RztmpSlOj6cyc1
Izba Gmin 1793-94 Źródło: Karl Anton Hickel, Izba Gmin 1793-94, National Portrait Gallery, domena publiczna.
Izba Gmin 1793-94
Karl Anton Hickel, Izba Gmin 1793-94, National Portrait Gallery, domena publiczna

Oświecenie to epoka, która nastąpiła po baroku. Za jej ojczyznę uznaje się Francję. Tam już w XVII stuleciu pojawiły się idee (polityczne, społeczne, artystyczne), które z czasem objęły resztę zachodniej Europy. Kulturowy punkt ciężkości przesunął się więc nad Loarę, a Włochy przestały odgrywać rolę centrum.

Już wiesz

1) Na podstawie dowolnych źródeł wyjaśnij nazwę oświecenia.

2) Opracuj definicje słów: wolność, równość, braterstwo.

j0000000D2B1v38_0000000K
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Immanuel Kant i oświecenie

Nazwa oświecenie sugeruje, że wcześniej panowały ciemności. Sugeruje też, że ci, którzy w tych ciemnościach żyli, nie mogli „zobaczyć” prawdziwego świata. Sugeruje wreszcie, że właśnie taki los był udziałem Europejczyków w  baroku. Co więc oznacza oświecenie? Napisał o tym m.in. Immanuel Kant, jeden z największych filozofów oświeceniowych.

RE0ngyB1ruOgR
Pomnik niemieckiego filozofa Immanuela Kanta postawiono w Królewcu (obecna nazwa: Kaliningrad), gdzie Kant spędził całe życie. Właśnie Kant rozpropagował nazwę epoki dzięki rozprawie Co to jest Oświecenie? (Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?).
Christian Daniel Rauch (oryginał), Harald Haacke (replika), domena publiczna
Odpowiedź na pytanie: Czym jest Oświecenie?Immanuel Kant
Immanuel Kant Odpowiedź na pytanie: Czym jest Oświecenie?

Oświecenie to wyjście człowieka z zawinionej przez niego niedojrzałości. Niedojrzałość jest nieumiejętnością w posługiwaniu się własnym rozumem bez przewodnictwa innych. Niedojrzałość ta jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powód tkwi nie w braku rozumu, ale zdecydowania i odwagi, by swym rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. Sapere aude!j0000000D2B1v38_000tp001Sapere aude! Odważ się posługiwać własnym rozumem! – oto maksyma oświecenia.

j0000000D2B1v38_00000_BIB_001Immanuel Kant, Odpowiedź na pytanie: Czym jest Oświecenie?, [w:] tegoż, Rozprawy z filozofii historii, tłum. Tomasz Kupś, Kęty 2005, s. 44.
R1EX9TEadzsLk1
Karta z rozprawy Immanuela Kanta Co to jest Oświecenie?
domena publiczna
Ćwiczenie 1.1

Zastanów się i odpowiedz, na czym – według Kanta – polega niedojrzałość.

Ćwiczenie 1.2

Ćwiczenie 1.3
RUHqrSM07UDqk1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.4

Na czym polega prawdziwa odwaga? Odpowiedz na podstawie cytowanego fragmentu tekstu Immanuela Kanta i własnych doświadczeń poznawczych.

Ćwiczenie 1.5

Co może przeszkadzać człowiekowi w uzyskiwaniu dojrzałości? Odpowiedz na podstawie tekstu Immanuela Kanta.

Ćwiczenie 1.6

Rozważ, jak Immanuel Kant definiuje oświecenie.

Ważne!

Zanim ostatecznie utrwaliła się nazwa oświecenie, ludzie żyjący w tym czasie określali swoją epokę różnie, np. wiekiem rozumu.

j0000000D2B1v38_000tp001
j0000000D2B1v38_000EX001
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Czas i przestrzeń oświecenia

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
R1CztBInj9ESg
Bastylia była zamkiem zamienionym w ciężkie więzienie; wyzwolenie (zaledwie kilku) więźniów stało się symbolicznym rozpoczęciem Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Jean-Pierre Houël, Zburzenie Bastylii, 1789, akwarela, Biblioteka Narodowa Francji, domena publiczna

Czas oświecenia

Uformowanie oświecenia poprzedziła swoista bezkrwawa rewolucja w Anglii w 1688 roku (wtedy to mieszczanie otrzymali przywileje, które pozwoliły im na sprawowanie współwładzy ze szlachtą i królem).
Epokę zapowiedziało wydanie w 1689 roku przez angielskiego filozofa, Johna Locke’a Listów o tolerancji. Tolerancja to jedna z najważniejszych wartości oświecenia. Locke twierdził, że zmuszanie do religii jest bezsensowne, gdyż nie można szczerze wierzyć na rozkaz!
Za symboliczny koniec epoki można uznać rewolucję francuską 1789–1799, która (paradoksalnie) miała swe źródła w oświeceniowych hasłach demokratycznych (wolność, równość, braterstwo).

