Upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Wprowadzenie
Była późna jesień 1797 roku. W Pałacu Marmurowym w ówczesnej stolicy Rosji – Petersburgu panowała cisza. Ogromny budynek, cały zbudowany z różnych gatunków drogocennego marmuru, sprowadzanego z najodleglejszych części Europy, zamieszkany był przez jedną osobę – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Były król ogromnego, ale słabego państwa – Rzeczypospolitej Obojga Narodów – po likwidacji swojego kraju w 1795 roku zrzekł się korony i na rozkaz carycy Katarzyny II został przewieziony do stolicy Imperium Rosyjskiego. W swojej ostatniej siedzibie stary i opuszczony Poniatowski, zdany na łaskę cesarzowej, poświęcił się pisaniu pamiętników. Czynność ta zajmowała mu całe dnie i nikt ze służby nie śmiał przeszkadzać. Były król chciał przed śmiercią zapisać jak najwięcej, wytłumaczyć się ze swych działań przed następnymi pokoleniami Polaków, zachować w pamięci minione wydarzenia. Pamiętnik stale się rozrastał i liczył już 10 tomów zapisanych drobnym, mało czytelnym pismem. Były król bardzo się spieszył, ponieważ wiedział, że nie zostało mu dużo czasu... Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski, zmarł w Petersburgu trzy lata po utracie swojego państwa, 12 lutego 1798 roku.
Zadanie na rozgrzewkę
Na podstawie powyższego tekstu odpowiedz, dlaczego ostatnie lata życia Stanisław August Poniatowski spędził na pisaniu pamiętników.
- Chciał wytłumaczyć się przed przyszłymi pokoleniami ze swych czynów.
- Chciał przypodobać się carycy Katarzynie II.
- Na wydaniu pamiętników można było nieźle zarobić.
- Były król nie miał innych zajęć i pisał pamiętnik z nudów.
- Chciał zachować dla potomnych pamięć o wydarzeniach towarzyszących upadkowi Rzeczypospolitej.
Sąsiedzi Rzeczypospolitej w XVIII wieku
W XVIII wieku Rzeczpospolita otoczona była przez trzech potężnych sąsiadów. Od wschodu graniczyła z Cesarstwem Rosyjskim, rządzonym przez Katarzynę II . Na południu znajdowało się rosnące w siłę Cesarstwo Austriackie, w którym panowała cesarzowa Maria TeresaMaria Teresa i jej syn Józef IIJózef II. Od zachodu i północy państwo polsko‑litewskie graniczyło z Prusami. Kraj ten był o wiele mniejszy od Rzeczypospolitej, ale miał olbrzymią armię. Jego władca Fryderyk IIFryderyk II był najbardziej zainteresowany zagarnięciem części ziem polskich. Chciał w ten sposób powiększyć swój niewielki kraj i dzięki temu jeszcze bardziej rozbudować armię. Jedynym sąsiadem, który wówczas nie zagrażał polskim granicom, była Turcja.
Pierwszy rozbiór Polski 1772 roku
Stanisław August Poniatowski został w 1764 roku władcą Rzeczypospolitej dzięki poparciu Rosji. Cesarzowa Katarzyna IIKatarzyna II sądziła, że nowy król będzie jej zupełnie uległy. Jednak Poniatowski od początku rządów starał się wzmacniać swoje państwo. Nie podobało się to Katarzynie II, która przy pomocy swojego ambasadoraambasadora, rezydującego w Warszawie, podburzała szlachtę przeciw proponowanym przez nowego króla reformom. W kraju na stałe przebywały wojska rosyjskie, którym nie mogła się przeciwstawić niewielka i źle wyszkolona armia Rzeczypospolitej.
