Układ pokarmowy
Usta są otworem prowadzącym do bardzo długiego (ok. 12 m) przewodu pokarmowego, który kończy się odbytem. Przewód ten ściśle współpracuje z gruczołami wydzielającymi do jego wnętrza soki zawierające enzymy trawienne.
pokarm dostarcza organizmowi składników budulcowych i energetycznych;
w układzie pokarmowym zachodzi trawienie i wchłanianie pokarmu.
wymieniać narządy układu pokarmowego, wskazywać ich położenie (na schemacie i we własnym organizmie);
analizować związek budowy wybranych narządów układu pokarmowego z pełnionymi przez nie funkcjami;
wyjaśniać, na czym polega zróżnicowanie uzębienia.
1. Budowa układu pokarmowego
Układ pokarmowy odpowiada za pobieranie i trawienie pożywienia oraz wchłanianie zawartych w nim składników pokarmowych. Zbudowany jest z przewodu pokarmowego, którym wędruje jedzenie (a w końcowym odcinku jego niestrawione resztki), oraz połączonych z nim gruczołów: ślinianek, wątroby i trzustki.
Wskaż, gdzie w twoim organizmie położone są narządy układu pokarmowego. Opisz ich lokalizację względem elementów szkieletu.
2. Zęby
Za pomocą zębów obecnych w jamie ustnej pokarm zostaje pobrany, rozdrobniony i roztarty. Budowa i kształt zębów ma związek z ich funkcją. Siekacze, które odcinają kęsy, mają równą, ostrą i cienką krawędź, stożkowate kły ułatwiają rozgryzanie, a płaskie, szerokie i pofałdowane korony zębów przedtrzonowych i trzonowych tworzą duże powierzchnie trące.
Ząb umocowany jest korzeniem (korzeniami w przypadku przedtrzonowych i trzonowych) w szczęce lub żuchwie. W dziąśle tkwi szyjka zęba, a korona wystaje ponad powierzchnię dziąsła. Od zewnątrz ząb okrywa twarde szkliwoszkliwo, pod nim leży zębinazębina, która osłania miazgę zębamiazgę zęba. W miazdze znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókna nerwowe.
Człowiek zmienia swoje uzębienie. Do ok. 6 roku życia występują zęby mleczne, które następnie wypadają i są stopniowo wymieniane na zęby stałe. W uzębieniu mlecznym występuje 20 zębów: 8 siekaczy, 4 kły, 8 trzonowych. Uzębienie stałe składa się z 32 zębów: 8 siekaczy, 4 kłów, 8 przedtrzonowych i 12 trzonowych.
Zaobserwuj w lusterku swoje uzębienie. Rozpoznaj, nazwij i policz kolejne zęby, zaczynając od środka łuku zębowego. Zapisz wyniki obserwacji w postaci wzoru zębowego. Do porównania wykorzystaj zapis wzoru zębowego osoby o pełnym uzębieniu.
Zęby mądrości (tzw. ósemki) wyrastają jako ostatnie i nie mają nic wspólnego z inteligencją. Ich nazwa wzięła się raczej stąd, że wyrastają między 17 a 26 rokiem życia (czasem nawet w wieku 40 lat), czyli okresie, kiedy człowiek zdołał już nabyć nieco mądrości życiowej. Zęby mądrości sąnarządem szczątkowymnarządem szczątkowym. Były niezbędne dla naszych odległych przodków, którzy nie stosowali cieplnej obróbki pokarmów. U ludzi współczesnych, jedzących na ogół miękkie pokarmy niewymagające długiego żucia, szczęka i żuchwa uległy skróceniu. Ósemki nie zawsze więc mieszczą się w łuku zębowym, dlatego ich wyrzynanie jest procesem długotrwałym i bolesnym. Często też ostatnie trzonowce nie pojawiają się na powierzchni dziąseł.
Właściwie pielęgnowane zdrowe zęby umożliwiają prawidłową pracę układu pokarmowego, przygotowując pożywienie do trawienia. Ponadto wspomagają proces mówienia, a gdy się uśmiechamy, stają się dowodem dobrego lub złego stanu organizmu i ważnym elementem urody. Umiejętna i regularna dbałość o stan uzębienia zapewnia zdrowe, różowe dziąsła, białe, pozbawione nalotu zęby oraz świeży oddech.
