Wiejskie ustronie
Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna XIIWsi spokojna, wsi wesoła
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy i pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
Zastanów się, co myślisz na temat życia na wsi. Zdecyduj, czy zgadzasz się z opinią wyrażoną w utworze Jana Kochanowskiego.
1) Stwórz mapę pojęć do słowa 'wieś'.
2) Przygotuj trzy fotografie przedstawiające polską wieś (krajobraz, domy oraz inne zabudowania). Możesz też wyszukać zdjęcia w dostępnych źródłach cyfrowych i dodać je poniżej.
3) Przygotuj kredki lub ołówek i gładką kartkę papieru A4.
Już wiesz
1. Zastanów się, z czym kojarzy się tobie słowo 'wieś'. Zapisz swoje przemyślenia.
2. Przypomnij sobie utwory literackie, których akcja rozgrywała się na wsi. Zapisz ich tytuły oraz autorów.
Obraz polskiej wsi w utworach Bolesława Prusa
1. Antek
Bolesław Prus
(wł. Aleksander Głowacki) wybitny polski pisarz i dziennikarz, działacz społeczny. W swoich utworach często ukazywał realia życia polskiej wsi. Opisywał codzienną pracę jej mieszkańców, trudy życia, obyczaje oraz naturalne piękno przyrody. Wieś postrzegał w kategoriach kolebki polskości i tradycji.
Antek, tytułowy bohater noweli Bolesława Prusa, to młody chłopak pochodzący z biednej, chłopskiej rodziny. Od najmłodszych lat musiał pracować przy wypasaniu krów i świń. Często jednak zaniedbywał swoje obowiązki, gdyż pochłaniało go rzeźbienie figurek z drewna oraz przyglądanie się stojącemu w oddali wiatrakowi. Jego rozkojarzenie było powodem zmartwienia matki, która po śmierci ojca stała się jedynym żywicielem rodziny.
Nastoletni Antek musiał opuścić dom i szukać pracy i szczęścia w świecie.
AntekAntek urodził się we wsi nad Wisłą.
Wieś leżała w niewielkiej dolinie. Od północy otaczały ją wzgórza spadziste, porosłe sosnowym lasem, a od południa wzgórza garbate, zasypane leszczyną, tarniną i głogiem. Tam najgłośniej śpiewały ptaki i najczęściej chodziły wiejskie dzieci rwać orzechy albo wybierać gniazda.
Kiedyś stanął na środku wsi, zdawało ci się, że oba pasma gór biegną ku sobie, ażeby zetknąć się tam, gdzie z rana wstaje czerwone słońce. Ale było to złudzenie.
Za wsią bowiem ciągnęła się między wzgórzami dolina przecięta rzeczułką i przykryta zieloną łąką.
Tam pasano bydlątka i tam cienkonogie bociany chodziły polować na żaby kumkające wieczorami.
Od zachodu wieś miała tamę, za tamą Wisłę, a za Wisłą znowu wzgórza wapienne, nagie.
Każdy chłopski dom, szarą słomą pokryty, miał ogródek, a w ogródku śliwki węgierki, spomiędzy których widać było komin sadzą uczerniony i pożarną drabinkę. Drabiny te zaprowadzono nie od dawna, a ludzie myśleli, że one lepiej chronić będą chaty od ognia niż dawniej bocianie gniazda. Toteż gdy płonął jaki budynek, dziwili się bardzo, ale go nie ratowali.
– Widać, że na tego gospodarza był dopust boski – mówili między sobą. – Spalił się, choć miał przecie nową drabinę i choć zapłacił śtrafśtraf za starą, co to były u niej połamane szczeble.
2. Placówka
Józef Ślimak to bohater powieści Bolesława Prusa pt. Placówka, polski chłop, który wytrwale uprawiał swoją niezbyt urodzajną ziemię. Wokół jego gospodarstwa wszystkie tereny zostały wykupione przez niemieckich kolonistów, którzy realizowali założenia polityki germanizacyjnej ówczesnego kanclerza Prus – Ottona von Bismarcka. Mimo nacisków Ślimak nie chciał sprzedać swojej ziemi.
