R1bUlMDNZceZV1

Flaga ONZ

Uniwersalny system Organizacji Narodów Zjednoczonych

R1TX616UHjbFP

Flaga ONZ Źródło: Flaga ONZ, domena publiczna.

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) została powołana do życia w czerwcu 1945 r. i stała się pierwszą instytucją o charakterze rządowym, która za jeden z celów swej działalności uznała ochronę podstawowych praw i wolności. W konsekwencji w ramach ONZ oraz jej wyspecjalizowanych organizacji powstał uniwersalny system ochrony praw człowieka. Uniwersalizm ONZ przejawia się z jednej strony w członkostwie – obecnie należą do niej 193 państwa, a więc niemal wszystkie istniejące, z drugiej zaś w praktycznej działalności ONZ. Organizacja zajmuje się bowiem ochroną wszystkich generacji praw człowieka oraz wszelkich kategorii osób narażonych na naruszenia podstawowych praw i wolności. Uniwersalny system ochrony praw człowieka ONZ stanowi jedyny tego typu system (żaden inny nie ma cech systemu uniwersalnego). Uniwersalizm daje możliwość tworzenia norm politycznych, moralnych i prawnych oraz mechanizmów kontrolnych z zakresu praw człowieka, którym poddana jest cała społeczność międzynarodowa.

Podstawowe akty prawne

R1GELJmM5bZEw

Wstęp do Karty Narodów Zjednoczonych Źródło: U.S. National Archives and Records Administration, Wstęp do Karty Narodów Zjednoczonych, licencja: CC 0.

Prawa człowieka w Karcie Narodów Zjednoczonych

Podstawą działalności ONZ jest Karta Narodów Zjednoczonych, podpisana 26 czerwca 1945 r. (weszła w życie 24 października 1945 r.). Najważniejsze postanowienia dotyczące praw człowieka znajdują się w art. 1. Określono w nim cele ONZ, a wśród nich, obok utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijania przyjaznych stosunków między narodami, zapisano konieczność współpracy państw w dziedzinie ochrony praw człowieka. W kolejnych latach cel ten interpretowano dość szeroko w połączeniu z najważniejszym celem, a mianowicie utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

W Karcie Narodów Zjednoczonych nie zdefiniowano pojęcia praw człowieka ani nie zapisano ich katalogu. Zapisano natomiast zasadę niedyskryminacji i ogólne gwarancje dotyczące popierania podstawowych praw i wolności. Postanowienia dotyczące poszanowania praw człowieka znalazły się również w rozdziałach określających kompetencje głównych organów Organizacji.

Mimo nielicznych zapisów ściśle odnoszących się do praw człowieka należy podkreślić, że Karta jest najważniejszą umową międzynarodową. Tym samym przepisy dotyczące praw człowieka mają dla społeczności międzynarodowej szczególną wartość.

Powszechna deklaracja praw człowieka

R1TbEvXuJdrkl

Eleanor Roosevelt z Powszechną deklaracją praw człowieka

Powszechna deklaracja praw człowieka uznawana jest za fundament ochrony praw człowieka, mimo że nie jest prawnie wiążąca (tzn., że na jej podstawie nie można bezpośrednio ukarać państwa za łamane zawartych w niej praw). Zapoznaj się z powodami, dla których tak wysoko oceniana jest jej rola.

Powszechna deklaracja praw człowieka:

• była pierwszym powojennym międzynarodowym dokumentem z zakresu praw człowieka zawierającym katalog praw i wolności,

• stała się wzorcem zapisywania katalogu praw I i II generacji,

• rozpoczęła proces kodyfikacji prawa międzynarodowego w dziedzinie praw człowieka,

• przygotowywała państwa na przyjęcie kolejnych dokumentów, już prawnie wiążących.

O znaczeniu deklaracji świadczy też to, że wypracowane w późniejszym okresie dokumenty odwołują się do jej postanowień, a 10 grudnia co roku obchodzimy Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka.

Międzynarodowe pakty praw człowieka

Przyjęcie Powszechnej deklaracji praw człowieka było wielkim osiągnięciem państw skupionych w ONZ. Na kolejny duży sukces musieliśmy czekać aż 18 lat. Tyle bowiem trwały prace nad Międzynarodowymi paktami praw człowieka. Składają się na nie: Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Obydwa dokumenty zostały przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 roku. Pakty, inaczej niż Powszechna deklaracja praw człowieka, pod względem formalnoprawnym są wiążącymi umowami międzynarodowymi. Z tego powodu tak długo trwały nad nimi prace, co też jest ich głównym wyróżnikiem.

