Tytuły, honor i stroje, czyli w szlacheckim świecie

Krystyna Bockenheim Pstrzy się jak dzięcioł Polak

Szlachcic wynosił z domu znajomość obyczajów i form towarzyskich. Sarmacki savoir‑vivrej0000008PMB6v21_000tp002savoir‑vivre był wbrew pozorom niezmiernie skomplikowany […]. Zawiły sposób tytułowania, składania ukłonów, odkrywania głowy, umiejętność wiązania pasa i znajomość tysiąca drobiazgów, które młody szlachcic przejmował z domu tak jak znajomość języka, były trudne do naśladowania.
Ważny element świata szlacheckiego to tytuły. Wprawdzie wszyscy byli braćmi, ale użycie niewłaściwej formy przy zwracaniu się do jednego z nich mogło doprowadzić do ciężkiego konfliktu. Kancelaria królewska miała ściśle określone ramy tego, co się komu należy: 'Urodzony, wiernie nam miły', pisze król do hetmana polnego, Krzysztofa Radziwiłła. Hetmanj0000008PMB6v21_000tp003Hetman to nie senatorj0000008PMB6v21_000tp004senator, nie był więc 'wielmożny', tylko 'urodzony' i był 'wiernością', a nie 'uprzejmością'. 'Wielmożny' i 'Uprzejmość Twoja' należały się tylko senatorom. 'Urodzony' oznaczało stan rycerski. Bratem był każdy, ale zwracanie się w ten sposób rezerwowano dla rzeczywiście równych. Zwrócenie się 'Panie bracie' do na przykład starostyj0000008PMB6v21_000tp005starosty było niewybaczalnym nietaktem. Zwrot 'Przyjaciel' przeznaczony był dla plebejuszaj0000008PMB6v21_000tp006plebejusza. […]
We wczesnej młodości szlachcicowi wpajano też pojęcie honoru. Była to zasada bezwzględnego kierowania się w życiu wyższymi wartościami. Ten zespół ideałów nie był w żaden sposób skodyfikowany. Młody obywatel był zobowiązany do ochrony znaku rodowego, czyli herbu, przed obrazą, dbałości o rodziców i bliskich, obrony ojczyzny, wiary i wreszcie samego siebie. Brak ścisłego określania, co jest ujmąj0000008PMB6v21_000tp007ujmą czy obrazą, powodował, że oprócz wypadków ewidentnegoj0000008PMB6v21_000tp008ewidentnego uchybienia zdarzały się drobne incydenty, często nieumyślne, które powodowały nadmierną reakcję. Stąd ogromna ilość zatargów i zwad, które kończyły się krwawo. Honor Sarmaty był ogromnie czuły.
Nieostrożne słowo, nieumyślne potrącenie w tłoku powodowały, że szabla sama wychodziła z pochwy. Karabelaj0000008PMB6v21_000tp009Karabela była atrybutem Sarmaty, jak lira – Apollina, a waga – Temidy. Była oznaką stanową i żaden mężczyzna nie wychodził bez niej z domu. Odpasanie broni w gościnie oznaczało gest uprzejmości i zaufania. Szabla przechodziła z ojca na syna i stanowiła często rodową świętość, zdobioną kamieniami i złotem, była prawdziwym dziełem sztuki. […]
Polacy zresztą […] nosili się strojnie i barwnie, uwielbiali kolory, które dziś określilibyśmy jako papuzie. Buty z szerokimi cholewami, w które wpuszczano szarawaryj0000008PMB6v21_000tp00Aszarawary, szlachta nosiła zawsze żółte. Kontusz15Kontusz lub delia16delia i żupan17żupan były w kontrastowych kolorach, chętnie czerwone, błękitne, zielone. Używano też kosztownych orientalnychj0000008PMB6v21_000tp00Borientalnych materiałów, przetykanych złotą lub srebrną nicią. Na tle większości nacjij0000008PMB6v21_000tp00Cnacji europejskich, preferujących raczej czerń, nawet polscy protestanci wyglądali bardzo egzotycznie. Ubiór polski składał się z elementów stałych, to jest delii (a zimą szuby11szuby), kontusza i żupana, nie wnikając w szczegóły bielizny […].

