek wewnętrzny i międzynarodowy. Podobnie myślał minister spraw zagranicznych Austrii, Metternich, stawiający znak równości między pokojem i prawowitymi rządami monarchów. Legitymizm stał się najważniejszym uzasadnieniem restauracji, czyli przywracania na trony historycznych dynastii. Działania takie zgodnie uznano w Wiedniu za najlepszą zaporę przeciwko rewolucji i niepokojom społecznym.

Ogromne znaczenie dla Europy miała trzecia z przyjętych na kongresie reguł: zasada równowagi sił. Jej głównym zwolennikiem była Wielka Brytania. Ustalenia terytorialne miały zostać przeprowadzone w taki sposób, aby żadne z państw nie zyskało zbyt wyraźnej przewagi nad rywalami. Miało to zapobiec hegemonii Francji i… Rosji. Car Aleksander liczył bowiem, że zdoła zatrzymać całe – okupowane wówczas przez armię rosyjską – Księstwo Warszawskie, popierał też starania Prus o zagarnięcie Saksonii. Jednak zrealizowanie planów politycznych Aleksandra I oznaczałoby zastąpienie hegemonii napoleońskiej – rosyjską. A tego w Europie chciano uniknąć. Udało się to poprzez odpowiednie rozwiązanie sprawy polskiej i saskiej, z tej właśnie przyczyny najważniejszych i najtrudniejszych kwestii „roztańczonego” kongresu.

Rosja, z racji pokonania Napoleona i swojego statusu jako potęgi militarnej, miała w Wiedniu najsilniejszą pozycję, ale jej faktyczny wkład w ustalenia nowego ładu ograniczył się do propozycji stworzenia porozumienia państw, które, odwołując się do wartości chrześcijańskich, będą interweniować militarnie w krajach, jeśli tylko dojdzie w nich do zmian o charakterze rewolucyjnym. Projekt cara z czasem zyskał nazwę Świętego Przymierza. Jak mawiano, władcy europejscy przyłączyli się do niego „przez grzeczność”. Szczególnie chętnie przystąpiły do niego pozostałe państwa zaborcze: Austria i Prusy. Natomiast Wielka Brytania odmówiła udziału, nie chcąc przyłączać się do przedsięwzięcia łamiącego cudzą suwerenność. Zrezygnowały z niego również Turcja i papiestwo.

Skutki kongresu wiedeńskiego

W trakcie wielomiesięcznych obrad w Wiedniu Metternichowi udało się nakłonić najważniejsze kraje do podporządkowania swoich interesów nadrzędnemu celowi, jakim było przekreślenie dorobku rewolucji francuskiej. Państwa, chociaż rywalizowały ze sobą, w trakcie konferencji w Wiedniu starały się zgodnie decydować w sprawach dotyczących stabilności międzynarodowych stosunków. Zdecydował o tym konserwatywny lęk o ich własne instytucje polityczne. Do schyłku XVIII wieku, czyli do epoki rewolucji i Napoleona, władcy państw kontynentalnych rządzili z całkowitym poczuciem trwałości ich władzy. Byli w stanie prowadzić ciągłe wojny dlatego, że wierzyli w nienaruszalność swoich instytucji wewnętrznych. Po 1789 roku przekonali się, że wojna – jak pokazał przykład Francji – niesie za sobą ryzyko wewnętrznej rewolucji. Minister spraw zagranicznych Metternich wiedział, jak zadbać o interesy samej Austrii. To wielojęzyczne i wieloetniczne imperium już wówczas było reliktem epoki feudalnej, a idee liberalne i narodowe były dla niego śmiertelnym zagrożeniem. Po kongresie wiedeńskim za sprawą stworzonego na nim nowego ładu Europa doświadczyła przez następne sto lat najdłuższego w swojej historii okresu pokoju, gdyż nie zaznała w tym czasie wojny powszechnej. Natomiast w perspektywie lokalnej pierwszym konfliktem była - dopiero w połowie XIX wieku – wojna krymska między Rosją a Turcją i sprzymierzonymi z nią państwami zachodnimi: Francją i Wielką Brytanią.