Wraz z Powszechną deklaracją praw człowieka pakty stanowią Międzynarodową kartę praw człowieka.

RUfQh61gDXDFn

na zdjęciu smutna twarz 

Katalog praw i wolności zagwarantowanych w Międzynarodowych paktach praw człowieka:

• prawo narodów do samostanowienia, swobody określania swego statusu politycznego i rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego oraz korzystania z bogactw naturalnych,

• zakaz dyskryminacji ze względu na różnice rasowe, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne,

• prawo do skutecznego środka ochrony prawnej,

• równość kobiet i mężczyzn,

• prawo do życia,

• zakaz tortur albo okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania bądź karania,

• zakaz niewolnictwa i poddaństwa,

• prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,

• prawo do opuszczenia kraju oraz swoboda poruszania się i wolności wyboru miejsca zamieszkania,

• zakaz wydalania cudzoziemców legalnie przebywających na terytorium państwa,

• prawo do sądu,

• prawo do uznawania podmiotowości prawnej,

• zakaz arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne i rodzinne,

• wolność myśli, sumienia i wyznania,

• swoboda wypowiedzi,

• prawo do pokojowych zgromadzeń i zrzeszeń,

• prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny,

• ochrona praw dziecka,

• korzystanie z czynnego i biernego prawa wyborczego w wolnych wyborach,

• ochrona mniejszości etnicznych, religijnych lub językowych.

Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych:

• prawo narodów do samostanowienia, swobody określania swego statusu politycznego i rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego oraz korzystania z bogactw naturalnych,

• zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie, sytuację majątkową, urodzenie czy jakiekolwiek okoliczności,

• prawo do pracy, do korzystania ze sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy (w tym odpowiedniego wynagrodzenia, bezpieczeństwa i higieny, możliwości awansu oraz urlopu i czasu wolnego),

• prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i strajku,

• prawo do zabezpieczenia społecznego,

• ochrona rodziny,

• prawo do odpowiedniego poziomu życia,

• prawo do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego,

• prawo do nauki,

• prawo do udziału w życiu kulturalnym oraz korzystania z postępu naukowego.

Pakty zostały ratyfikowane przez ponad 160 państw, a więc znaczną większość społeczności międzynarodowej. Polska przyjęła je 18 marca 1977 roku.

Protokoły do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych
I protokół (16.12.1966)
Na podstawie tego dokumentu osoby fizyczne mogą składać zawiadomienia do Komitetu Praw Człowieka o naruszeniach praw dokonanych przez państwo, a zagwarantowanych w pakcie. Protokół wszedł w życie 23 marca 1976 roku.
II protokół (15.12.1989)
Drugi protokół fakultatywny do paktu został uchwalony 15 grudnia 1989 roku i dotyczy zniesienia kary śmierci. Na jego podstawie państwa mogą orzekać i wykonywać karę śmierci jedynie w czasie wojny. Wszedł w życie 11 lipca 1991 roku.

Protokół do Międzynarodowego paktu praw gospodarczych (10.12.2008) Protokół został przyjęty jednomyślnie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Na jego podstawie jednostki mają możliwość składania zawiadomień o naruszeniach praw i wolności zapisanych w pakcie. Protokół został otwarty do podpisu dla państw – stron paktu 8 grudnia 2008 r., wszedł w życie 5 maja 2013 r. Ratyfikowało go tylko 11 państw. Polski na razie nie ma w tym gronie.

Konwencja o prawach dziecka

RIufZ7IoUgFfP

smutna twarz dziecka

R11So3x3TNWt11

Logo Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci

Konwencja o prawach dziecka została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne 20 listopada 1989 roku (weszła w życie w 1990 roku). Do tej pory zatwierdziły ją 193 państwa – ma największą liczbę ratyfikacji w kwestii praw człowieka. Polska podpisała Konwencję o prawach dziecka 7 stycznia 1991 roku. Warto podkreślić, że Polska była inicjatorem powstania tej konwencji.
Dokument stanowi, że dzieckiem jest każda osoba poniżej 18. roku życia, oraz zawiera zasady postępowania wobec dzieci, katalog ich praw i wolności. Przepisy zawarte w Konwencji o prawach dziecka są podstawą działalności UNICEF‑u, czyli organizacji humanitarnej będącej częścią systemu ONZ

Podstawowe zasady Konwencji o prawach dziecka:

• dzieci nie wolno dyskryminować z powodu przynależności rasowej, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych powodów,

• dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy,

• dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia,

• dziecko jest indywidualnie ukształtowaną jednostką,

• dziecko wymaga szczególnej troski, ze względu na niedojrzałość fizyczną i umysłową,

• dzieci żyjące w wyjątkowo trudnych warunkach wymagają szczególnej troski.