Rwv5031IDOSMk

Pionowo zorientowana reprodukcja barwna przedstawiająca pełnopostaciowy portret mężczyzny ukazanego prawym półprofilem w siedemnastowiecznym szlacheckim stroju polskim trzymającego w prawej ręce berło. Mężczyzną w purpurowym żupanie i delii tej samej barwy podbitej czarnym futrem na ramionach jest Królewicz Władysław Waza przyszły król Polski. To szatyn w wieku około trzydziestu lat. Dość krótko ostrzyżony z zarysowującymi się już zakolami nad wysokim, prostym czołem. Wąskie ciemne brwi uniesione nad oczyma o ciemnych źrenicach. Nos prosty lekko zagięty. Nad wąskimi ustami jasne, niezbyt szerokie, długie rozłożone na boki, podwinięte na końcach wąsy. Twarz pociągła z pełnymi policzkami zakończona drobnym podbródkiem. Dłonie mocne. W prawej opartej o okryty czarnym suknem narożnik stołu bogato nabijane ciemnymi kamieniami skierowane nieznacznie głową w dół złote berło. Lewa dłoń zaciśnięta na podobnie zdobionej rękojeści szabli zwisającej u boku, podpiętej na dwu ozdobnych paskach – rapciach – do cienkiego, płaskiego złoconego paska zapiętego nad purpurowym wykonanym z miękkiej tkaniny pasem jednolitej barwy oplatającym kilkukrotnie rysujący się już dość pokaźnie brzuch. Na piersi zapiętego na drobne złote guzy żupana złoty łańcuch z prostokątnych i owalnych – z takimi ciemnymi kamieniami, ogniw z wisiorem w kształcie dębowych liści. Krawędź futrzanego kołnierza delii, okrywającego ramiona niczym krótka pelerynka, w przedniej części obszyta jest, też płaskim, trochę węższym łańcuchem z ciemnymi kamieniami, zaopatrzonym w dużą, okrągłą sprzączkę spinającą delię na prawym ramieniu. Odchodzą od niej w dół rozchylone, obszyte czarnym futrem poły płaszcza. Prawy schodzi skosem do łokcia, po prawej ręce, a lewy przecina pierś i za nadgarstkiem lewej ręki opada w dół aż do wysuniętej nieco ku przodowi lewej stopy dochodzącej przodem niemal do samej krawędzi obrazu. Lewa stopa ustawiona jest palcami w stronę widza. Mężczyzna ma żółte, niezbyt wysokie, okrywające cholewkami kostki, zakończone długimi, wąskimi czubkami buty na czarnej, cienkiej podeszwie i niskim, niewielkim obcasie. Na widocznych poniżej sięgającego niżej kolan żupana nogach, grube czarne pończochy. Na stole pomiędzy prawym przedramieniem a lewą krawędzią płótna spoczywa ciemny zdobiony złotem i drobnymi kamieniami husarski kask z daszkiem i osłonami na nos oraz uszy. W tle z lewej strony czarna obficie drapowana tkanina obszyta gęstymi, krótkimi frędzlami. Przysłania ona skosem, dochodząc do prawego górnego narożnika obrazu błękitne przetykane obficie różowymi obłokami niebo widoczne poniżej i szarą marmurową kolumnę za lewym ramieniem Królewicza, przed którą zwisa się narożnik zasłony. Poniżej niego z lewej strony kolumny widać również wąski pasek nieba. Od kolumny odchodzi w prawo kamienna balustrada z tralkami. Nad nią w tle dostrzec można odległą warowną budowlę. Jeszcze dalej pasmo wzgórz na horyzoncie poniżej jaśniejszego, zaróżowionego obszaru nieba.

