Dzieje poświadczone tylko w Biblii:

Specyfika kultury żydowskiej

Żydowska tradycja jest bardzo bogata. Sięga starożytności, w której wykształciły się elementy stanowiące podstawę dalszego rozwoju muzyki europejskiej. Niektóre z nich, np. związane ze sposobami wykonywania śpiewów liturgicznych, przetrwały w niemal niezmienionej formie po dziś dzień.

Dla żydowskiej kultury, w tym kultury muzycznej, najistotniejszy był okres starożytny. Wówczas bowiem wykształciły się podstawowe tradycje związane ze śpiewem synagogalnym, tańcem i grą na instrumentach. W tych czasach żydów nazywano Hebrajczykami lub Izraelitami. Niebagatelny wpływ na rozwój tej tradycji miała historia narodu żydowskiego, który od czasów niewoli babilońskiej żyje w diasporzeDiasporadiasporze - rozproszeniu, przeważnie asymilując się z narodami, na terenie których zamieszkuje. Powstały w ten sposób różne grupy etniczno‑kulturowe, często posługujących się odmiennymi językami, żyjące w różnych warunkach. Z tego powodu każda z tych grup odmiennie rozwijała żydowską tradycję muzyczną, często włączając w nią lokalne elementy. Hebrajska kultura muzyczna, w szczególności śpiewy synagogalne, w bardzo dużym stopniu zostały zaadaptowane przez gminy pierwszych chrześcijan i stały się podstawą rozwoju średniowiecznych śpiewów chorałowych.

Źródła muzyki żydowskiej

W starożytności naród żydowski zamieszkiwał tereny Palestyny. Sąsiadowała ona z Mezopotamią i z Egiptem, których wpływy wyraźnie widoczne są w muzyce. Dodatkowo zaznaczają się również wpływy fenickie - prawdopodobnie dzięki Fenicjanom w muzyce hebrajskiej zaczęto używać instrumentów takich, jak podwójna szałamaja (podwójny aulos) czy też bęben obręczowy.

Muzyka hebrajska rozwijała się w trzech okresach: w epoce koczowniczej (1700 r. p.n.e. - ok. 1000 r. p.n.e.), królewskiej (ok. 1000 r. p.n.e. - 600 r. p.n.e) i prorockiej (ok. 600 r. p.n.e. - ok. 70 r. n.e.). Niestety, nie zachowały się żadne instrumenty z epoki starożytnej ani ich przedstawienia ikonograficzne. Jedynym źródłem wiedzy na temat muzyki żydowskiej jest Stary Testament oraz jego komentarze. Pierwsze wzmianki o muzyce w Starym Testamencie pochodzą z Księgi Rodzaju. W rozdziale czwartym opisany został potomek Kaina - Jubal, który został określony pierwszym muzykiem oraz przodkiem wszystkich grających na ugab i kinnor. Księga Wyjścia przedstawia biblijnego przywódcę Mojżesza, który wyprowadził Izraelitów z ziemi egipskiej oraz jego siostrę Miriam jako przodowników chóru śpiewającego pieśń dziękczynną na cześć Pana.

Biblijni Muzycy

Księga Wyjścia 15, 1‑18mf9a04eb55bc3577f_0000000000007Księga Wyjścia 15, 1‑18, Biblia Tysiąclecia

Instrumenty hebrajskie

Stary testament przekazuje również informacje o instrumentach i ich przeznaczeniu. Do najstarszych instrumentów hebrajskich i jednocześnie najbardziej zagadkowych należą kinnor oraz ugab.