Katalog praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji:

• prawo do życia i prawo do rozwoju,

• prawo do tożsamości (w tym konieczność sporządzenia aktu urodzenia, prawo do otrzymania imienia, nazwiska, obywatelstwa oraz wiedzy o własnym pochodzeniu),

• prawa dziecka odseparowanego od rodzica lub rodziców (w tym prawo do uczestniczenia w postępowaniu sądowym oraz wyrażania opinii, utrzymywania kontaktów z rodzicami, uzyskiwania stosownych informacji),

• prawo do wyrażania własnych poglądów oraz występowania w sprawach dotyczących dziecka (w tym możliwość wypowiadania się w postępowaniu sądowym i administracyjnym),

• prawo do swobodnej wypowiedzi,

• swoboda myśli, sumienia i wyznania,

• prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych,

• prawo do wolności od przemocy,

• prawo do uzyskania pomocy ze strony państwa, gdy dziecko pozbawione jest środowiska rodzinnego,

• ochrona dziecka – uchodźcy,

• ochrona dzieci niepełnosprawnych,

• prawo do najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej,

• prawo do ochrony zdrowia,

• prawo do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego,

• prawo do poziomu życia odpowiadającego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu dziecka,

• prawo do nauki,

• ochrona dzieci należących do mniejszości etnicznych, religijnych i językowych,

• prawo do wypoczynku i czasu wolnego,

• prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym,

• ochrona przed wyzyskiem ekonomicznym, seksualnym, handlem dziećmi oraz wszelkimi innymi formami nadużyć,

• wolność od tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania bądź karania,

• prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego,

• poszanowanie godności ludzkiej,

• ochrona dzieci w czasie konfliktów zbrojnych zgodnie z normami prawa humanitarnego,

• wolność od rekrutowania do wojska poniżej 15. roku życia,

• prawo do rzetelnego procesu sądowego.

Na straży przestrzegania przez państwa praw zagwarantowanych w wymienionej konwencji stoi Komitet Praw Dziecka (KPD). Do Konwencji o prawach dziecka przyjęto trzy protokoły dodatkowe:

1. W sprawie udziału dzieci w konfliktach zbrojnych (przyjęty 25 maja 2000 roku),

2. W sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii (przyjęty 25 maja 2000 roku),

3. W sprawie możliwości składania zawiadomień do KPD o naruszeniu praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji (przyjęty 19 grudnia 2011 roku, nie wszedł jeszcze w życie). Polska ratyfikowała dwa pierwsze protokoły dodatkowe w 2005 roku.

Dla zainteresowanych

Inne dokumenty ONZ dotyczące praw człowieka

W ramach ONZ przyjęto wiele regulacji dotyczących poszczególnych praw lub ochrony konkretnych grup. Wśród najważniejszych konwencji wynegocjowanych na forum ONZ, oprócz Powszechnej deklaracji praw człowieka, paktów czy Konwencji o prawach dziecka, wymienić można, m.in.:

• Konwencję o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948),

• Konwencję o statusie uchodźców (1951),

• Konwencję o prawach politycznych kobiet (1952),

• Konwencję o obywatelstwie kobiet zamężnych (1957),

• Międzynarodową konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1966),

• Konwencję o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (1968),

• Międzynarodową konwencję o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973),

• Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979),

• Konwencję przeciwko torturom oraz innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu (1984),

• Międzynarodową konwencję dotyczącą ochrony praw migrujących pracowników i członków ich rodzin (1990),

• Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych (2006),

• Międzynarodową konwencję w sprawie ochrony wszystkich osób przed przymusowym zaginięciem (2006).

Organy zajmujące się ochroną praw człowieka

Do organów głównych ONZ zaliczamy: Zgromadzenie Ogólne, Radę Gospodarczą i Społeczno, Radę Bezpieczeństwa, Sekretarza Generalnego oraz Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Wszystkie te organy podejmują określone działania na rzecz praw człowieka. Zgromadzenie Ogólne i Rada Społeczno‑Gospodarcza inicjują badania i udzielają państwom zaleceń. Ponadto Zgromadzenie Ogólne przyjmuje deklaracje i konwencje. Konwencje są następnie ratyfikowane przez państwa. Organem pomocniczym Zgromadzenia jest Rada Praw Człowieka. Rada Społeczno‑Gospodarcza omawia przede wszystkim kwestie związane z prawami II generacji.

