Kiedy to było?

Rewolucja jedyna w swoim rodzaju

W drugiej połowie XVIII wieku Wielka Brytania – jako pierwsze państwo na świecie – wkroczyła na drogę intensywnej modernizacji (terminem tym określamy procesy społeczne związane z powstawaniem i rozwojem społeczeństw przemysłowych) i industrializacji (czyli rozwoju gospodarczego kraju polegającego na zwiększeniu udziału przemysłu w gospodarce narodowej). Uczyniło ją to mocarstwem światowym i całkowicie przeobraziło jej społeczeństwo. Potrzebowała na to blisko stu lat. Zasięg i rozmiar zmian, do których doszło w okresie 1750–1850, sprawił, że proces ten zyskał miano rewolucji przemysłowej. Był największym przełomem w dziejach świata. Jego symbole to produkowane maszynowo bawełniane tekstylia, żelazo wytapiane z użyciem koksu i silnik parowy na węgiel. Przemysły: włókienniczy, metalowy i węglowy były ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie wspomagały swój rozwój. Mechanizacja tkactwa wymagała budowy maszyn z żelaza i stali. Do wytapiania metali niezbędny był węgiel, który musiał zastąpić coraz trudniej dostępne drewno. Eksploatacja pokładów węgla oznaczała konieczność skutecznego wypompowywania wód gruntowych. Im głębiej sięgano pod ziemię, tym bardziej trzeba było zwiększać wydajność pomp…

Wydobycie węgla, podstawowego surowca epoki rewolucji przemysłowej, opierało się na fizycznej pracy ludzi, w tym także kobiet i dzieci, przez większość XIX wieku. Nie zmieniła tego ekspansja silników parowych, gdyż wykorzystywano je wyłącznie do wypompowywania wody zalewającej chodniki, a czasem do ich wentylacji. Działo się tak, chociaż napędzane tym paliwem kolejne wynalazki nieodwracalnie zmieniały świat na powierzchni ziemi.

Brytyjski przemysł zawdzięczał wiele stałemu napływowi siły roboczej. Już w epoce nowożytnej zniesiono w Anglii poddaństwo chłopów, uwalniając ich od dożywotnich świadczeń na rzecz panów feudalnych. Celem tej reformy było uzyskanie ziemi pod hodowlę owiec, tym samym chłopom już nie nadawano ziemi. U progu rewolucji przemysłowej tylko nieliczni byli zatrudnieni w wielkich majątkach ziemskich. Jednocześnie w ciągu XVIII wieku upowszechnił się na wsi konny siewnik zbożowy, a także produkowane masowo żelazne pługi, brony, kosiarki i młockarnie. Maszyna parowa przez długi czas nie zdołała wprawdzie zastąpić konia jako głównej siły pociągowej maszyn rolniczych, ale chętnie wykorzystywano ją przy młockarniach, co w dużym stopniu zwiększyło wydajność plonów. W wyniku tych zmian udało się po raz pierwszy uzyskać nadwyżki w produkcji żywności. Postęp techniczny, który od początku XVIII wieku uwidocznił się na wsi, oraz zastąpienie mało wydajnej trójpolówki płodozmianem – określane mianem rewolucji agrarnej - zmniejszyły zapotrzebowanie na siłę roboczą. Szukano więc pracy w miastach, a te chętnie przyjmowały przybyszów. Procesy te doprowadziły do narodzin brytyjskiej klasy robotniczej i stopniowego zaniku klasy chłopskiej. W przemyśle Wielkiej Brytanii w 1800 roku pracowało 18% ogółu zatrudnionych, a około 1850 roku – już 34%.

Idole rewolucji przemysłowej

Manufaktury oraz system nakładczy (chałupnictwo) właśnie w Wielkiej Brytanii najwcześniej osiągnęły szczyt swoich możliwości produkcyjnych. Aby zaspokoić rosnące potrzeby konsumentów, szukano nowych sposobów na zwielokrotnienie produkcji. Ważną cechą brytyjskiej rewolucji przemysłowej była intensywna i skuteczna współpraca rzemieślników i wynalazców amatorów z uczonymi. Brali w niej udział również bankierzy i przedsiębiorcy, którzy chętnie podejmowali ryzyko wprowadzania innowacji i finansowania masowej produkcji fabrycznej opatentowanych wynalazków. Wielka Brytania posiadała kolonie, a więc rozległe rynki zbytu, a także wielkie zasoby siły roboczej. Wszystko to gwarantowało duże zyski.

