R1ehSLa5sPGjT1

Na zdjęciu z lotu ptaka przedstawione jest olbrzymie miasto. Zabudowa wysoka, sięga po horyzont.

1. Rozwój urbanizacji

Miasta mają długą historię. Za najstarsze uważa się Tell Qaramel w Syrii z XI i X wieku p.n.e. Inne bardzo stare to Çatalhöyük w Turcji lub Jerycho w Izraelu. Przez tysiąclecia odsetek ludności miejskiej (stopień urbanizacji) był bardzo mały. Szacuje się, że na początku XIX wieku było to zaledwie ok. 3%, a 100 lat później już około 10%. Nadal niedużo, oznaczało jednak zwiększenie liczby z 29 do 165 mln. Łączy się to z ogólnym wzrostem ludności na świecie, ale są też inne ważne przyczyny tego zjawiska.

Jedną z nich była rewolucja przemysłowa, z którą wiązało się zapotrzebowanie na dużą liczbę pracowników mieszkających w pobliżu zakładów. Ponieważ wraz z rozwojem przemysłowym poprawiały się warunki życia, ludność migrowała do miast. Dodatkowo spadała umieralność, więc wysoki przyrost naturalny przyczynił się do zwiększenia liczby ludności miejskiej.
Tam, gdzie rewolucja przemysłowa nie miała miejsca, ludności w miastach nadal było bardzo mało.
Jeszcze w 1950 roku w miastach żyło ok. 29% ludzi na świecie, choć w rozbiciu na kontynenty było to wyraźnie zróżnicowane.

RywrJJyW3Cd3f1

Na ilustracji wykres słupkowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do siedemdziesięciu i opis udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności mieszkańców w procentach. Na osi poziomej podpisano kontynenty. Zielone słupki ustawione od najmniejszego do największego. Wartość najniższa – Afryka, piętnaście procent. Wartość najwyższa – Ameryka Północna, sześćdziesiąt pięć procent.

Od 1950 roku odsetek ludzi mieszkających w miastach systematycznie rośnie na wszystkich kontynentach.

RLAX7xeXpZsv31

Na ilustracji wykres słupkowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do siedemdziesięciu i opis udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności mieszkańców w procentach. Na osi poziomej podpisano kontynenty. Zielone słupki ustawione od najmniejszego do największego. Wartość najniższa – Afryka, trzydzieści dwa procent. Wartość najwyższa – Ameryka Północna, sześćdziesiąt pięć procent.

Wzrost liczby ludności miejskiej na świecie ma dwa źródła: przyrost naturalny i migracje.

W krajach rozwijających się przyrost naturalny jest wysoki również w miastach, do których ludzie bardzo intensywnie migrują. W niektórych krajach zwiększająca się liczba mieszkańców wsi powoduje coraz większe problemy z wyprodukowaniem wystarczającej ilości żywności dla siebie. Gdzie indziej dzięki wprowadzeniu nowych technologii w rolnictwie zmalało zapotrzebowanie na ręce do pracy. Jednocześnie miasto daje szanse na pracę niezależną od warunków naturalnych, łatwiejszy dostęp do żywności, edukacji lub służby zdrowia.

W krajach wysoko rozwiniętych przyrost naturalny jest niski. Ponadto różnice w poziomie życia między terenami wiejskimi i miejskimi nie są duże. Wpływa to na ograniczenie ruchu migracyjnego do miast. Co więcej, część ludzi przeprowadza się na przedmieścia lub jeszcze dalej. Mając najczęściej własny środek transportu, mogą korzystać z zalet przestrzeni i ciszy wsi, nie tracąc korzyści z pracy czy rozrywki w mieście.
Dlatego liczba ludności w miastach w krajach rozwijających się rosła w latach 1950‑2015 w średnim tempie 3,5%, a w rozwiniętych 1,2%, czyli trzykrotnie mniejszym.

R16Kv95jWkAlR1

Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do czterech i pół. Opis wzrost poziomu urbanizacji w procentach. Na osi poziomej pięcioletnie przedziały czasowe od tysiąc dziewięćset pięćdziesiąt do dwa tysiące pięćdziesiąt. Czerwoną linią zaznaczono zmiany tempa wzrostu liczby ludności miejskiej w państwach wysokorozwiniętych, niebieską – w państwach rozwijających się, granatową – na świecie. Tendencja spadkowa, choć w niektórych miejscach jest niewielki wzrost.

2. Przestrzenne zróżnicowanie urbanizacji

Zróżnicowanie przestrzenne po 1950 roku zmieniło się w niewielkim stopniu. Nadal najbardziej zurbanizowana jest Ameryka Północna, Europa zachowała trzecie miejsce, zaraz za nią znajduje się Australia i Oceania. Na drugie miejsce wskoczyła Ameryka Łacińska. Najmniej zurbanizowane kontynenty to Afryka i Azja. Dokładniejszy obraz przedstawia mapa.