Podczas sejmów Rosjanie stosowali przekupstwo, a wobec opornych Polaków i Litwinów uciekali się do przemocy. Kilku polskich senatorów, protestujących przeciw gwałtom wojsk carskich, zostało uwięzionych i wywiezionych w głąb Rosji. Bezwzględne działania rosyjskie doprowadziły do masowych wystąpień szlachty przeciw Rosjanom. Przez cztery lata (1768–1772) w całym kraju trwały walki. Z licznymi oddziałami szlacheckimi nie potrafiły poradzić sobie przebywające w Polsce wojska rosyjskie. Katarzyna II, która początkowo miała plany opanowania całej Rzeczypospolitej, zdała sobie sprawę, że nie jest w stanie tego zrobić sama. Zgodziła się więc na pomysł króla pruskiego Fryderyka II, aby dokonać częściowego rozbioru ziem polskich. Do planu rozbiorów przyłączyła się również Austria. W 1772 roku wojska trzech zaborców wkroczyły na ziemie Rzeczypospolitej i siłą zagarnęły część jej terenów. Rozbiór został zatwierdzony przez polski sejm w 1773 roku.
Na podstawie mapy uzupełnij tabelę. Przeciągnij w odpowiednie miejsca prawidłowe nazwy ziem.
Austria, Prusy, Rosja
| Kraj rozbiorowy | Ziemie zabrane Rzeczypospolitej |
|---|---|
| Austria | |
| Prusy | |
| Rosja |
Sejm rozbiorowy w 1773 roku
Kraje zaborcze domagały się od Polaków, aby zatwierdzili rozbiór i sami zrezygnowali z terenów zagarniętych przez sąsiadów. W tym celu Rosjanie nakazali królowi polskiemu zwołanie w 1773 roku sejmu rozbiorowego. Niemal wszyscy posłowie zostali przekupieni przez rosyjskiego ambasadora, dlatego podczas obrad prawie nikt nie sprzeciwił się tak jawnej niesprawiedliwości. Jednym z nielicznych protestujących był Tadeusz Rejtan, ale jego protest został zignorowany.
Czy potrafisz rozpoznać na obrazie Jana Matejki „Rejtan – upadek Polski”, która z postaci to Tadeusz Rejtan? Które zdanie go opisuje?
- Leży z rozdartą koszulą przed drzwiami, nie chcąc wypuścić innych z sali.
- Siedzi na balkonie zajęty rozmową z dwiema damami.
- Stoi, wskazując ręką na drzwi.
Drugi rozbiór Polski
Po pierwszym rozbiorze wśród Polaków i Litwinów rosła świadomość konieczności przeprowadzenia reform. Zwołany w 1788 roku Sejm Wielki miał na trwałe zmienić cały kraj. Po uchwaleniu w 1791 roku Konstytucji 3 maja Katarzyna II zdała sobie sprawę, że zreformowana Rzeczpospolita może wkrótce stać się silnym i samodzielnym krajem. Tymczasem caryca wcale nie miała zamiaru rezygnować z podporządkowania sobie sąsiada. Dlatego niemal natychmiast po uchwaleniu Konstytucji rozpoczęła wojnę z państwem polsko‑litewskim, zakończoną kapitulacją Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wkrótce po zwycięstwie wojsk carskich rozpoczęto prusko‑rosyjskie rozmowy na temat kolejnego rozbioru. Drugi rozbiór ziem Rzeczypospolitej, tym razem bez udziału Austrii, przeprowadzony został w 1793 roku. Podobnie jak po pierwszym rozbiorze, zaborcy nakazali polskiemu sejmowi zaakceptować zmiany granic. Uczynił to sejm zwołany w 1793 roku. Był on jednocześnie ostatnim sejmem Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Na podstawie mapy uzupełnij tabelę, przeciągając do niej prawdziwe informacje.
Prusy, Rosja
| Kraj rozbiorowy | Ziemie zabrane Rzeczypospolitej |
|---|---|
| Prusy | |
| Rosja |
Rzeczpospolita przestaje istnieć
Mieszkańcy Rzeczypospolitej nie chcieli się pogodzić z utratą większości ziem. Potężny niegdyś kraj został okrojony do niewielkiego państewka, na którego terenie stacjonowały wojska zaborcze. W 1794 roku Polacy pod wodzą Tadeusza Kościuszki jeszcze raz porwali się do walki. Mimo bohaterskiej postawy części szlachty, mieszczan, a nawet chłopów, powstanie zakończyło się klęską. Los Rzeczypospolitej został przesądzony. Po długich targach trzy kraje zaborcze postanowiły w 1795 roku dokonać trzeciego, ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć. Król Stanisław August Poniatowski abdykowałabdykował i został wywieziony do Rosji, gdzie wkrótce zmarł. Dla wielu obywateli Rzeczypospolitej rozbiory były wielką tragedią. Dlatego w następnych latach podejmować będą działania w celu odbudowania niepodległego państwa polskiego. Uda się to dopiero po 123 latach.