Zaniedbane zęby pokrywa płytka nazębna złożona z resztek pożywienia oraz miliardów bakterii, które mają tu idealne warunki do rozwoju: dostatek pokarmu i wilgoci oraz stałą temperaturę. Paciorkowce, rozkładając cukry, wytwarzają kwasy, które obniżają pH jamy ustnej i niszczą szkliwo. W ten sposób w zębie powstają ubytki, w których z czasem zbiera się coraz więcej osadu, co prowadzi do powiększenia zmiany. Gdy zostanie odsłonięta miazga, pojawia się silny ból, a leczenie tak zaawansowanego stanu może się skończyć usunięciem zęba. Ubytki zębów są objawem zakaźnej i groźnej dla zdrowia choroby zwanej próchnicąpróchnicą.
Wyjaśnij, dlaczego tuż przed szczotkowaniem zębów nie należy pić soków owocowych i napojów gazowanych.
Aby zapobiegać próchnicy, trzeba regularnie usuwać płytkę nazębną, szczotkując zęby przez co najmniej 3 minuty około pół godziny po każdym posiłku (lub przynajmniej rano i wieczorem). W czyszczeniu zębów pomaga nie tylko szczoteczka o właściwie dobranej twardości, wymieniana co 2‑3 miesiące, ale również nitka dentystyczna i płyn do higieny jamy ustnej. Za ich pomocą można usuwać resztki pokarmu z niedostępnych miejsc. Szczotkując i czyszcząc zęby nitką, należy zadbać, by nie kaleczyć dziąseł. Skuteczność zabiegów higienicznych można ocenić, wykorzystując do tego specjalne paski i roztwory wybarwiające płytkę nazębną. Nieusunięta płytka z upływem czasu twardnieje i wnika w głąb dziąsła. Organizm, próbując zwalczyć zgromadzone na niej bakterie, atakuje własne tkanki zębów i kości, w których są osadzone. Ta choroba to paradontozaparadontoza. Prowadzi ona do rozchwiania oraz utraty zębów.
3. Jama ustna, gardło i przełyk
Rozdrobniony przez zęby pokarm jest mieszany przy udziale języka ze śliną – wydzieliną gruczołów ślinowych, zwanych śliniankami. Ilość wydzielanej śliny zależy od pH i konsystencji pokarmu. Pokarm kwaśny i suchy zwiększa ilość wydzielanej śliny. Zawarty w ślinie śluz zmiękcza rozdrobniony pokarm, zlepia go, ułatwia formowanie kęsów pokarmowych i ich połykanie. W ślinie znajdują się również: substancje bakteriobójcze niszczące drobnoustroje, które dostają się do jamy ustnej wraz z pożywieniem, substancje neutralizujące kwaśne składniki pokarmowe (by chronić szkliwo) oraz enzymy trawienneenzymy trawienne.
Jama ustna łączy się z gardłem. Jest to wspólny odcinek dróg oddechowych i pokarmowych. Za gardłem położona jest krtań, narząd układu oddechowego. Przeważnie wejście do krtani pozostaje otwarte (gdy mówimy i oddychamy). Podczas przełykania krtań zamyka chrząstka, zwana nagłośnią. Sprawia ona, że pokarm nie dostaje się do układu oddechowego, lecz wędruje do przełyku.
Przełyk to umięśniona rurka wiodąca do żołądka. Obecne w ścianie gardła i przełyku mięśnie gładkie, kurcząc się rytmicznie, wykonują ruchy perystaltyczne (zwane także robaczkowymi), które przesuwają pokarm do żołądka.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja przedstawia przesuwanie kęsa pokarmu przez przełyk do żołądka. Opisano naprzemienny skurcz mięśni okrężnych i podłużnych, zwany ruchem robaczkowym.
Gdy szybko połyka się wiele porcji suchego pokarmu, np. bułki, przełyk może się na chwilę zablokować. Wyjaśnij, dlaczego tak się dzieje, i dlaczego w takiej sytuacji pomaga picie wody.