R1sZfw5X6Q0M61

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności w poszczególnych państwach.Ameryka Północna i Ameryka Południowa pokryte są kolorem czerwonym i pomarańczowym, Australia – kolorem czerwonym, Europa i północna Azja– kolorem pomarańczowym, Afryka – zróżnicowane kolory, z przewagą zielonego. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.Po lewej stronie mapy narysowano kolorowe prostokąty i opisano procentowym udziałem ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności. Kolorem czerwonym oznaczono obszary, w których procentowy udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności przekracza osiemdziesiąt procent, ciemnopomarańczowym – od sześćdziesiąt do osiemdziesiąt procent, jasnopomarańczowym – od czterdzieści do sześćdziesiąt procent, jasnozielonym – dwadzieścia do czterdzieści procent i ciemnozielonym – od dziesięć do dwadzieścia procent.

Na kontynentach afrykańskim i azjatyckim widoczne są największe kontrasty. Burundi (12%), Malawi (16%), Uganda (17%) to kraje o najniższym stopniu urbanizacji w skali świata, z kolei Libia (78%) i Gabon (87%) należą do najsilniej zurbanizowanych. W Azji w Singapurze 100% ludności mieszka w mieście, w Katarze – 99%, a w Kuwejcie – 98%. Najsłabiej zurbanizowane są Sri Lanka (16%), Nepal (18%) i Kambodża (21%).
Taki rozkład wielkości sugeruje zależność stopnia urbanizacji od stopnia rozwoju – im poziom rozwoju wyższy, tym wyższy stopień urbanizacji. Weryfikacji hipotezy posłuży wykres.

R36nrMj6vstiE1

Na ilustracji wykres punktowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do stu i opis ludność miejska w procentach. Na osi poziomej zaznaczone wartości oz zera do stu tysięcy i opis wielkość pe ka be w przeliczeniu na jednego mieszkańca w dolarach u es a. Na wykresie czerwone kropki o różnym stopniu zagęszczenia. Opisy: Papu Nowa Gwinea, Dżibuti, Puerto Rico, Katar.

Dobrze widać wzajemną zależność obu wielkości: wzrost jednej przyczynia się do wzrostu drugiej. Warto zauważyć, że zależność nie jest jednak bardzo ścisła: Katar i Puerto Rico mają tę samą wielkość urbanizacji (99%), a różnica PKB per capita jest pięciokrotna. Z kolei Dżibuti i Papua Nowa Gwinea mają takie samo PKB na osobę (2 200 $), a stopień urbanizacji odpowiednio 77% i 14%. Rozrzut punktów w kształcie wydłużonej „chmury”, a nie linii dowodzi, że na stopień urbanizacji wpływ mają również inne czynniki nieuwzględnione na wykresie.

3. Megamiasta

W niektórych krajach określa się, ile powinna wynosić minimalna liczba mieszkańców, by daną miejscowość można było uznać za miasto. Na przykład w Danii wystarczy 200 mieszkańców, zaś w Indiach musi ich być minimum 20 tysięcy.

Miasta liczące ponad 10 mln mieszkańców nazywa się megamiastami. W 1950 roku były tylko dwa – Nowy Jork‑Newark i Tokio. W 1995 roku liczba ta wzrosła do 14. Obecnie jest ich ponad 20, a w 2025 roku ma być ponad 30.

Z zestawienia wynika, że większość megamiast leży w krajach słabo rozwiniętych. Zakrawa to na paradoks – stopień urbanizacji jest tam niski, a miasta rozrastają się do gigantycznych rozmiarów.

R1RZrCmkmTMrO1

Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do dwudziestu pięciu tysięcy. Opis liczba ludności w tysiącach. Na osi poziomej opisane lata od od tysiąc dziewięćset pięćdziesiąt do dwa tysiące dwadzieścia pięć. Kolorowymi liniami zaznaczono zmiany liczby ludności w wybranych megamiastach krajów rozwijających się: Sao Paulo, Lagos, Dżakarta. Tendencja zdecydowanie rosnąca.

Wyjaśnienie pozornego paradoksu nie jest skomplikowane. Niski poziom urbanizacji równa się niedużej liczbie miast – wybór jest więc ograniczony. Migracja do miasta oznacza wielką zmianę w życiu, dlatego warto zdecydować się na to o najlepszych, choćby tylko spodziewanych perspektywach. Najczęściej wybór pada na stolicę kraju, największe miasto lub miasto portowe, choć nierzadko wszystkie te warunki są spełnione jednocześnie. Stąd masowy napływ migrantów do jednego ośrodka miejskiego, co przy wysokim przyroście naturalnym powoduje, że liczba ludności dramatycznie rośnie, np. w Lagos 34‑krotnie w ciągu 65 lat.

Duża część mieszkańców miast w krajach rozwijających się ma niewielkie dochody, część przybywa do miast, nie mając żadnych środków do życia. Dlatego wyszukują rejony miasta nieatrakcyjne dla innych i próbują tam zamieszkać. Mogą to być na przykład tereny zalewowe przy rzece, strome stoki wzgórz położone na przedmieściach lub tereny znajdujące się bardzo blisko centrum. W miarę upływu czasu rozrastają się do rozmiarów osiedli i dzielnic. Zwykle nazywa je się slumsami, choć w Indiach mówi się o bustees, a w Ameryce Łacińskiej o fawelach.