Kinnor jest najczęściej wspominanym instrumentem w Starym Testamencie - występuje aż 42 razy. Grał na nim Jubal oraz król Dawid. Był to instrument strunowy, zbliżony do liry. Służył zarówno do gry solowej, jaki i do akompaniowania śpiewowi. Wykorzystywany zarówno w uroczystościach świeckich, jako instrument towarzyszący lamentom, modlitwom, a także przy rytuałach świątynnych. Często błędnie tłumaczy się kinnor jako harfę. W czasach Starego Testamentu jego korpus był robiony z drzewa cyprysowego lub sandałowego. Posiadał 8‑10 strun robionych z jelita owczego. Jedna z hipotez dotyczących genezy nazwy instrumentu wskazuje hebrajską nazwę jeziora Genezaret - Kinneret (zwanego też Jeziorem Galilejskim), największego jeziora słodkowodnego Izraela, jako źródłosłów. Uważa się, iż być może jezioro swym kształtem przypominało kontur instrumentu. Do naszych czasów, niestety, nie dotarło żadne pewne przedstawienie tego instrumentu, a jego budowa nadal budzi wiele kontrowersji.

RUyzAErux7WOu1

Zdjęcie przedstawia instrument muzyczny o nazwie kinnor. Instrument charakteryzuje się brązowym kolorem oraz strunami. Kininn jest ogólnie przyjętym instrumentem strunowym, a tym samym instrumentem strunowym najczęściej wymienianym w Starym Testamencie.

Instrument ten jest wspomniany w Starym Testamencie zaledwie czterokrotnie. Według jednych był to instrument strunowy, według innych instrument dęty zbliżony budową do fletu. Prawdopodobnie był instrumentem pasterskim. Znane są również inne instrumenty dęte.

Rodzaj srebrnych trąbek występujących zawsze parami, które pełniły funkcję sygnalizacyjną. Były używane przez świątynnych kapłanów - lewitów. Składały się z ustnika, korpusu i czary głosowej, osiągały długość ok. 45 cm. Technika gry przypominała grę na szofarze - rogu świątynnym.

RlpvSsv46ezsL1

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn, dwóch z nich gra na instrumencie o nazwie chazozra. Chozozra jest to rodzaj srebrnej, długiej trąbki. Chazozra jest w Starym Testamencie wspomniane 31 razy.

Rodzaj rogu, często wypolerowanego rogu zwierzęcego, który pełnił ważną funkcję liturgiczną w świątyni jerozolimskiej. W czasach biblijnych często też obwieszczał ważne wydarzenia, takie jak alarm wojenny, zawarcie pokoju, zbliżające się niebezpieczeństwa, ogłoszenia postu, zawiadomienia o rozpoczęciu roku jubileuszowego. Gra na szofarze, podobnie jak w przypadku chazozra, składa się z sekwencji długich i krótkich dźwięków nazwanych: tekij(j)aTekij(j)atekij(j)a, sz(e)warimSz(e)warimsz(e)warim i teruaTeruaterua.

Poszczególne dźwięki szofaru zaprezentowane są na poniższym nagraniu.

R1NIVNP51vPo01

Zdjęcie przedstawia instrument muzyczny o nazwie szofar. Szofar przypomina róg, jest to instrument dęty o charakterze liturgicznym, używany w judaizmie.

Szofary - rogi baranie - a być może także chazozry, były używane przez Jozuego i kapłanów podczas zdobycia Jerycha. Były symbolem potęgi Boga Izraelitów, a ich dźwięk przyczynił się do zburzenia murów miasta. W Księdze Jozuego, w rozdziale 6 czytamy:

R1THtx2d5lA9U

Ilustracja interaktywna przedstawia rycinę „Zburzenie Jerycha”. Na pierwszym planie widać mężczyznę z mieczem jadący na koniu. Przed nim znajdują się mężczyźni, grający na trąbkach. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Siedmiu kapłanów niech niesie przed Arką siedem trąb z rogów baranich. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a kapłani zagrają na trąbach. Gdy więc zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie głos trąby, niech cały lud wzniesie gromki okrzyk wojenny, a mur miasta rozpadnie się na miejscu i lud wkroczy, każdy wprost przed siebie (Księga Jozuego, 6, 4‑5, tłumaczenie - Biblia Tysiąclecia)