Ciekawostka

Pracownia inżyniera Watta

R1ZbFlp7LMtJZ

zdjęcie odtworzonego  wnętrze pracowni Watta

R12bJmZneyEzr

Pomnik Watta

James Wattj0000008UHB3v25_000tp001James Watt, pracownik Uniwersytetu w Glasgow, pewnego dnia podjął się renowacji jednego z modeli wysokiej na 17 metrów maszyny parowej, skonstruowanej kilka dziesięcioleci wcześniej przez kowala, Thomasa Newcomenaj0000008UHB3v25_000tp002Thomasa Newcomena, a stosowanej w górnictwie. Nie tylko ją naprawił, ale… opracował jej nową, udoskonaloną wersję. Swój wynalazek opatentował w 1769 roku. Jego uniwersalny silnik na parę był dużo mniejszy i do tego znacznie skuteczniejszy i bardziej wydajny. Osiągał olbrzymią jak na tamte czasy moc 15 koni mechanicznych.

Wspólnicy i przyjaciele, szkocki inżynier James Watt i przedsiębiorca Matthew Boulton z Birmingham, zapoczątkowali technologiczny przewrót w brytyjskim przemyśle, dostarczając mu do masowej produkcji silnik parowy. W 1780 roku Boulton sfinansował budowę wytwórni maszyn parowych w Soho, pod Birmingham. Ich producja przyniosła obydwojgu majątek i poważanie w ówczesnym społeczeństwie. Dla maszyny, początkowo przeznaczonej do wypompowywania wody w kopalniach wkrótce znaleziono inne zastosowania: jako źródło napędu w hutach, młynach i przemyśle tekstylnym. Stopniowo eliminowano więc tradycyjne źródło energii, jakim było koło wodne. Od tej pory można było produkować taniej i więcej. Sukces Watta i Bultona zainspirował wielu innych, a szukanie technicznych ulepszeń i zbieranie patentów stało się modne.

Ciekawostka

R1RXhkJDyjt9T

mężczyzna siedzi w fotelu, w swojej lewej ręce trzyma papier zwinięty w rulon  

Spektakularną karierę zrobił też fryzjer i perukarz Richard Arkwrightj0000008UHB3v25_000tp003Arkwright, który za swoje zasługi w dziedzinie przemysłu otrzymał tytuł szlachecki. Był nie tylko wynalazcą przędzarki mechanicznej, wyposażonej w napęd wodny, a później parowy, ale także zdolnym kompilatorem cudzych wynalazków. Stworzył finansowe imperium, był właścicielem większości zlokalizowanych w Anglii i Szkocji wytwórni przędzy bawełnianej, które wyposażał w maszyny własnej konstrukcji, a także najbogatszym człowiekiem na Wyspach Brytyjskich. W 1782 roku zatrudniał 5 tysięcy pracowników, a posiadany przez niego kapitał wyceniano na 200 tysięcy funtów. Jego inwestycje umożliwiły masową produkcję tanich wyrobów tekstylnych dla mas. W ten sposób narodził się brytyjski przemysł włókienniczy.

Tekst I

Tekst II

Tekst III

Tekst IV

Wynalazek za wynalazkiem

Szczególne znaczenie dla brytyjskiej gospodarki miały innowacje techniczne, które już w XVIII wieku zrewolucjonizowały proces wytwarzania tkanin. Krokami milowymi były wynalazki radykalnie usprawniające proces tkania materiałów: czółenko Johna Kaya (1733) i zmechanizowane krosno Edmunda Cartwrighta (1784). Pierwsze z urządzeń pozwoliło przyspieszyć proces przeplatania nici wątku i osnowy w domowych warsztatach, a także wytwarzać tkaniny o większej szerokości. Wcześniej do pracy przy jednym krośnie potrzebowano dwóch tkaczy, a po zastosowaniu czółenka wystarczała już tylko jedna osoba, co przełożyło się na natychmiastowy wzrost wydajności. Drugi wynalazek – pół wieku później – praktycznie zamknął etap chałupniczej produkcji tkanin i zapoczątkował rozkwit fabryk przędzalniczych. Zmechanizowane krosno, znienawidzone przez robotników schyłku XVIII wieku, odmieniło na zawsze przemysł tkacki i przez długi czas było jedną z podstawowych maszyn w przemysłowym krajobrazie.