PlacówkaSpod pagórka nie większego od chaty wypływa źródło rzeki Białki. W opoczystymopoczystym gruncie wyżłobiło ono kotlinę, gdzie woda huczy jak rój pszczół gotujących się do odlotu.
Na przestrzeni milimili Białka płynie równiną. Lasy, wsie, drzewa w polu, krzyże na drogach widać jak na dłoni, zmniejszające się w miarę odległości. Okolica wygląda jak okrągły stół, w środku którego stoi człowiek niby mucha przykryta niebieskim kloszem. Wolno mu jeść, co znajdzie i czego inni nie zabiorą, byle nie chodził za daleko i zbyt wysoko nie latał.
Ale po przejściu mili w stronę południa znajdujemy inny kraj. Płaskie brzegi Białki wznoszą się i oddalają od siebie, gładkie pole nabrzmiewa pagórkami, ścieżka idzie do góry, to spada na dół, znowu idzie w górę i znowu spada coraz gwałtowniej i częściej.
Równina znikła, jesteś w wąwozie i zamiast rozległego horyzontu spotykasz na prawo i na lewo, przed sobą i za sobą, wzgórza wysokie na kilka pięter, łagodne lub spadziste, nagie lub zarośnięte krzakami. Z tego wąwozu przechodzisz w drugi wąwóz, jeszcze dzikszy i ciaśniejszy, potem w trzeci, czwarty… dziesiąty… Ogarnia cię chłód i wilgoć; wdrapujesz się na pagórek i widzisz, że jest to ogromna sieć wąwozów, rozwidlających się i poplątanych.
Jeszcze paręset kroków z biegiem rzeki i znowu zmienia się krajobraz. Pagórki są coraz niższe i stoją oddzielnie, podobne do wielkich mrowisk. Blask południowego słońca uderza cię prosto w oczy; z kraju wąwozów dostałeś się w obszerną dolinę Białki.
Jeżeli cała ziemia jest stołem, na którym Opatrzność dla stworzeń przygotowała ucztę, to dolina Białki jest olbrzymim półmiskiem mającym wydłużoną formę i mocno zadarte brzegi. Tylko w zimie półmisek ten jest biały; w każdej zaś innej porze wygląda jak majolikamajolika ozdobiona mnóstwem barw i kształtów surowych i nieregularnych, lecz pięknych.
Na dnie owego naczynia boski garncarz umieścił łąkę i z północy na południe przeciął ją wstęgą Białki, na której tle szafirowym fale z rana i wieczór połyskują czerwienią, złotem w dzień, a srebrem podczas jasnych nocy.
Tak urobiwszy dno, zabrał się arcymistrz do lepienia brzegów, bacząc, aby każdy posiadał odrębną fizjonomięfizjonomię.
Brzeg zachodni wygląda dziko. Łąka dotyka wzgórz spadzistych, zasypanych wapiennym żwirem. Gdzieniegdzie rośnie krzak głogu, karłowata brzoza albo trześniatrześnia chora. Często widać płaty ziemi jakby obdartej ze skóry. Najwytrzymalsza roślina ucieka stąd, a miejsce zieloności zajmują gliny, siwe pokłady piasku albo opokaopoka, co wyszczerza na łąkę trupie zęby.
Wschodni brzeg jest inny; tworzy jakby amfiteatramfiteatr o trzech kondygnacjach wznoszących się jedna nad drugą. Pierwsze piętro, tuż nad łąką, zbudowano z czarnoziemu; w jednym miejscu widać na nim szereg chałup otoczonych drzewami; jest to wieś. Drugie piętro ukształtowało się z ziemi gliniastej; tu stoi dwór, prawie nade wsią, z którą łączy go stara aleja lipowa. Na prawo i na lewo ciągną się dworskie łany w postaci wielkich prostokątów, zasianych pszenicą, żytem, grochem albo pod ugór zajętych. Nareszcie trzecią kondygnację tworzą grunta piaszczyste, obsiewane owsem lub żytem, a jeszcze wyżej – czerni się las sosnowy, podpierający niebo.