Ilustracja interaktywna przedstawia rycinę „Zburzenie Jerycha”. Na pierwszym planie widać mężczyznę z mieczem jadący na koniu. Przed nim znajdują się mężczyźni, grający na trąbkach. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Siedmiu kapłanów niech niesie przed Arką siedem trąb z rogów baranich. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a kapłani zagrają na trąbach. Gdy więc zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie głos trąby, niech cały lud wzniesie gromki okrzyk wojenny, a mur miasta rozpadnie się na miejscu i lud wkroczy, każdy wprost przed siebie (Księga Jozuego, 6, 4‑5, tłumaczenie - Biblia Tysiąclecia)

1

1. Siedmiu kapłanów niech niesie przed Arką siedem trąb z rogów baranich. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a kapłani zagrają na trąbach. Gdy więc zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie głos trąby, niech cały lud wzniesie gromki okrzyk wojenny, a mur miasta rozpadnie się na miejscu i lud wkroczy, każdy wprost przed siebie (Księga Jozuego, 6, 4‑5, tłumaczenie - Biblia Tysiąclecia)

Membranofon, rodzaj tamburynu - bębna obręczowego z rozmieszczonymi wokół ramy metalowymi elementami wydającymi dźwięki o ustalonej wysokości. Pierwotnie nazwa najprawdopodobniej oznaczała bęben obręczowy z naciągniętą pergaminową lub skórzaną membraną. Związany był głównie z muzyką świecką i często towarzyszył tańcom. Podczas gry trzymany był zazwyczaj w lewej ręce, a muzyk uderzał w membranę naprzemiennie kciukiem i palcem wskazującym prawej ręki. W Starym testamencie wspominany jest 19 razy, m. in. w Księdze Rodzaju (31:27), Księdze Wyjścia (15:20), Księdze Sędziów czy Księgach Samuela. Na instrumencie tym w Izraelu grały głównie kobiety, doskonałym przykładem jest postać Miriam, siostry Mojżesza, która wykorzystywała go podczas radosnych tańców i śpiewania pieśni wielbiących Pana.

R62BSc4m2TGJx1

Zdjęcie przedstawia instrument o nazwie tof. Jest to charakterystyczny instrument dla izraelskich kobiet. Na instrumencie namalowane są kobiety grające na tofie.

W epoce królewskiej instrumentarium zostało rozszerzone o instrumenty pochodzenia fenickiego i egipskiego. Obecnie uważa się, że w dużej mierze przyczyniły się do tego żony Salomona. Zaczęto używać podwójnych szłamai, zwanych też piszczałkami fenickimi. Oprócz tego pojawiły się nowe instrumenty strunowe - nevel (nabla) będąca rodzajem harfy kątowej oraz asor - dziesięciostrunowa cytra.

W epoce królewskiej instrumenty były wykorzystywane przy świątynnych rytuałach. Kapłani świątynni - lewici - byli także zawodowymi muzykami zrzeszonymi w cechy, celowo kształceni w przyświątynnych szkołach. Tworzyli oni chóry oraz orkiestry świątynne.

Z czasem zrezygnowano z wykonywania masywnie brzmiącej muzyki instrumentalnej, a w jej miejsce zaczęto wprowadzać wokalne formy świątynnej melorecytacji. Często wzorowano się na Psalmach Dawida, które odpowiednio opracowywano muzycznie. W liturgii wyróżniano trzy style śpiewów: styl czytań (lectio), psalmodię i hymnodię.

Lectio

Styl ten był wykorzystywany do czytania prozy biblijnej, a także modlitw. Od ok. V w. p.n.e. wykonywano je w postaci melorecytacji, która zapisywana była za pomocą znaków ekfonetycznych (kantylacyjnych). Podkreślały one akcentację, znaki przystankowe i intonację recytowanych tekstów. Na poniższej ilustracji przedstawiono oryginalny hebrajski zapis z Księgi Rodzaju wraz z zaznaczonym zapisem muzycznym.