Przyspieszenie procesu tkania w naturalny sposób zwiększyło zapotrzebowanie na przędzę, a to z kolei zaowocowało przełomowymi konstrukcjami w dziedzinie przędzalnictwa. Pierwszą z nich była przędzarka wózkowa – skonstruowany w 1765 roku przez Jamesa Hargreavesa mechaniczny warsztat napędzany korbą (nazwany przez konstruktora „spinning Jenny“). Wynalazek ten odesłał do lamusa używany od wieków kołowrotek. To wieloszpulowe urządzenie, do którego obsługi wystarczał jeden robotnik, pozwalało prząść aż sto dwadzieścia razy więcej wełny. W kilka lat później, w roku 1769 Richard Arkwright – z racji swojego zawodu znawca właściwości włókien naturalnych – udoskonalił przędzarkę wózkową poprzez zastosowanie napędu mechanicznego, niezależnego od siły ludzkiej. Maszyna ta nadawała się do napędu wodnego i parowego. 10 lat później kolejne ulepszenia do tej konstrukcji wprowadził Samuel Crompton. Jego przędzarka (nazwana przez niego „spinning mule”), z mechanicznym formowaniem nici łączyła zalety pierwszego warsztatu przędzalniczego Hargravesa i udoskonalonej maszyny Arkwrighta. Skutecznie rozwiązała problem stałych dostaw surowca dla fabryk włókienniczych, przez co błyskawicznie upowszechniła się w dziewiętnastowiecznej Wielkiej Brytanii.

Kolejną dziedziną, poza włókiennictwem, która przeszła rewolucyjne zmiany była metalurgia. Także w tej dziedzinie wszelkie wynalazki inżynierów angielskich natychmiast stosowano w praktyce, a maszyna parowa odmieniła sposób produkcji żelaza. Od schyłku XVIII wieku używano jej do wprawiania w ruch walcarek, młotów kowalskich i miechów. Przełomowe znaczenie miało opracowanie metody wytapiania surówki z żelaza z zastosowaniem koksu, otrzymywanego z węgla kamiennego – zamiast drogiego i coraz trudniej dostępnego drewna. Specjalne oczyszczanie surówki (pudlingowanie) pozwoliło na progu XIX wieku pięciokrotnie zwiększyć jej produkcję. Zapotrzebowanie na żelazo rosło wraz ze zmianami w dziedzinie transportu. Największe znaczenie miało też w kolejnych dekadach wprowadzenie na dużą skalę zautomatyzowanych, metalowych obrabiarek, które umożliwiły gwintowanie śrub i produkcję precyzyjnie wykonywanych części do maszyn parowych czy uzbrojenia.

Ciekawostka

R1QtGV6lsomKf

Replika pierwszego statku parowego Clermont.

Kiedy do Napoleona zgłosił się Robert Fulton z propozycją skonstruowania pierwszego statku o napędzie parowym, ów nie skorzystał z propozycji, mimo że wcześniej interesował się jego projektem ręcznie napędzanego okrętu podwodnego. Kolejny wynalazek Amerykanina skwitował słowami: Ten wariat chce, żebym swoje statki napędzał wrzątkiem.

Kolejnym krokiem milowym było zastosowanie maszyny parowej do przewozu ciężkich ładunków. Najszybciej i z najlepszymi skutkami wyposażono w silniki parowe statki. Pierwsze doświadczenia Francuzów nie przyniosły zadowalających efektów, udało się to natomiast Amerykanom. W 1807 roku Robert Fulton zbudował parostatek, którego kopie niedługo później można było spotkać na wszystkich większych rzekach Ameryki Północnej. Kanały w Europie były w lepszym stanie, niż drogi, toteż i tutaj transport drogą wodną cieszył się dużym powodzeniem. Ostatecznie jednak koleje wygrały rywalizację o pierwszeństwo w tej dziedzinie.