Delia była szerokim płaszczem z charakterystycznym wykładanym kołnierzem. Zakładano ją na jedną rękę, na drugą zarzucano, a pod szyją spinano kosztownymi agrafami. W domu noszono żupan, wąski, zapinany z przodu, na który, wychodząc z domu, nakładano delię albo kontusz. Był to rodzaj płaszcza, z rękawami wysoko rozciętymi, spod których ukazywały się wąskie, marszczące się rękawy żupana.

RBcGjE1i42MmC

Zorientowana pionowo ilustracja z końca XVIII wieku przestawiająca na pierwszym planie, wypełniającą centralnie większą jego część postać wąsatego szlachcica polskiego w charakterystycznym stroju. Zwrócony lewym półprofilem zarumienionej, wąsatej, pucołowatej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma na głowie wysoki, przechylony na prawy bok czoła, otoczony jasnobrązowym futerkiem niebieski kołpak. Spod niego, nad nienaturalnie dużym uchem, wystają kędziory jasnych, podgolonych dołem do skóry, równą poziomą linią według szlacheckiej mody, włosów. Mężczyzna spogląda na widza sponad podkręconych, cienkich, ciemnych wąsów, oczyma oprawionymi w dość obfite, ciemne brwi. Ubrany jest w czerwony kontusz z długimi, rozciętymi od łokci, swobodnie zwisającymi rękawami zwanymi wylotami. Zakończenie lewego sięga poniżej rysującego się pod kontuszem obfitego pośladka. Prawy wylot został zarzucony przez ramię na plecy. Spod wylotów ukazują się marszczone dość wąskie rękawy jasnoniebieskiego żupana, który widoczny również spod rozchylonego na piersiach kontusza, jest zapinany z przodu na szereg kilkunastu niewielkich guzików. Stroju dopełniają: żółty zakończony frędzlami, zawiązany z przodu, podtrzymujący wypięty brzuch, pas kontuszowy oraz podwieszona przy lewym boku na dwu paskach zwanych rapciami długa szabla w pochwie, sięgająca ziemi, na której szlachcic stoi w rozkroku w żółtych baczmagach, czyli butach z podwiniętymi w górę czubkami i długimi marszczonymi cholewami. Mężczyzna ukazany został z dość niskiej perspektywy, co podkreśla jego wyniosłość. Lewą dłoń wsparł na rękojeści szabli, a prawą uniósł otwartą wnętrzem ku jasnemu niebu z białym obłokiem, na którego tle rysuje się większość jego postaci. U dołu w oddali na wysokości kolan z lewej parterowy dwór z niższymi alkierzami po bokach i z zacienionym gankiem na środku w formie wspartego na czterech kolumnach portyku z trójkątnym tympanonem na froncie. Z prawej zabudowa folwarku. Za tym wszystkim po prawej i lewej widoczne korony drzew. Pod ilustracją, zaraz przy dolnej krawędzi drobnym, skośnym drukiem napisy: z lewej Norblin del, na środku Déposé à la Direction, przy tym niewielka czerwona okrągła pieczęć, a po prawej Debucourt sculp. Niżej na środku, podobną ozdobną, ale dużą czcionką, napis: Szlachcic polski, a pod nim mniejszą prostą i grubą, NOBLE POLONAIS.

Na nim też wiązano nieodzowny składnik stroju – pas. Początkowo składał się on z drobnych, metalowych, czasem złotych ogniwek. Później został wyparty przez orientalne pasy z kosztownych jedwabnych materii, a w końcu przez słynne, krajowe pasy słuckie. Ten element stroju był bardzo kosztowny […]. Samo nakładanie pasa wymagało pomocy drugiej osoby, a nieumiejętność wiązania go mogła zdemaskować plebejusza, który pragnąłby się podszyć pod szlachcica. Stroje były kosztowne, przekazywano je z pokolenia na pokolenie. […]