W północnym krańcu doliny widać gromadkę pagórków stojących pojedynczo jak kopce. Trzy z nich (między nimi jeden najwyższy w okolicy, z sosną na szczycie) należą do gospodarza Józefa Ślimaka.
Jest to posiadłość jak pustelnia; do wsi z niej daleko, a jeszcze dalej do dworu.
Utwory Bolesława Prusa w ćwiczeniach
1. Antek
Opisz wieś, w której urodził się Antek.
Zastanów się, co łączy rzeczowniki 'bydlątka', 'rzeczułka', 'ogródek', 'drabinka'. Wskaż formantyformanty, za pomocą których zostały one utworzone. Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią w przytoczonym fragmencie. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Wybierz z podanego fragmentu Antka sześć innych rzeczowników i przekształć je tak, aby miały podobną formę do wyrazów zacytowanych w poprzednim ćwiczeniu.
Wypisz z tekstu co najmniej dwa wyrazy, które służą budowaniu nastroju w opisie rodzinnej wsi Antka. Nazwij ten nastrój.
Przed przystąpieniem do wykonania poniższego polecenia przeczytaj fragment Antka od słów: 'wieś leżała w niewielkiej dolinie' do słów: 'spomiędzy których widać było komin sadzą uczerniony i pożarną drabinkę'.
Wykonaj ilustrację do przeczytanego fragmentu Antka. Możesz wykorzystać tradycyjne przybory lub poniższy zestaw cyfrowych 'kredek'.
Z fragmentu Antka wypisz sześć epitetów wraz z określanymi przez nie rzeczownikami.
Wypisz z tekstu cytaty charakteryzujące wieś, w której urodził się Antek.
2. Placówka
Wypisz z tekstu wszystkie porównania. Omów ich funkcje w tym fragmencie.
Z poniższego fragmentu wypisz wyrazy ułatwiające czytelnikowi wyobrażenie sobie opisywanego miejsca. Opisz wrażenia, jakie na tobie wywarł ten fragment.
Na dnie owego naczynia boski garncarz umieścił łąkę i z północy na południe przeciął ją wstęgą Białki, na której tle szafirowym fale z rana i wieczór połyskują czerwienią, złotem w dzień, a srebrem podczas jasnych nocy.
Wyszukaj w tekście fragment, w którym narrator zwraca się bezpośrednio do odbiorcy. Wyjaśnij cel stosowania takiej formy narracji.
Narysuj trzy obrazki ilustrujące różne oblicza krajobrazu nad rzeką Białką. Przedstaw odczucia, jakie opisane przez narratora widoki mogą wywołać w odbiorcy. Wykorzystaj technikę tradycyjną lub cyfrową.
Odszukaj we fragmencie tekstu opisy zmieniającego się krajobrazu. Wskaż odpowiednie akapity.
3. Ćwiczenia dotyczące obu fragmentów
Wymień w punktach różnice i podobieństwa w opisach wsi przedstawionych w Antku i Placówce.
Uzasadnij celowość zastosowania we wstępie lekcji motta 'Wsi spokojna, wsi wesoła…' poprzedzającego analizę fragmentów Antka i Placówki.
Motto to cytat z innego dzieła lub aforyzm umieszczany przed tekstem utworu; krótka myśl wyrażająca zasadę, którą się ktoś kieruje.
Wieś na obrazach artystów
Poniżej znajdują się dzieła malarzy z XIX wieku, którzy na płótnie uwieczniali sceny z życia wsi. Przyjrzyj się im uważnie. Zwróć uwagę na szczegóły.
Życie na wsi, piękno naturalnego krajobrazu wielokrotnie stawały się tematem obrazów. W dostępnych źródłach wyszukaj nazwiska trzech malarzy, którzy uwiecznili sceny życia na wsi.
Wybierz obraz, który najbardziej ci się spodobał. Następnie wykonaj poniższe polecenia:
Opisz wybrany obraz jak najdokładniej, nie podając jego tytułu.