Kariera lokomotyw rozpoczęła się w kopalniach. Już wcześniej używano w nich wagoników, które były ciągnięte po szynach przez konie. Przełomem okazało się inżynierskie dzieło Brytyjczyka George’a Stephensona, który w 1814 roku zbudował parowóz dla jednej z kopalni. Kilka lat później otworzył pierwszą wytwórnię lokomotyw dla publicznego transportu. Pierwsza na świecie linia kolejowa połączyła Stockton i Darlington w 1825 roku. Początkowo pociąg poruszał się po drewnianych torach. Dalsza modernizacja transportu lądowego nastąpiła z chwilą ulepszenia szyn. Pięć lat później powstały pierwsze koleje we Francji i w Stanach Zjednoczonych. W połowie XIX wieku kolej dotarła już na wszystkie kontynenty.

Regularnie kursujące dyliżanse pocztowe stanowiły podstawę europejskiego transportu pasażerskiego od II połowy XVIII wieku. Kolej budziła wiele sprzecznych emocji i nie od razu zdobyła popularność. W kampanii prasowej rozpętanej przeciw niej w pierwszych dekadach XIX wieku chętnie posługiwano się satyrą.

Naśladowcy, czyli europejska industrializacja

W 1800 roku wygasł patent Jamesa Watta na jego silnik parowy. Od tej pory transfer wynalazków i wzrost wynalazczości stawał się coraz szybszy. Na kontynencie europejskim powszechne było kopiowanie brytyjskich technologii. Wielka Brytania zazwyczaj chętnie dzieliła się swoimi osiągnięciami cywilizacyjnymi, traktując to jako jedno z narzędzi rozszerzania swoich wpływów gospodarczych. Po 1830 roku już cała Europa Zachodnia oraz część Europy Środkowej weszły na drogę intensywnego uprzemysłowienia. Najbardziej ekonomicznie zaawansowane kraje to Belgia i Holandia i Francja, oraz niektóre obszary Niemiec i Włoch. W tyle pozostała Europa Środkowa i Wschodnia, tam bowiem proces industrializacji opóźniały silne pozostałości feudalne i przewaga gospodarki rolnej. Na europejską industrializację warto jednak patrzeć z perspektywy całości kontynentu, bez oglądania się na granice państwowe. Ważniejsze było rozmieszczenie bogactw naturalnych, istnienie dogodnych linii komunikacyjnych, posiadanie portów morskich i rzecznych, rosnąca sieć połączeń kolejowych. Industrializacja miała charakter regionalny. W każdym z państw – wyjątek stanowiła tylko Wielka Brytania – współistniały obok siebie prężne ośrodki przemysłowe i rejony zacofane gospodarczo.

Ciekawostka

R2gIQTwrJgv62

Pomnik Johna Cockerilla

Europa – choć pozostawała w tyle za Wielką Brytanią – mogła się pochwalić własnymi „rycerzami przemysłu”. John Cockerillj0000008UHB3v25_000tp004John Cockerill, wielki przemysłowiec belgijski, był producentem pierwszych lokomotyw w Europie kontynentalnej. Znany był ze swoich związków z kołami przemysłowo‑handlowymi w Warszawie, gdzie zmarł w 1840 roku. Porównywalną sławą cieszył się Joseph Schneider – twórca największego koncernu przemysłu zbrojeniowego we Francji. W Niemczech Alfred Krupp był założycielem olbrzymich zakładów zbrojeniowych w Essen, a Ferdinand Schichauj0000008UHB3v25_000tp005Ferdinand Schichau – budowniczym wielkich stoczni w Elblągu i Gdańsku. Bankier Piotr Steinkeller był pionierem polskiego przemysłu, w szczególności w górnictwie i hutnictwie. W I połowie XIX wieku były to „najgorętsze” spośród nazwisk ówczesnych przedsiębiorców.

Zamiast podsumowania