Ważne daty

Wstęp

Choć początki opery związane są z ideą wskrzeszenia antycznej tragedii, to szybko stało się jasne, że publiczność, poza doświadczeniem katharsis, od dramma per musica oczekuje również rozrywki. Elementy komiczne, wykorzystujące zazwyczaj niewybredne żarty, zaczęły pojawiać się w operze najpierw jako dodatkowe wstawki – tzw. intermezza – wykonywane między aktami poważnych oper. Ich rodowód sięga tradycji commedia dell’arte, czyli ludowych włoskich przedstawień komediowych opartych na schematycznych postaciach – Arlekina, Kolombiny, Pantalona.

Rls6HgtuJ1DcC1

Fotografia przedstawia obraz Jeana Antoine Watteau pt. „Włoscy komedianci”. Na głównym planie postacie z włoskiego przedstawienia komediowego. Wszyscy uśmiechnięci, ubrani w kolorowe stroje, na głowach mają kapelusze, czapki. Na środku sceny stoi kobieta ubrana w białą koszulę i białe spodnie. Z wyrazu twarzy można wyczytać, że jest zadowolona.

Z czasem komediowe intermezza zaczęły się rozrastać i przyćmiewać właściwe, poważne dzieło – takim rozbudowanym intermezzem była Służąca panią (La serva padrona) Giovanniego Batisty Pergolesiego z 1733 roku, której wystawienie w 1752 roku w Paryżu wywołało słynny spór buffonistów z antybuffonistami. Komediowe wstawki przekształciły się w osobny gatunek operowy – operę buffa (operę komiczną), czyli przeciwieństwo dotychczasowych oper seria (oper poważnych). Różnice w tych dwóch gatunkach nie dotyczyły jedynie charakteru postaci i nastroju samego libretta oraz pozytywnego bądź tragicznego zakończenia, lecz miały również wpływ na użyte w utworze środki muzyczne – mniejszą orkiestrę w operach komicznych, mniej rozbudowane arie solowe, częściej w formie cavatiny lub canzonetty i liczne sceny zespołowe.

Podział świata na czarno‑biały nie odpowiadał jednak wszystkim twórcom, a libretta oper, przedstawiające ludzkie perypetie, nie dawały się zawsze łatwo klasyfikować na wyłącznie poważne i zupełnie komediowe. Pojawiły się zatem gatunki mieszane, łączące elementy oper buffa i seria. Jednym z nich był dramma giocosoDramma giocosodramma giocoso, co przetłumaczyć można jako wesoły dramat. Gatunek ten rozwinął się w drugiej połowie XVIII wieku, by zaniknąć w początkach wieku XIX.

Terminu dramma giocosoDramma giocosodramma giocoso po raz pierwszy użył librecista Giovani Cosimo Villifranchi, jako określenia dla libretta L’ipocondiriaco z 1695 roku. Nie wiadomo jednak, czy do tego tekstu kiedykolwiek skomponowano muzykę. Faktyczne wykształcenie się gatunku dramma giocoso przypada na lata ok. 1749–1761 – okres współpracy dramaturga Carla Goldoniego i kompozytora Baldassarego Galuppiego.

RjpHB399Zss7u1

Fotografia przedstawia portret Carlo Goldoni. Mężczyzna w białej peruce. Ubrany jest w kolorową marynarkę, a na to brązowy płaszcz. Mężczyzna jest w średnim wieku i ma nadwagę. Stoi przed stołem, na którym leży poszczerbiona książka - opiera o nią lewą dłoń. Prawą natomiast ma wysuniętą do przodu. Włoski dramatopisarz ma zadowolony, przyjazny wyraz twarzy.