Rruu4750yeiwN1

Na zdjęciu dzielnica mieszkaniowa w Sao Paulo. Na pierwszym planie favela z prowizorycznymi domami. Domy zbudowane z najtańszych materiałów: tektury, dykty, blachy, desek. W tle wieżowce.

Życie w takich dzielnicach nie należy do łatwych. Niskie dochody, o ile w ogóle są, powodują, że domy buduje się z najtańszych dostępnych materiałów. Stąd ich małe rozmiary i niska jakość. Panuje tam duża gęstość zaludnienia. Ponieważ są to tereny często zajęte nielegalnie, zwykle nie ma tam wodociągów, kanalizacji, sieci energetycznej. Brakuje opieki państwa, nikt nie czuwa nad bezpieczeństwem, w związku z czym kwitnie przestępczość. Pojawiają się choroby wynikające z niedostatku czystej wody, pożary itp.

Problemy gwałtownego rozwoju miast w krajach rozwijających się nie dotyczą wyłącznie mieszkańców o niskich dochodach. Władze miejskie zwykle nie nadążają z rozwojem infrastruktury, co skutkuje na przykład niewydolnym systemem transportowym lub trudnościami z utylizacją śmieci.

R1VNt1xVnwz5E1

Na zdjęciu ulica z lewej strony ograniczona wysokim betonowym murem. Na poboczu z lewej strony sterta śmieci, głównie plastikowe przezroczyste i kolorowe butelki i torebki. W śmieciach pięć krów poszukuje resztek pożywienia. Prawą stroną ulicy odbywa się ruch kołowy. Jadą samochody, rowery i riksze. W tle zabudowania.

4. Zespoły miejskie

Zwiększająca się liczba mieszkańców, budowa nowych zakładów przemysłowych, zakładanie centrów handlowych itp. powodują, że miasta rozrastają się przestrzennie – zajmują coraz większą powierzchnię. Prowadzi to do zbliżania się miast leżących obok siebie, a w konsekwencji do zetknięcia stref podmiejskich. Dzięki łatwości komunikacji między nimi władze administracyjne i firmy zaczynają ściślej współpracować, ludzie dojeżdżają do pracy, szkoły, na zakupy. W taki sposób tworzą się zespoły miejskie (aglomeracje).
Jeżeli w zespole jedno z miast jest wyraźnie większe, dominujące ludnościowo lub ekonomicznie , mówimy o aglomeracji monocentrycznejaglomeracja monocentrycznaaglomeracji monocentrycznej. Przykładami są aglomeracje Berlina, Moskwy, a w Polsce warszawska lub wrocławska.

RV2g4LQi1lKa21

Na ilustracji schemat aglomeracji. Kilka piktogramów oznaczających miasta połączonych jest liniami. W centrum jeden duży piktogram, dookoła mniejsze. Połączenia rozchodzą się promieniście od największego piktogramu do mniejszych.

W niektórych przypadkach pobliskie miasta rozwijały się w podobnym tempie, np. dzięki rozległym złożom surowców. Wówczas rozrost każdego z nich jednakowo przyczynił się do powstania zespołu miejskiego. Ponieważ żadne z miast się nie wyróżnia, nazywamy go aglomeracją policentryczną (konurbacją)aglomeracja policentryczna (konurbacja)aglomeracją policentryczną (konurbacją). Przykładami są: obszar w zachodnich Niemczech między Düsseldorfem i Dortmundem, zwany Zagłębiem Ruhry, a w Polsce obszar między Gliwicami i Dąbrową Górniczą (konurbacja górnośląska).

R12AYwGOSmULW1

Na ilustracji schemat aglomeracji. Kilka piktogramów oznaczających miasta połączonych jest liniami. Wszystkie piktogramy są zbliżonej wielkości. Połączone są prawie każdy z każdym.

Szczególnie wielkie ludnościowo i przestrzennie zespoły miejskie doczekały się nawet własnej nazwy – megalopolismegalopolismegalopolis. Klasyczny zespół tego typu leży na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych między Bostonem i Waszyngtonem, zajmuje obszar niewiele mniejszy od połowy Polski, na którym mieszka około 45 mln ludzi.

Podsumowanie

• Obecnie większość ludzi na świecie mieszka w miastach.

• Stopień urbanizacji jest wyższy w krajach wysoko rozwiniętych.

• Stopień urbanizacji szybciej rośnie w krajach rozwijających się.

• Liczba megamiast (liczących ponad 10 mln mieszkańców) rośnie szybko w krajach rozwijających się.

• Rozrost miast powoduje powstawanie zespołów miejskich – aglomeracji.

• Niektóre zespoły miejskie (megalopolis) mają kilkadziesiąt milionów mieszkańców.

Słowniczek

Zadania