Nowa mapa Europy

Decyzją Kongresu Wiedeńskiego porządek międzynarodowy regulowały dwa podstawowe dokumenty: Święte Przymierze Prus, Austrii i Rosji z września 1815 r. oraz antyfrancuskie przymierze zawarte w dwa miesiące później przez Wielką Brytanię, Prusy, Austrię i Rosję. Od tego czasu państwa europejskie rządziły wspólnie, podejmując najważniejsze decyzje w trakcie odbywających się okresowo kongresów, które przez następne pół wieku stanowiły coś na kształt rządów Europy.

Jak głosi antyczne powiedzenie, nie da się wejść dwa razy do tej samej rzeki. Układ granic Europy, jaki nakreślono na kongresie wiedeńskim, różnił się od tego sprzed epoki napoleońskiej. Nie było już powrotu do I Rzeszy. W Niemczech utworzono Związek Niemiecki, łączący 34 państwa niemieckie i 4 wolne miasta, zdominowany przez konkurujące o pierwszeństwo Austrię i Prusy. Stworzenie Związku pozwoliło zapobiec zjednoczeniu Niemiec na gruncie narodowym, co było jednym z celów kongresu i przykładem praktycznej realizacji zasady równowagi sił. Twór ten był zbyt silny, by mogła go zaatakować Francja, a zarazem zbyt słaby ze względu na ilość należących do niego krajów, by stanowić zagrożenie dla sąsiadów. Do tego zrównoważył przeważającą siłę militarną Prus. We Włoszech Austria stała się znów główną siłą w strefie północnowłoskiej. Przywrócono poza tym Państwo Kościelne. Pojawiły się na Półwyspie Apenińskim dwa nowe królestwa: Królestwo Obojga Sycylii i królestwo Sardynii, czyli Piemont. Z połączenia obszaru Belgii i Holandii powstało Zjednoczone Królestwo Niderlandów.

Najwięcej politycznych emocji wzbudziły ustalenia w sprawie polskiej i saskiej, bo w nich właśnie ujawniały się pola konfliktów między mocarstwami, rozwiązanych drogą zaciekłych negocjacji. Rosja zrezygnowała z wyłącznego posiadania ziem byłego Księstwa Warszawskiego. Sprawowała odtąd rządy w okrojonym Królestwie Polskim, utworzonym w jego miejsce. Aleksander przybrał tytuł króla Polski i pod wpływem nacisków dyplomacji brytyjskiej złożył obietnicę nadania mu konstytucji, co wkrótce uczynił. Zachodnia część dawnego Księstwa, z Poznaniem i Toruniem powróciła do Prus jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Uzyskały one także połowę terytorium Saksonii i 2/5 jego ludności. Lipsk i Drezno pozostawiono szczęśliwie w Saksonii. Austrii oddano saliny wielickie i ziemie polskie utracone w 1809 r. Jednak Kraków wraz z przylegającymi ziemiami stał się wolnym miastem pod „opieką˝ Rosji, Austrii i Prus.

Ciekawostka

ReeTfPuv98rzm

Na obrazie przedstawiono grupę ludzi nad brzegiem morza. Na morzu, po lewej stronie obrazu  znajduje się statek. Na brzegu znajduje się łódka do której będzie wsiadał mężczyzna. W tle widać zamek.

Słynny powrót Napoleona z Elby – sto dni między marcem a czerwcem 1815 roku – przyspieszył wiele kongresowych decyzji i najbardziej przysłużył się Wielkiej Brytanii. Po jej zwycięstwie pod Waterloo (18 VI 1815 roku), osiągniętym we współpracy z Prusakami, znacznie wzrosło jej znaczenie wśród koalicjantów. Z kolei Brytyjczycy pozwolili powrócić nieudolnym Burbonom do Paryża, okupowanego wówczas przez armie angielską i pruską.