Biografia Carla Goldoni

Carlo Goldoni był weneckim adwokatem i dramaturgiem, piszącym głównie dla teatrów dramatycznych. Tworzenie librett oper komicznych, choć dochodowe, uważał za zajęcie na tyle kompromitujące, że swoje dzieła operowe pisał pod pseudonimem Polisseno Fegejo. Postanowił zreformować mało ambitne libretta oper buffa mieszając w nich elementy poważne z komicznymi. Wprowadził zatem w dramma giocoso obok postaci z opery poważnej (partie seriaPartie seriapartie seria), postaci komiczne (partie buffaPartie buffapartie buffa), a także bohaterów łączących w sobie obydwie cechy (di mezzo carattereDi mezzo caratteredi mezzo carattere), później dołączając również w niektórych librettach postaci sentymentalne. Partie te różniły się nie tylko charakterem, ale również poziomem wykonawczym – postaciom poważnym kompozytorzy powierzali najczęściej bardziej wymagające arie. Wśród innych typowych dla tego gatunku cech wymienić należy, zaczerpnięte z opery buffa, sceny zespołowe – w tym introduzione, czyli scenę ansamblową następującą tuż po uwerturze i wprowadzającą w treść przedstawienia. Liczba postaci dramma giocoso zwykle ograniczała się do siedmiu, wśród których pojawiały się osoby wysoko urodzone (partie seria) oraz przedstawiciele niższych warstw (partie buffa), a także partie pośrednie (di mezzo carattere), przy czym nowy gatunek operowy często szydził z arystokracji, wzywając do przełamywania barier społecznych. Z czasem w dramma giocoso pojawiają się również sceny grozy.

Teksty Goldoniego zaczęły się cieszyć w drugiej połowie XVIII wieku ogromnym powodzeniem, a poza Galuppim, z którym librecista współpracował przez kilka lat, sięgało po nie wielu kompozytorów, m.in. Giovanni Paisiello, Antonio Salieri, Domenico Cimarosa. Do niektórych z librett Goldoniego powstawały też praktycznie niewykonywane dziś opery Josepha Haydna, pisane dla dworu Esterhazych, m.in. Księżycowy świat (Il mondo della luna) z 1777 roku.

R1VvRtVermv8S1

Ilustracja przedstawia obraz Maxa Slevogt pt. „Luigi Bassi w roli Don Giovanniego”. Na obrazie widzimy mężczyznę, który wyciąga szablę. Ubrany jest w czerwoną kurtkę, a na to ubraną ma białą szatę. Na głowie ma kapelusz z czerwonym piórkiem. Mężczyzna jest zadowolony, pewny siebie. Za główną postacia stoi mężczyzna ubrany na czarno, ma kapelusz i duże otwarte wystrzeżone oczy.

Występowanie dramma giocoso

Przykłady dramma giocoso znaleźć można również u Wolfganga Amadeusza Mozarta. Określenie to pojawia się przy niektórych jego wczesnych, mało dziś znanych, operach. takich jak: Udana naiwność (La finta semplice) KV 51, Fałszywa ogrodniczka (La fintagiardiniera) KV 169 czy zachowana we fragmentach Gęś z Kairu (L’oca del Cairo) KV 442. Najpełniejsze ujęcie tego gatunku nastąpiło jednak dopiero w operze Don Giovanni albo Rozpustnik ukarany KV 527, której premiera miała miejsce w Pradze w 1787 roku. Postać słynnego uwodziciela ma wiele pierwowzorów – literackiego Don Juana Moliera, a także zupełnie realnego – Casanovę, który według legendy, jako dobry przyjaciel librecisty, Lorenza Da Pontego, miał dopisać do tekstu opery kilka wersów.

Libretto Don Giovanniego, choć pojawiają się w nim postaci komiczne, dalekie jest od stylistyki buffa, rozpoczynając się od morderstwa. W finale da Ponta wprowadził dodatkowo elementy grozy – ożywiający posąg Komandora, który przychodzi na ucztę do Don Giovanniego i wymierza sprawiedliwość.

W tej samej operze obok upiornego Komandora pojawia się jednak bohater typowo komediowy – Leporello, a także postać Zerliny, łatwowiernej wieśniaczki, która szybko ulega urokowi Don Giovanniego, by za chwilę błagać swojego narzeczonego o wybaczenie.