RHAZK4yd3HeSz

Zorientowana pionowo fotografia barwna przedstawiająca jedną ze stron czterostronnego słuckiego pasa kontuszowego. Pasy czterostronne uzyskiwano w ten sposób, że strona prawa i lewa były podzielone wzdłuż na dwie połowy, które różniły się kolorystyką, a nieraz wzorem. Taka budowa pozwalała na to, by jeden pas, który składano wzdłuż na pół, mógł być stosowany w czterech wariantach. Zakończenie pasa, zwykle o dużym wzorze, zwano głową i czasem ozdabiano frędzlami; środkowe pola, najczęściej o wzorze drobnym – wciążem. Poprzeczne paski dzielące wciąż nazywano pólkami, zewnętrzny, obramiający ornament, bordiura, to szlaczek. Pasy składano wzdłuż, przy czym jedna strona, bardziej ozdobna, była noszona w dni świąteczne i podczas uroczystości, a druga, skromniejsza, na co dzień. Często do pasa zawieszano paski do podwieszania pochwy szabli – rapcie. Na fotografii głowa zakończona frędzlami znajduje się u dołu. Zawiera ona motyw dwóch wpisanych w prostokąt ukwieconych krzaczków o splecionych symetrycznie łodygach, wyrastających z uciętych pni posadowionych na kopczykach. Prawa strona na tle, z ugrowo‑złotym wzorem; kwiaty czerwone i niebieskie. Po lewej beżowo‑srebrne tło z jaśniejszym wzorem, kwiaty czerwone i szare z łodygami. Środek w poprzeczne pólka, rozdzielone szlaczkami z drobnych rombów. W pólkach wciąża powtarzający się motyw wici kwiatowej. Kwiaty powtarzają kolor odpowiednio do ukazanego na kwiatach głowy. Po lewej mniej ozdobnej stronie co drugie pólko puste, po prawej wypełnione czerwonym ornamentem. Szlaczek po prawej w niebieskie i białe kwiatki na wici, a po lewej w szare i czerwone. U dołu szlaczki kończą napisy SŁUCK.

Zastanowić się należy, w jaki sposób strój wpływał na zachowanie ówczesnych Polaków. Sarmacki gest nie został wymyślony przez historyków i kostiumologów. Odbijał się w tańcu, znanym jako 'polski' albo 'chodzony', czyli polonezie. Ów ruch zarzucania wylotów kontusza uwieczniony został później przez Mickiewicza:

– Podkomorzy rusza
I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza,
I wąsa pokręcając, podał rękę Zosi
I skłoniwszy się pięknie w pierwszą parę prosi.

Rozcięte rękawy kontusza przypinano tylko na uroczyste okazje. Wymagały odrzucania do tyłu, a nawet spięcia, gdyż w przeciwnym razie plątałyby się i przeszkadzały właścicielowi. Ten ruch zaważył na sylwetce Sarmaty. Był elegancki, nonszalancki, znamionujący pewność siebie. Jednocześnie postawa znana nam z wielu portretów sarmackich, pełna dumy, a czasem pychy, nie przypominała wielmożów hiszpańskich czy angielskich. Z kolei gesty powitalne, niski ukłon, niemający nic z uniżoności, zamiatanie czapką przed kobietą czy kimś znacznie godniejszym, padanie do nóg rodzicom lub magnatom składały się na sylwetkę, która odróżniała Polaka od przedstawicieli wszystkich innych nacji.