4. Żołądek i jelito cienkie
Żołądek położony jest w jamie brzusznej poniżej mostka, nieco po lewej stronie. To rodzaj zbiornika o pojemności ok. 1,5 l, w którym pokarm jest okresowo magazynowany (nawet do 8 godzin) i poddawany dalszej obróbce chemicznej. Obecne w ścianie żołądka gruczoły wydzielają sok żołądkowysok żołądkowy, w skład którego wchodzą przede wszystkim enzymy trawienne oraz kwas solny. Ten ostatni niszczy połknięte drobnoustroje i pobudza mięśnie ściany żołądka do skurczów, co ułatwia mieszanie pokarmu z enzymami i przesuwanie go do jelita. Produkowany w żołądku śluz zabezpiecza jego ściany przed niszczącym wpływem kwaśnego soku żołądkowego oraz działaniem enzymów trawiennych (czyli samostrawieniem).
Żołądek produkuje silnie stężony kwas solny. Ma on tak niskie pH, że umieszczony w soku żołądkowym gwóźdź po kilku dniach znika. Jest to wynik reakcji żelaza z kwasem. Gdy w żołądku znajduje się nadmiar kwaśnego soku żołądkowego, warstwa śluzu powlekająca powierzchnię ściany tego narządu może zostać zniszczona. Innym powodem niedostatecznej ilości śluzu może być długotrwały stres. Jeśli w żołądku obecne są bakterie Heliobacter pylori, pojawia się uszkodzenie tkanek (wrzód żoładka) wywołany przez bakterie niszczące komórki tego narządu.
Żołądek wypełniony pokarmem może zwiększyć nawet trzykrotnie swoją pojemność. Jego ściany są rozciągliwe dzięki warstwie mięśni gładkich.
Środkową, najdłuższą część przewodu pokarmowego stanowi jelito cienkie o długości ponad 6 m, którego początkowy odcinek nosi nazwę dwunastnicy. Znajduje się ono w jamie brzusznej poniżej żołądka. Tu odbywa się dalszy etap trawienia pokarmu. W ścianie jelita cienkiego znajdują się gruczoły wydzielające m.in. enzymy trawienne. Do dwunastnicy uchodzą przewody prowadzące z wątroby i trzustki.
Wątroba to największy gruczoł organizmu, położony w górnej części jamy brzusznej, po prawej stronie. Produkuje i wydziela żółćżółć, która spływa do pęcherzyka żółciowego, gdzie jest okresowo magazynowana i zagęszczana. W wątrobie zachodzą intensywne procesy metaboliczne, dlatego krew przepływając przez nią ogrzewa się, a potem roznosi ciepło po całym organizmie. W ten sposób wątroba uczestniczy w utrzymaniu stałej temperatury ciała. Wątroba jest rodzajem filtra, przez który przechodzi pokarm wchłonięty do krwi z jelita. Zanim dotrze on do komórek, musi być pozbawiony trucizn, np. alkoholu i składników leków.
Trzustka to gruczoł położony poniżej żołądka, który pełni 2 ważne dla organizmu funkcje: wewnątrzwydzielniczą – wytwarza hormony oraz zewnątrzwydzielniczą – produkuje enzymy trawienne.
Składniki pokarmowe są wchłaniane w jelicie. Wewnętrzna powierzchnia jelita jest pofałdowana. Występują na niej liczne palczaste uwypuklenia – kosmki jelitowe, a na nich mnóstwo jeszcze mniejszych – mikrokosmków. Fałdy i kosmki tworzą ogromną powierzchnię wchłaniania, zbliżoną do powierzchni kortu tenisowego (ok. 300 mIndeks górny 22). We wnętrzu kosmka znajdują się włosowate naczynia krwionośne i limfatyczne, do których wchłaniane są składniki pokarmowe. Ostatecznym miejscem przeznaczenia strawionego pokarmu są komórki ciała. Pokarm wędruje do nich za pośrednictwem krwi.