Na podstawie mapy uzupełnij tabelę, przeciągając do niej prawdziwe informacje.
Austria, Prusy, Rosja
| Kraj rozbiorowy | Ziemie zabrane Rzeczypospolitej |
|---|---|
| Austria | |
| Prusy | |
| Rosja |
Przyczyny upadku kraju
Władcy Rosji, Prus i Austrii tłumaczyli w całej Europie, że rozbiory Rzeczypospolitej były konieczne, ponieważ w kraju panował chaos, bałagan i anarchiaanarchia. Zdaniem zaborców dopiero rozbiory miały wprowadzić na ziemiach polskich ład i porządek. Było jednak zupełnie odwrotnie. Dopóki Rzeczpospolita była słaba i bezbronna, sąsiedzi nie próbowali dzielić się jej ziemiami. Co więcej, przez wiele lat, przekupując posłów sejmowych, nie pozwalali na przeprowadzenie żadnych reform. Dopiero gdy Polacy i Litwini rozpoczęli naprawianie kraju, zaborcy przystąpili do dzieła. Poczuli się bowiem zagrożeni. Zreformowana Rzeczpospolita, ze sprawnym rządem i dużą armią, mogła być dla nich niebezpieczna. Za próbę unowocześnienia swojego państwa Polacy zapłacili najwyższą cenę.
Rozbiory Rzeczypospolitej wywołały w Europie duże poruszenie. Francuski rysownik Nicolas Noël Le Mire (czytaj: nikola noel lemir) wykonał rysunek przedstawiający pierwszy rozbiór i władców targujących się o zajmowane ziemie. Niemal w tym samym czasie (zapewne pod wpływem władz z krajów zaborczych) powstała nieco zmieniona kopia tego rysunku, stworzona przez Johannesa Nilsona, która miała na celu usprawiedliwić władców rozbiorowych.
Rysunek 1.
Rysunek 2.
Porównaj oba rysunki. Poniższe informacje przyporządkuj do pierwszego lub drugiego rysunku. Pozwolą one rozpoznać, który rysunek jest dziełem Le Mire’a krytykującego rozbiory, a który zmienioną kopią wykonaną przez Nilsona usprawiedliwiającego zaborców.
Król Stanisław August, spoglądając na mapę, pokazuje carycy Katarzynie, które ziemie dobrowolnie jej oddaje., Król Stanisław August nie patrzy na mapę i nie akceptuje podziału swego kraju., Fryderyk II, wskazujący szpadą zabierane ziemie, symbolizuje to, że rozbiory dokonywane są przemocą., Król Stanisław August podtrzymuje spadającą mu koronę, co jest symbolem utraty państwa., Żaden z władców rozbiorowych nie używa broni, co ma oznaczać, że rozbiory odbyły się w sposób pokojowy., Król Stanisław August nie ma na głowie korony.
| Rysunek 1. | |
|---|---|
| Rysunek 2. |
Wskaż, który rysunek stworzył Nicolas Noël Le Mire, a który Johannes Nilson.
rysunku 1., rysunku 2.
Nicolas Noël Le Mire jest autorem ...................., a Johannes Nilson ....................
Podsumowanie
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego doszło do trzech rozbiorów ziem Rzeczypospolitej w latach 1772, 1793 i 1795. Brały w nich udział trzy kraje: Rosja, Prusy i Austria (która jednak nie uczestniczyła w drugim rozbiorze). W wyniku rozbiorów w 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy Europy. Rozpoczęły się długotrwałe wysiłki Polaków, aby odbudować swoje państwo.
Wskazać na mapie państwa zaborcze i zagarnięte przez nich ziemie. Analizować ilustracje z epoki. Zanalizować prawdziwe przyczyny rozbiorów Rzeczypospolitej. Nad czym warto się zastanowić Czy gdyby Rzeczpospolita nie podjęła reform, doszłoby do rozbiorów?
Czy gdyby Rzeczpospolita nie podjęła reform, doszłoby do rozbiorów?