Zasadnicza rola Rady Bezpieczeństwa polega na reagowaniu na zagrożenia dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Wiele zagrożeń tego typu jest konsekwencją naruszeń praw człowieka. W takich sytuacjach organ ten może podjąć odpowiednie działania, łącznie z możliwością zastosowania sankcji. Przykładem zastosowania sankcji w obronie praw człowieka przez Radę Bezpieczeństwa było ustanowienia strefy zakazu lotów w Libii w 2011 roku. Innym przykładem działań Rady Bezpieczeństwa na rzecz ochrony praw człowieka było powołanie dwóch międzynarodowych trybunałów do spraw zbrodni w Rwandzie i  byłej Jugosławii.

Kwestiami związanymi z przestrzeganiem praw człowieka może zajmować się również Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, który rozpatruje skargi państw w kwestii praw człowieka. Jego orzeczenia dotyczyły m.in. prawa narodów do samostanowienia czy ludobójstwa.

R9H4V4mEY1W5L

Operacja humanitarna ONZ po trzęsieniach ziemi, Port-au-Prince, Haiti, żołnierz podczas patrolu

Rada Praw Człowieka

Rada Praw Człowieka jest organem pomocniczym Zgromadzenia Ogólnego. W 2006 roku zastąpiła istniejącą od 1946 roku Komisję Praw Człowieka. Przyczyną rozwiązania komisji było jej upolitycznienie i związany z tym brak efektywności. Rada składa się z 47 członków (przedstawicieli państw) wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne. Jej kadencja trwa 3 lata, przy czym co roku ustępuje 1/3 składu (system rotacyjny). Obowiązuje w niej zasada sprawiedliwego podziału geograficznego miejsc, dlatego z rejonu Afryki wybieranych jest 13 państw, z Azji – 13, z Ameryki Łacińskiej i Karaibów – 8, z Europy Wschodniej – 6, z Europy Zachodniej i reszty świata – 7.

Rada spotyka się na trzech sesjach zwyczajnych w ciągu roku. Ponadto może spotykać się na sesjach nadzwyczajnych. Państwa w niej zasiadające powinny mieć duże osiągnięcia w kwestii praw człowieka oraz winny przestrzegać międzynarodowych standardów w tej sprawie.

Najważniejszym zadaniem omawianego organu jest reagowanie na naruszenia praw człowieka, zwłaszcza tych na dużą skalę (masowe naruszenia praw człowieka).

Działania Rady Praw Człowieka:

• uruchamia specjalne procedury,

• powołuje specjalnych sprawozdawców,

• organizuje Powszechny Przegląd Okresowy (Universal Periodic Review - UPR), w którego ramach wszystkie państwa członkowskie ONZ poddane są kontroli wypełniania standardów praw człowieka,

• w wypadku stwierdzenia masowych naruszeń praw człowieka Rada przedstawia państwom zalecenia i/lub przyjmuje rezolucję potępiającą.

Największym mankamentem Rady Praw Człowieka jest to, że zasiadają w niej przedstawiciele państw, a nie niezależni funkcjonariusze. Sprzyja to upolitycznieniu podejmowanych decyzji. Przedmiotem krytyki są także jej składy w poszczególnych kadencjach. Zasiadali w niej bowiem przedstawiciele krajów powszechnie uznawanych za poważnych naruszycieli praw człowieka (np. Chiny, Federacja Rosyjska, Arabia Saudyjska, Pakistan czy Kuba).

Organy konwencyjne

RPwqcGYGYsuh8

Muzeum tortur. Komitet przeciwko Torturom został utworzony na podstawie art. 17 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, a jego celem jest nadzorowanie realizacji postanowień tejże konwencji. Kampanię na rzecz Konwencji w sprawie zakazu tortur prowadziła przez wiele lat organizacja Amnesty International realizująca działania zapobiegające naruszeniom praw człowieka za pośrednictwem pokojowych akcji obywatelskich.

Niektóre umowy przyjmowane przez ONZ w kwestii praw człowieka powołują do życia specjalne organy kontrolne. Nazywamy je organami konwencyjnymi lub organami traktatowymi. Ich głównym zadaniem jest kontrola, czy państwa‑strony danej konwencji nie naruszają zapisanych w niej praw i wolności. Obecnie istnieje dziewięć tego typu organów.