R1AKeJsR9Hl0X

Zorientowana pionowo barwna reprodukcja obrazu przedstawiającego pełnopostaciowy portret szlachcica w czerwonym kontuszu stojącego w pałacowym wnętrzu pośród rokokowych mebli. Zwrócony lewym półprofilem nieznacznie zarumienionej pociągłej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma bokami podgoloną równo, powyżej długich wąskich uszu, głowę, zwieńczoną czupryną, rozczesanych na boki, ciemnobrązowych prostych włosów. Poniżej wysokiego gładkiego czoła wąskie, proste ciemne brwi, a pod nimi niewielkie, lecz o bystrym inteligentnym spojrzeniu równie ciemne oczy. Pod krótkim, prostym nosem, jaśniejsze od włosów na głowie, brązowe, okrywające górną wargę, dość obfite, ułożone na boki, końcami podkręcone ku górze wąsy. Spod nich wysuwa się dość obfita dolna warga, poniżej której charakteru zdecydowania dodaje twarzy zaokrąglony wydatny podbródek. Podany nieco do przodu, sprawia, że policzki lekko przyprószone odrastającym ciemnym zarostem stają się trochę zapadnięte. Pod szyją, niezbyt duży, trójkątny fragment białego żupana, ujętego po bokach w wąski szalowy biały kołnierz kontusza, którego górna część opina szczupły tors, podkreślając płaski brzuch i silne mięśnie klatki piersiowej. Lewy rękaw płaszcza został odrzucony na plecy. Dzięki temu widać bliższy widzowi lewy okazały bark mężczyzny okryty obfitym w tym miejscu żupanem ze srebrzystym, marszczonym, wąskim rękawem poniżej. Mężczyzna podparł się pod bokiem o również srebrzysty niezbyt szeroki pas kontuszowy wierzchem lewej dłoni. W jej palcach trzyma obszyty brązowym futrem kołpak. Końce pasa nie opadają swobodnie na dół brzucha, lecz zostały zaplecione. U boku zwisa, w czarnej zdobionej złotem pochwie, podpięta do pasa na dość długich ozdobnych rapciach, szabla, z też czarną rękojeścią i złotym jelcem. Na prawo widoczny tylko fragment schowanego za krawędzią obrazu wyściełanego zielonym aksamitem złoconego krzesła z oparciami na łokcie. Palec odchylonej nieco od tułowia wyprostowanej prawej ręki, okrytej do łokcia wylotem kontusza, wskazuje na podtrzymywaną przez dwa amorki tarczę herbową z koroną, na szczycie wieczka złotej szkatuły, stojącej na malachitowym blacie rokokowego biurka, którego fragment wyłania się zza lewej krawędzi płótna. Bliżej na krawędzi blatu laska czerwonego laku do pieczętowania listów i dokumentów, dalej duży okrągły tłok pieczętny położony bokiem na pliku białych kartek. Wyżej po lewej w tle dwie okrągłe, marmurowe brązowej barwy kolumny – lewa ujęta na obrazie tylko w połowie grubości. Wparte na płaskim bloku, wieńczącym, sięgające niżej ramienia mężczyzny, obmurowaniu, górą, niespełna metr nad nim, znikają za krawędzią obrazu. Za głową szlachcica, jasnozielona zachodząca trochę rogiem na kolumnę draperia albo sztandar, a na prawo pilaster ściany z kamienia bliskiemu brązową barwą temu, z którego wykuto kolumnę. Z takiego kamienia są też ukazane w perspektywie u dołu obrazu płyty posadzki. Na niej z prawej strony mocnym akcentem znaczy kompozycję obrazu wysunięty spod czerwieni kontusza skierowany w skos na prawo w stronę widza żółty but, na lewej stopie, zakończony prostym, wąskim, ostrym czubkiem. Drugi, prawy, cofnięty w kontrapoście, schowany w głębokim cieniu szerokiego dołem, pofałdowanego sięgającego wyżej kostek szlacheckiego płaszcza skierowany jest ku lewej krawędzi malowidła.