RgnObnNlIsOED

Ilustracja interaktywna przedstawia: Maxa Slevogta, „Luigi Bassi w roli Don Giovanniego”, (1787). Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Tytułowa postać opery, której pierwowzoru możemy doszukiwać się m.in. w „Don Juanie” Moliera, ale również w prawdziwej postaci jaką był Casanova.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Maxa Slevogta, „Luigi Bassi w roli Don Giovanniego”, (1787). Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Tytułowa postać opery, której pierwowzoru możemy doszukiwać się m.in. w „Don Juanie” Moliera, ale również w prawdziwej postaci jaką był Casanova.

1

1. Tytułowa postać opery, której pierwowzoru możemy doszukiwać się m.in. w „Don Juanie” Moliera, ale również w prawdziwej postaci jaką był Casanova.

RaF5hYnmyvKdL

Ilustracja nieznanego autora przedstawia młodą kobietę z długimi włosami spiętymi w kok. Kobieta we włosach ma wpięte pawie pióra. Ubrana jest w długą suknię, która została przykryta płaszczem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Najbardziej tragiczna i temperamentna bohaterka całej opery, odpowiada postaci seria. Córka zamordowanego Komandora, zwiedziona przez przebranego Don Giovanniego, poszukuje zemsty na oszuście i mordercy.

Ilustracja nieznanego autora przedstawia młodą kobietę z długimi włosami spiętymi w kok. Kobieta we włosach ma wpięte pawie pióra. Ubrana jest w długą suknię, która została przykryta płaszczem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Najbardziej tragiczna i temperamentna bohaterka całej opery, odpowiada postaci seria. Córka zamordowanego Komandora, zwiedziona przez przebranego Don Giovanniego, poszukuje zemsty na oszuście i mordercy.

1

1. Najbardziej tragiczna i temperamentna bohaterka całej opery, odpowiada postaci seria. Córka zamordowanego Komandora, zwiedziona przez przebranego Don Giovanniego, poszukuje zemsty na oszuście i mordercy.

R18BwJrDAbfSn

Ilustracja nieznanego autora przedstawia mężczyznę i kobietę idącą przez park. Mężczyzną jest Don Giovanni, który został przedstawiony jako młodzieniec ubrany w bogato zdobiony zielony płaszcz, biało-złotą koszulę oraz krótkie czarno-białe spodnie. Na jego nogach widoczne są białe rajtuzy. U boku mężczyzny widoczna jest młoda ciemnoskóra kobieta Zerlina, która ubrana jest w czarny sweterek i złoto-czerwoną spódnicę. Para trzyma się za ręce. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Postać buffa, wieśniaczka, która już na własnym weselu z Masettem daje się uwieść Don Giovanniemu słodkim duetem „La ci darem la mano”, by za moment błagać swego ukochanego o wybaczenie.

Ilustracja nieznanego autora przedstawia mężczyznę i kobietę idącą przez park. Mężczyzną jest Don Giovanni, który został przedstawiony jako młodzieniec ubrany w bogato zdobiony zielony płaszcz, biało-złotą koszulę oraz krótkie czarno-białe spodnie. Na jego nogach widoczne są białe rajtuzy. U boku mężczyzny widoczna jest młoda ciemnoskóra kobieta Zerlina, która ubrana jest w czarny sweterek i złoto-czerwoną spódnicę. Para trzyma się za ręce. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Postać buffa, wieśniaczka, która już na własnym weselu z Masettem daje się uwieść Don Giovanniemu słodkim duetem „La ci darem la mano”, by za moment błagać swego ukochanego o wybaczenie.

1

1. Postać buffa, wieśniaczka, która już na własnym weselu z Masettem daje się uwieść Don Giovanniemu słodkim duetem „La ci darem la mano”, by za moment błagać swego ukochanego o wybaczenie.

R1Rd0Ajke5wkE

Ilustracja nieznanego autora przedstawia Donnę Elwirę - kobietę w średnim wieku, ubraną w biały czepek i suknie przepasaną czerwonym materiałem w towarzystwie dwóch osób. Donna Elwira znajduje się w środku. Obok niej widoczna jest młoda blond włosa kobieta oraz mężczyzna w średnim wieku, którzy powstrzymują kobietę i trzymają ją za ręce. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Dawna kochanka Don Giovanniego. Gdy od Leporella dowiaduje się o licznych kochankach głównego bohatera, dołącza do korowodu postaci poszukujących zemsty na tytułowym rozpustniku. Postać mezzo-carattere.