5. Jelito grube
Na granicy między jelitem cienkim a ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego – jelitem grubym – znajduje się jelito ślepe, od którego odchodzi uwypuklenie zwane wyrostkiem robaczkowym. U ssaków roślinożernych jelito ślepe jest silnie rozwinięte, gdyż zachodzi w nim trawienie celulozy. U człowieka (jako ssaka wszystkożernego) narząd ten jest zredukowany i ma charakter szczątkowy. Czasami, gdy do wyrostka robaczkowego dostaną się składniki pokarmowe, które tam zalegają i fermentują, dochodzi do powstania stanu zapalnego. Leczenie w takim przypadku polega na operacyjnym usunięciu zainfekowanego narządu.
W jelicie grubym żyje ok. 500 gatunków bakterii, które składają się na swoistą mikroflorę jelitowąmikroflorę jelitową. Prowadzą one rozkład nieprzyswojonych przez człowieka składników pokarmu. W wyniku tego powstaje półpłynna masa, z której odzyskiwana jest woda i formowane są masy kałowe. Dzięki ruchom perystaltycznym jelita grubego są one przesuwane do jego końcowego odcinka – odbytnicy i przez otwór odbytowy usuwane na zewnątrz.
Bakterie jelitowe produkują niezbędne dla zdrowia witaminy B i K. Gdy w razie infekcji bakteryjnej przyjmujemy przepisane przez lekarza antybiotyki, oprócz bakterii chorobotwórczych zwalczamy także pożyteczne bakterie jelitowe. Z tego powodu, w czasie kuracji antybiotykowej i bezpośrednio po jej zakończeniu, należy spożywać produkty zawierające żywe kultury bakterii, np. jogurty, kefiry lub, a po zaleceniu przez lekarza – leki osłonowe w postaci kapsułek wypełnionych bakteriami jelitowymi.
W jaki sposób wątroba neutralizuje szkodliwe substancje?
Niektóre szkodliwe substancje rozkładane są przez enzymy wątroby.
2 jednakowej wielkości kawałki wątróbki: jeden surowy, drugi ugotowany;
nadtlenek wodoru (woda utleniona);
2 słoiki o poj. 0,33 l.
Do obu słoików wlej wodę utlenioną – po połowie buteleczki.
Do każdego ze słoików włóż jeden kawałek wątroby.
Obserwuj, co się dzieje w obu słoikach.
Jeśli w obecności surowej wątroby nadtlenek wodoru rozłożył się, wydzielając pęcherzyki gazu, oznacza to, że zawarte w wątrobie enzymy unieszkodliwiają ten związek. W ugotowanej wątrobie enzymy są nieczynne, więc nadtlenek wodoru nie został rozłożony.
Podczas kuracji antybiotykowej zaleca się spożywanie probiotyków i prebiotyków. Wyjaśnij, korzystając z różnych źródeł, co oznaczają te pojęcia.
Wyjaśnij, dlaczego długotrwała biegunka może doprowadzić do odwodnienia organizmu. Oceń znaczenie wchłaniania wody w jelicie grubym dla organizmów lądowych.
Podsumowanie
Układ pokarmowy odpowiada za pobieranie, trawienie i wchłanianie składników pokarmowych oraz usuwanie niestrawionych resztek.
Układ pokarmowy jest zbudowany z przewodu pokarmowego i związanych z nim gruczołów trawiennych.
W uzębieniu człowieka wyróżnia się siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe.
Przesuwanie pokarmu wzdłuż przewodu pokarmowego odbywa się dzięki ruchom perystaltycznym.
W żołądku pokarm jest okresowo przechowywany i trawiony.
Pierwszy odcinek jelita cienkiego nosi nazwę dwunastnicy, do której odprowadzana jest żółć i enzymy trzustki.
W jelicie cienkim odbywa się trawienie i wchłanianie składników pokarmowych.
W jelicie grubym następuje wchłanianie wody i soli mineralnych oraz formowanie mas kałowych.
Procesy trawienia wspomaga obecna w jelicie grubym mikroflora jelitowa.
Przeanalizuj schemat układu pokarmowego i rozpoznaj jego elementy.
Wyjaśnij, na czym polega związek między budową ściany jelita cienkiego a jego funkcją.