Istniał cały skomplikowany ceremoniał powitań, odkrywania głowy. Odkrycie głowy było oznaką wielkiego szacunku, zazwyczaj kołpakaj0000008PMB6v21_000tp00Dkołpaka tylko uchylano. Wymagało to nie lada wiedzy, kogo można ucałować (równego sobie), kogo pocałować w rękę, przed kim paść na kolana albo plackiem do stóp wymagało wiedzy, której nie miał nuworyszj0000008PMB6v21_000tp00Enuworysz czy spryciarz pragnący nielegalnie awansować do stanu szlacheckiego.
Znakomitą okazję do pokazania kosztownego stroju i zalet towarzyskich stanowiły uczty. Nie ma żadnych wątpliwości, że Sarmaci uwielbiali jeść i pić. Przodkowie nasi nie byli niestety smakoszami, tylko żarłokami, i strach pomyśleć, co by się działo, gdyby nie rygory Kościoła w postaci postów, których liczba dochodziła do około stu pięćdziesięciu dni w roku. Co prawda i z tym sobie radzono, przyrządzając znakomicie ryby, co podkreślają cudzoziemcy w swoich relacjach, zatem o umartwianiu się nie było mowy.
Menu sporej części XVII‑wiecznej szlachty (bo nie można mówić jednym tchem o nich i o chłopach czy mieszczanach) zależało oczywiście od stopnia zamożności, ale każdy miał pod dostatkiem produktów z własnego folwarku. Ogólnie mówiąc, pożerano ogromne ilości mięsiwa i wypijano dużo wina oraz miodu. Tłuszcz uważano za zdrowy, mięso zatem musiało być tłuste. Jadłospis uzupełniały chleb, kasze, groch, potrawy mączne, natomiast jarzyny – oprócz kapusty – uważano za paszę dla bydła. […]
Podstawową rozrywką szlachty, niezależnie od stopnia zamożności, było polowanie, które w owym czasie zastępowało sport, dostarczało ruchu na świeżym powietrzu, zaspokajało potrzebę ryzyka i ducha współzawodnictwa. Najbardziej pożądane były łowy na grubego zwierza z nagonką, ale nie każdy mógł sobie na nie pozwolić. Nieprawdziwa jest natomiast wymowa tyradyj0000008PMB6v21_000tp00Ftyrady Wojskiego z 'Pana Tadeusza' na temat łowów:

Za moich, panie, czasów, w języku strzeleckim
Dzik, niedźwiedź, łoś, wilk, zwany był zwierzem szlacheckim,
A zwierzę niemające kłów, rogów, pazurów
Zostawiano dla płatnych sług i dworskich ciurów10ciurów;
Żaden pan nigdy przyjąć nie chciałby do ręki
Strzelby, którą zhańbiono sypiąc w nią śrut cienki!
[…]
Nazywam się Hreczecha, a od króla Lecha
Żaden za zającami nie jeździł Hreczecha.

Co powiedziałby na te słowa Albrycht Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski, piszący we wrześniu 1632 r.: 'Na początku miesiąca zabawiałem się polowaniem na zające, aby odprężyć umysł znużony przeszłymi troskami […]'. Podobnie rozrywali się Władysław IV Waza w 1636 r. i Jan III Sobieski, nie wiedząc, że za dwieście lat Mickiewicz ustami Wojskiego odsądzi ich od czci i wiary. Oczywiście nikt nie zapraszał czcigodnego kolegi senatora, a tym bardziej króla na zające. Nie można jednak oprzeć się przekonaniu, że takie polowanie na otwartym terenie było szlachetniejszym sportem od egzekucji zwierząt pod mianem łowów w czasach saskich, gdzie dla króla Augusta III i jego świty zbudowano pawilon, z którego bez fatygi można było strzelać do zegnanych w jego pobliże niedźwiedzi, łosi, jeleni i dzików.
Łowy były rozrywką kosztowną, ponieważ wymagały zarówno odpowiednich koni, jak i utrzymywania sforyj0000008PMB6v21_000tp00Gsfory gończychj0000008PMB6v21_000tp00Hgończych 
i legawcówj0000008PMB6v21_000tp00Ilegawców. Para rasowych psów była zaliczana do królewskich podarków i często panujący, przy okazji wysyłania poselstwa, obdarzali się wzajemnie nie tylko końmi, ale i psami. Do tego dochodził koszt utrzymania na dworze łowczych12łowczych i sokolników13sokolników, łowy z sokołem należały bowiem do rozrywek królów.

unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Krystyna Bockenheim, Pstrzy się jak dzięcioł Polak, [w:] tejże, Dworek, kontusz, karabela, Wrocław 2002, s. 90–103.