Ilustracja nieznanego autora przedstawia Donnę Elwirę - kobietę w średnim wieku, ubraną w biały czepek i suknie przepasaną czerwonym materiałem w towarzystwie dwóch osób. Donna Elwira znajduje się w środku. Obok niej widoczna jest młoda blond włosa kobieta oraz mężczyzna w średnim wieku, którzy powstrzymują kobietę i trzymają ją za ręce. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Dawna kochanka Don Giovanniego. Gdy od Leporella dowiaduje się o licznych kochankach głównego bohatera, dołącza do korowodu postaci poszukujących zemsty na tytułowym rozpustniku. Postać mezzo-carattere.

1

1. Dawna kochanka Don Giovanniego. Gdy od Leporella dowiaduje się o licznych kochankach głównego bohatera, dołącza do korowodu postaci poszukujących zemsty na tytułowym rozpustniku. Postać mezzo-carattere.

Ruz04jOjEAsUq

Czarno-biała ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku, jest to Leporello, który ma krótkie ciemne włosy oraz średniej długości zarost. Leoporello ubrany jest w długi płaszcz i spodnie sięgające kolan. W jednej dłoni trzyma kapelusz. Mężczyzna wykonuje ukłon. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Służący Don Giovanniego, postać komiczna wywodząca się niemal wprost z commedii dell’arte. Przebiegły, lecz strachliwy, chytry, choć uległy wobec rozkazów Don Giovanniego – ostatecznie wyjdzie cało ze wszystkich opresji.

Czarno-biała ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku, jest to Leporello, który ma krótkie ciemne włosy oraz średniej długości zarost. Leoporello ubrany jest w długi płaszcz i spodnie sięgające kolan. W jednej dłoni trzyma kapelusz. Mężczyzna wykonuje ukłon. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Służący Don Giovanniego, postać komiczna wywodząca się niemal wprost z commedii dell’arte. Przebiegły, lecz strachliwy, chytry, choć uległy wobec rozkazów Don Giovanniego – ostatecznie wyjdzie cało ze wszystkich opresji.

1

1. Służący Don Giovanniego, postać komiczna wywodząca się niemal wprost z commedii dell’arte. Przebiegły, lecz strachliwy, chytry, choć uległy wobec rozkazów Don Giovanniego – ostatecznie wyjdzie cało ze wszystkich opresji.

Kontynuacja idei wesołego dramatu

RHRd3btDk2JW61

Fotografia przedstawia rękopis Cosi fan tutte.

Kontynuacją idei wesołego dramatu jest w dorobku operowym Mozarta Cosi fan tutte, ossia La scuola degli amanti (Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków – tytuł tej opery częściej można jednak spotkać we włoskim oryginale) KV 588 z 1790 roku.

Libretto, ponownie autorstwa Da Ponte, przedstawia historię zakładu dwóch młodzieńców – Fernanda i Gulielma – ze starszym i bardziej doświadczonym przyjacielem – Don Alfonso, który nie wierzy w wierność ich ukochanych – Fiordiligi i jej siostry Dorabelli. Mężczyźni postanawiają wystawić zatem swoje ukochane na próbę – udając wyjazd na wojnę, przybywają do domu swoich narzeczonych w przebraniu nieznajomych przybyszów – Albańczyków – i od razu, ku uciesze Don Alfonsa i pokojówki Despiny, zaczynają zalecać się do młodych kobiet. Początkowo niechętne i zrozpaczone wyjazdem narzeczonych dziewczęta, ku rozpaczy zakochanych młodzieńców, stopniowo jednak ulegają czarowi nowych przybyszów. Pomimo rozczarowania i nieporozumienia, wszystko kończy się pozytywnie i Fiordiligi oraz Dorabella ponownie przysięgają ukochanym dozgonną wierność.