Aby dobrze wykonać to zadanie, przypomnij sobie lekcję z historii sztuki zatytułowaną 'Napisać obraz''Napisać obraz'. Użyj określeń: pierwszy plan/na pierwszym planie; drugi plan/na drugim planie; w lewym górnym rogu dzieła; w prawym dolnym rogu dzieła; w centrum kompozycji; z prawej strony obrazu; z lewej strony obrazu; dalszy plan/na dalszym planie; tło/w tle.
Zastanów się, jakie elementy krajobrazu oraz zabudowy powinny znajdować się w miejscu, w którym chciałabyś/chciałbyś spędzić wakacje. Uzasadnij swój wybór.
Odczytaj swój opis. Ustal, czy na podstawie jego treści można wskazać tytuł i autora opisywanego dzieła. Czy chciałabyś/chciałbyś spędzić w takim miejscu wakacje? Uzasadnij swoje zdanie.
Podziel się swoimi przemyśleniami na temat wymarzonego miejsca wakacyjnego wypoczynku z koleżankami i kolegami z klasy.
Chcę wyjechać na wieś
Zapoznaj się z poniższym tekstem piosenki Chcę wyjechać na wieśChcę wyjechać na wieś śpiewanej przez Urszulę Sipińską. Możesz również odszukać ją w dostępnych źródłach i wysłuchać.
Chcę wyjechać na wieśCzy jeszcze jest gdzieś prawdziwa ta wieś
Zielona pachnąca lnem?
Z polami wśród łąk
Z garnkami co schną
Na płotach, do góry dnem?
Z chatami wśród pól
i z mlekiem na stół
z żelazkiem, co duszę ma?
Niech każdy jedzie tam, gdzie chce
A ja swoje ścieżki znam!Chcę wyjechać na wieś,
gdzie się zatrzymał w polu czas;
chcę w nieruchomym stawie
zobaczyć swoją twarz.
Chcę wyjechać na wieś,
dojrzałe wiśnie z drzewa rwać,
w glinianym piecu upiec chleb
ostatni może raz.Czy jest jeszcze gdzieś prawdziwa ta wieś,
spokojna, wesoła wieś,
gdzie kisi się barszcz, gdzie w piątek na targ
furmanką się rano gna,
gdzie całe dwa dni i noce na bis
niejedno wesele trwa?
Niech każdy jedzie tam, gdzie chce,
a ja swoje ścieżki mam!Chcę wyjechać na wieś,
gdzie się zatrzymał w polu czas;
chcę w nieruchomym stawie
zobaczyć swoją twarz.Chcę wyjechać na wieś
Dojrzałe wiśnie z drzewa rwać
W glinianym piecu upiec chleb
Ostatni może raz.Chcę wyjechać na wieś
W niedzielę rano wcześnie wstać
Zobaczyć stroje z dawnych lat
Ostatni może raz.Czy jest jeszcze gdzieś prawdziwa ta wieś,
spokojna, wesoła wieś?
Z cytowanego tekstu piosenki wypisz trzy cechy 'prawdziwej wsi'.
Ustal, dlaczego w refrenie pojawiają się słowa 'ostatni może raz'. Scharakteryzuj nastrój, jaki wprowadzają te powtórzenia do tekstu piosenki.
Dopisz swoje uzasadnienie do słów:
Chcę wyjechać na wieś, ponieważ...
Zadaniowo
Przyjrzyj się przygotowanym zdjęciom (zob. Już wiesz). Następnie stwórz ich plastyczny opis, używając jak największej liczby epitetów i porównań.
Przedstaw w klasie informacje na temat zebranych tytułów utworów literackich, których akcja rozgrywa się na wsi (zob. Już wiesz). Zastanów się, czy wieś jest w nich przedstawiana pozytywnie czy negatywnie. Zapisz swoje wnioski.
Opracuj pisemnie jeden z wybranych tematów:
Napisz opowiadanie o odkryciu niezwykłej wsi podczas wycieczki rowerowej z przyjaciółmi.
'Wieś – miejsce niezwykłe'. Opisz miejsce, które chętnie odwiedzasz w czasie wakacji.
Napisz oficjalny list do wybranej osoby, w którym zachęcisz do spędzenia wakacji na wsi.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: wieś, środowisko, typowość, pejzaż.