Słowniczek
grupa białek biorących udział w rozkładzie złożonych związków pokarmowych do związków prostych; działają jako katalizatory, przyspieszając reakcje biochemiczne; każdy enzym kieruje przebiegiem określonej reakcji chemicznej i działa tylko na określony substrat
tkanka wypełniająca ząb, zawierająca naczynia krwionośne i nerwy, okryta zębiną i szkliwem
mikroorganizmy, głównie bakterie obecne w przewodzie pokarmowym (jelicie grubym); wspomagają rozkład niestrawionych składników pokarmowych i produkują witaminy B i K
narząd, który u przodków danego gatunku był dobrze rozwinięty i pełnił ważne funkcje; w toku ewolucji zanika i przestaje pełnić swoją rolę; u człowieka narządem szczątkowym są na przykład zęby mądrości, wyrostek robaczkowy, kość ogonowa
choroba miękkich tkanek otaczających ząb wywołująca stany zapalne dziąseł i powodująca wypadanie zębów
choroba zakaźna powodująca niszczenie (rozpad) tkanek twardych zęba, wywołana przede wszystkim przez bakterie obecne w płytce nazębnej
wydzielina żołądka zawierająca m.in. enzymy rozpoczynające trawienie białek, kwas solny i śluz
najtwardsza tkanka ludzkiego organizmu pokrywająca od zewnątrz powierzchnię zęba; stanowi barierę przed bakteriami
tkanka zęba leżąca bezpośrednio pod szkliwem, ochraniająca położoną głębiej miazgę i obecne w niej naczynia krwionośne i nerwy
wydzielina wątroby zawierająca substancje ułatwiające trawienie tłuszczów; składniki żółci rozbijają tłuszcze na drobniutkie kuleczki, dzięki czemu enzymy trawienne obecne w dwunastnicy mają do nich łatwy dostęp
Zadania
Oceń poprawność zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ślinianki są gruczołami położonymi w jamie brzusznej. | □ | □ |
| W razie urazu wątroba może być usunięta bez większej szkody dla organizmu. | □ | □ |
| Układ pokarmowy współdziała z układem ruchu podczas pobierania pokarmu. | □ | □ |
| Wątroba jest osłaniana przez górną część klatki piersiowej. | □ | □ |
| Podczas trawienia pokarm z żołądka wędruje do trzustki i wątroby, a potem do dwunastnicy. | □ | □ |
| Kości, w których osadzone są zęby, to szczęka i żuchwa. | □ | □ |
Uzupełnij zdania, wybierając wyrazy z listy.
słodycze, bakterie, siekacz, miazga, dziąsło, przedtrzonowy, kieł, trzonowy
Dentysta jedynką określa ząb o nazwie .......................... , a ósemką ząb ........................... Wnętrze zęba wypełnia ........................... Przyczyną próchnicy są ...........................
Zaznacz zdania prawdziwe.
- Szczoteczka do zębów powinna być wymieniana co 2-3 miesiące.
- Nie warto leczyć zębów mlecznych, ponieważ szybko zastępują je zęby stałe.
- Usuwanie kamienia nazębnego jest jedynie zabiegiem estetycznym i nie wpływa na stan zdrowia jamy ustnej.
- Próchnica zębów to choroba zakaźna.
- Żucie po posiłku gumy bez cukru wspomaga utrzymanie higieny jamy ustnej.
- Nitka dentystyczna powinna być używana po każdym posiłku.
- Spożywanie słodyczy naraża zęby na atak bakterii.
- Do dentysty należy się zgłaszać tylko wówczas, gdy zauważymy ubytki w zębach.
- Nie warto leczyć zębów położonych w głębi jamy ustnej, ponieważ są niewidoczne podczas mówienia.
- Przyczyną próchnicy jest spożywanie słodyczy.
Oceń poprawność zdań opisujących wyrostek robaczkowy i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Położony jest w dole brzucha po prawej stronie. | □ | □ |
| Wydziela enzymy trawienne, które odprowadzane są do jelita grubego. | □ | □ |
| Występuje między jelitem cienkim i grubym. | □ | □ |
| Jest ślepo zakończonym gruczołem o niewyjaśnionej funkcji. | □ | □ |
Wskaż elementy budowy układu pokarmowego, które wytwarzają enzymy trawienne.
- ślinianki
- migdałki
- przełyk
- dwunastnica
- jelito cienkie
- żołądek
- jelito grube