RmijpEYBZaDOS1

Zdjęcie przedstawia cytat z Księgi Rodzaju. Kolorem czarnym zaznaczono litery alfabetu hebrajskiego, miejsca samogłosek oraz spółgłoski podwojone kolorem czerwonym, natomiast znaki kantylacyjne kolorem niebieskim.

Sposób wykonania kantylacji różnił się w zależności od lokalnych tradycji. Poniższy przykład ukazuje tradycję śpiewania czytań przez żydów aszkenazyjskichŻydzi aszkenazyjscyżydów aszkenazyjskich.

Psalmodia

W tym sposobie opracowania tekstów biblijnych wers mówiony jest przetransponowany do określonej formuły melodycznej. Rytm jest zdeterminowany przez rytmikę słowa. Formułę tę bardzo szybko zaadaptowano i wprowadzono do liturgii chrześcijańskiej. W średniowieczu istniało osiem podstawowych tonów psalmowych, po jednym dla każdej tonacji oraz ton specjalny tonus pregrinus. Na formułę psalmową składa się kilka charakterystycznych zwrotów melodycznych:

• Initium - formuła melodyczna rozpoczynająca wers psalmowy, najczęściej o kierunku wznoszącym, często pojawia się melizmat;

• Tenor (tuba, szofar, ton recytujący, tonus dominans) - dźwięk, na którym śpiewana jest większa część tekstu. Liczba dźwięków zależała od liczby sylab w werskie. W zależności od tonacji dominanta mogła znajdować się na różnych dźwiękach;

• Flexa - mała cezura, która odpowiada składni wersu;

• Mediatio - wewnętrzna kadencja z niewielkim melizmatem;

• Terminatio (finalis) - formuła zakończeniowa prowadząca do dźwięku spoczynkowego (finalis).

Poniższy schemat przedstawia układ poszczególnych części w formule psalmowej.

RbWmsMTAAZoRl1

Zdjęcie przedstawia schemat rozmieszczenia poszczególnych faz przebiegu melodycznego w wersie psalmowym. Schemat rozpisano na białym tle.

W średniowieczu każda z ośmiu tonacji kościelnych posiadała indywidualny wzorzec melodyczny oparty na powyższym schemacie.

R1KCIw2Y4MMPn1

Zdjęcie przedstawia czarną pięciolinię, na której ukazano formułę melodyczną II tonu kościelnego (hypodo-ryckiego) wraz z zaznaczonymi fazami.

Istniały dwa podstawowe sposoby wykonania psalmów. Starszym, stosowanym prawdopodobnie już w epoce królewskiej, był sposób antyfonalny. Polegał on na naprzemiennym wykonywaniu kolejnych wersetów lub par wersetów przez dwa zbliżone liczbowo chóry. Sposób responsorialny zakładał następstwo partii solowych i chóralnych, przy czym solista wykonywał najczęściej wersy psalmowe, a chór odpowiadał mu na zwrotach aklamacyjnych, takich jak alleluja czy amen.

Hymnodia

Styl ten był charakterystyczny dla śpiewów pieśniowych. Hymnodia rozwinęła się z psalmodii. Melodia i jej stroficzne powtórzenia związane są z tekstem i jego podziałami. Najczęściej hymny powstawały w oparciu o nowo powstałe teksty. Była to typowa forma śpiewu wczesnych wspólnot chrześcijańskich. Święty Paweł w Liście do Efezjan wspomina hymny, które są pełne ducha. Pisze o nich w kontekście domowego kultu, a nie oficjalnej liturgii. Pierwsze wierszowane teksty pochodzą od św. Ambrożego i Hilariusa z Poitiers. Hymny ambrozjańskie były wzorowane na syryjskich madraszachMadraszemadraszach i soghitach - dwóch głównych typach starożytnej poezji. Święty Ambroży sugerował, że śpiewanie hymnów wzmacnia postawę ortodoksyjną. Często zalecał, aby w ramach refrenu powtarzać małą doksologię: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu.

Zadania

Słownik pojęć

Źródła:
www.encyklopedia.pwn.pl
www.sjp.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

www.encyklopedia.pwn.pl

www.sjp.pl