Komitety mają zróżnicowany skład i kompetencje. Ich wspólną cechą jest to, że członkowie wchodzący w skład komitetów są niezależni od państw. Komitety uznawane są za jedne z najefektywniejszych organów kontrolnych w systemie ONZ, mimo że nie mają charakteru sądowego i wydają jedynie niewiążące zalecenia i opinie.

Funkcje komitetów

• interpretacje traktatów,

• przyjmowanie komentarzy i rekomendacji,

• rozpatrywanie zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw człowieka,

• rozpatrywanie sprawozdań państw.

Wysocy komisarze

Rm5gw15wy97hP

Pomoc dla uchodźców w obozie w Dadaab, w Kenii Źródło: Pomoc dla uchodźców w obozie w Dadaab, w Kenii, domena publiczna.

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców

Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (ang. United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR) został powołany w 1950 roku. Jego zadaniem jest sprawowanie międzynarodowej opieki nad uchodźcami i działanie na rzecz trwałego rozwiązania problemu osób, które musiały opuścić miejsce swojego zamieszkania z  obawy przed prześladowaniem. Jego misja ma charakter humanitarny i apolityczny. Zadania realizowane przez UNHCR mają bardzo szeroki zakres. W krajach objętych konfliktami zbrojnymi organizacja udziela pomocy rzeszom uchodźców oraz koordynuje międzynarodową pomoc humanitarną, świadczoną wszystkim ofiarom konfliktu.

Obecnie globalna liczba osób przymusowo przesiedlonych wynosi ponad 51,2 mln. UNHCR otacza opieką ponad 15 mln z nich. Prawie 26 mln stanowią uchodźcy wewnętrzni, czyli osoby, które zmuszone były z różnych przyczyn (konflikty, prześladowania, klęski żywiołowe) do opuszczenia miejsca zamieszkania, ale pozostają w granicach kraju pochodzenia.

Siedzibą główną urzędu Wysokiego Komisarza do spraw Uchodźców jest Genewa.

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka

Urząd Wysokiego Komisarza NZ do spraw Praw Człowieka (ang. United Nations High Commissioner for Human Rights, UNHCHR) został powołany w grudniu 1993 roku. Komisarz ów występuje w randze zastępcy Sekretarza Generalnego ONZ. Jest urzędnikiem odpowiedzialnym za koordynację prac w ramach ONZ w kwestii praw człowieka. Ponadto zajmuje się promocją praw człowieka oraz rozwojem współpracy z państwami członkowskimi i organizacjami pozarządowymi. Ważną jego funkcją jest zapobieganie naruszeniom praw człowieka oraz reagowanie na nie.

Siedzibą urzędu Wysokiego Komisarza jest Genewa.  

Trybunały

W ONZ udało się powołać także kilka ważnych trybunałów działających na rzecz praw człowieka. W 1998 r. przedstawiciele państw uchwalili traktat rzymski. Na jego podstawie został powołany Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK). Traktat rzymski nie został ratyfikowany przez Stany Zjednoczone, Federację Rosyjską, Chiny i Izrael, co obniża rangę MTK.

Trybunały działające na rzecz praw człowieka

Podsumowanie

Powszechny system ochrony praw człowieka powstał w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych po II wojnie światowej. Jest to jedyny uniwersalny system, jaki do tej pory udało się stworzyć. Mimo licznych mankamentów, takich jak: długi proces tworzenia aktów prawnych, słabe mechanizmy kontrolne, brak woli państw, aby wymuszać przestrzeganie praw człowieka wśród naruszycieli, system ten dla wielu krajów jest jedynym dostępnym. Dotyczy to  szczególnie państw azjatyckich. Na kontynencie tym nie powstał żaden regionalny system ochrony praw człowieka. Oznacza to, że dla państw azjatyckich międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka wyznacza ONZ.

Literatura uzupełniająca

Banaszak B., Bisztyga A., Complak K., Jabłoński M., Wieruszewski R., Wójtowicz K., System ochrony praw człowieka, Zakamycze, Kraków 2005.
Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2008.
Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, L. Koba, W. Wacławczyk (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
Rezmer J., Jak korzystać z procedur skargowych w traktatowym systemie ochrony praw człowieka ONZ? Źródło: Informator dla ofiar naruszeń, Ministerstwo Sprawiedliwości Departament Praw Człowieka
Wieruszewski R., Gliszczyńska A., Sękowska‑Kozłowska K., Komitet Praw Człowieka ONZ. Wybór orzecznictwa, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.

Przydatne linki

www.amnesty.org.pl
www.unic.un.org.pl
www.hfhr.pl
www.bip.ms.gov.pl
www.un.org