W przypadku tej opery sam kompozytor miał kłopot z przypisaniem poszczególnych partii do gatunków seria i buffa. Jedyną postacią, co do której charakter nie pozostawia wątpliwości, jest pokojówka Despina – bohaterka typowo komiczna. Pozostałe role wydają się być na pograniczu seria i buffa, gdyż nie znamy ich statusu społecznego, a charaktery nie dają się łatwo przypisać schematom. Ich powagę wyznaczają raczej atrybuty muzyczne – rozbudowane, wirtuozowskie arie Fiordiligi, np. sytuują ją jako postać prima seria.

RNibDLOXJ1AgK1

Fotografia przedstawia Roksolana, pierwowzór postaci zręcznej niewiasty na dworze muzułmańskiego władcy. Kobieta ubrana jest w strój zgodny z epoką - na głowie ma biała przykrycie i bordowy, gruby płaszcz. Twarz ma zadowoloną, usta bardzo małe, oczy ciemne.

Idea wesołego dramatu kontynuatorów znalazła również wśród dwóch twórców opery XIX‑wiecznej – Gioacchina Rossiniego i Gaetana Donizettiego. W dorobku Rossiniego znalazły się cztery dzieła opatrzone określeniem dramma giocoso, wśród których najbardziej znanym jest Włoszka w Algierze (L’Italiana in Algeri) z 1813 roku do libretta Angelo Anellego. W twórczości Donizettiego można również znaleźć przykłady dramma giocoso, np. Pomyślne oszustwo (Il fortunato inganno) z 1823 roku, a także dwa oparte na librettach samego kompozytora: Teatralne obyczaje i nieobyczajności (Le convenienze ed inconvenienze teatrali) z 1827 i Betly albo chatka szwajcarska (Betly, ossia La capanna svizzera) z 1836 roku.

Opera w XIX wieku zaczyna zmierzać w zupełnie innym od dotychczasowego kierunku, zmieniając tematykę dzieł, sięgając po wątki historyczne i zaczerpnięte z literatury pięknej. Zarówno opera seria i buffa, jak też gatunki łączące obie te stylistyki, ulegają w epoce romantyzmu wyczerpaniu. Betly jest zatem prawdopodobnie ostatnim przykładem gatunku dramma giocoso.

Zadania

Słownik pojeć

• encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R1VvRtVermv8S1

Ilustracja przedstawia obraz Maxa Slevogt pt. „Luigi Bassi w roli Don Giovanniego”. Na obrazie widzimy mężczyznę, który wyciąga szablę. Ubrany jest w czerwoną kurtkę, a na to ubraną ma białą szatę. Na głowie ma kapelusz z czerwonym piórkiem. Mężczyzna jest zadowolony, pewny siebie. Za główną postacia stoi mężczyzna ubrany na czarno, ma kapelusz i duże otwarte wystrzeżone oczy.

Rls6HgtuJ1DcC1

Fotografia przedstawia obraz Jeana Antoine Watteau pt. „Włoscy komedianci”. Na głównym planie postacie z włoskiego przedstawienia komediowego. Wszyscy uśmiechnięci, ubrani w kolorowe stroje, na głowach mają kapelusze, czapki. Na środku sceny stoi kobieta ubrana w białą koszulę i białe spodnie. Z wyrazu twarzy można wyczytać, że jest zadowolona.

R1YogD0byey9N1

Don Giovanni i Zerlina na ilustracji. Para jest uśmiechnięta i zadowolona, trzymają się za ręce. Ubrani są w kolorowe stroje. Ilustracja wykonana na tle zielonej, wiosennej przestrzeni.

RNibDLOXJ1AgK1

Fotografia przedstawia Roksolana, pierwowzór postaci zręcznej niewiasty na dworze muzułmańskiego władcy. Kobieta ubrana jest w strój zgodny z epoką - na głowie ma biała przykrycie i bordowy, gruby płaszcz. Twarz ma zadowoloną, usta bardzo małe, oczy ciemne.

Biblioteka muzyczna