Ćwiczenie 2.1

John Locke pisał m.in. na temat tolerancji. Rozważ, czy tolerancja jest nieodzowna dla rozwoju kraju. Uzasadnij swoją opinię.

Ćwiczenie 2.2

Czy dostrzegasz jakieś negatywne aspekty tolerancji (nie tylko religijnej)? Odpowiedź uzasadnij.

Przestrzeń oświecenia

Oświecenie to formacja kulturowa przede wszystkim na zachodzie Europy. Od bitwy pod Wiedniem (1683) ekspansja turecka została zahamowana – świat chrześcijański powoli odzyskiwał ziemie zajmowane przez imperium otomańskie. Ważniejsze jednak, że po raz pierwszy tak wyraźnie częścią Europy stała się Rosja, rządzona przez cara Piotra I, a w 1776 roku została uchwalona Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki. Można w niej dostrzec wyraźne odniesienia do idei ważnych dla tego okresu.

R19mbEGAnuy7g
Madame de Pompadour to jedna z najważniejszych kobiet epoki. Jako kochanka króla Francji Ludwika XV wpływała na losy państwa. Jej strój to wzorzec ubioru oświeceniowej damy.
François Boucher, Portret Madame de Pompadour, 1756, olej na płótnie, Stara Pinakoteka, domena publiczna

Dwa centra europejskiego oświecenia

Centrami oświecenia były dwa kraje europejskie: Francja i Anglia.

Francja dała kontynentowi wzorce kulturowe. Język francuski stał się językiem elit europejskich: już nie łacina, ale mowa Moliera, Denisa Diderota i Woltera rozbrzmiewała w salonach angielskich, niemieckich czy polskich. Bywalcy tych salonów ubierali się tak jak Francuzi, przejęli od nich maniery, otaczali się meblami w stylu Ludwika XIV, przechadzali się po ogrodach zwanych francuskimi itd.

Ważne!

Wersal w oświeceniu został stolicą kulturalną Europy.

Anglia natomiast dominowała w dziedzinie gospodarki. Historycy obliczyli, że niemal 80% wynalazków powstało właśnie w kraju rządzonym przez królów angielskich (z pewnością nie najważniejszymi były wózek dziecięcy, puzzle i woda sodowa).

j0000000D2B1v38_000EX003
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Absolutyzm oświecony

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
R1MPm9z20eSe8
Widok na pałac i ogród w Wersalu – siedzibę króla francuskiego
Louis-Nicolas de Lespinasse, Pałac w Wersalu widziany od strony ogrodów, 1779, tusz, pióro, akwarele, Metropolitan Museum of Art, domena publiczna

Z Francji wywodziła się moda, która opanowała niemal cały kontynent. We Francji istniał też model władzy, który w oświeceniu okazał się najważniejszy – absolutyzm oświecony.

Absolutyzm oświecony
Definicja: Absolutyzm oświecony

Ustrój państwowy rozpowszechniony w Europie zwłaszcza w II poł. XVIII w. Polegał on na sprawowaniu przez króla (cesarza) jednoosobowej władzy nad administracją kraju z jednoczesnym przyznaniem społeczeństwu pewnych swobód, np. tolerancji religijnej. Centralizacji władzy towarzyszyło rozbudowywanie aparatu państwowego, podległego osobie panującego.

Absolutyzm oświeceniowy dominował w większości krajów Europy. Nie stał się modelem władzy właściwie tylko w Polsce, Holandii i Anglii. W Anglii funkcjonowała forma XVIII‑wiecznej demokracji, coraz większą rolę odgrywało tam mieszczaństwo.

Silna władza centralna sprzyjała wówczas wzrostowi znaczenia kraju – jednoosobowe panowanie nad państwem sprawiało, że podejmowanie szybkich decyzji stawało się łatwiejsze. Z tego względu poza Anglią i Francją do rangi najważniejszych państw urosły Prusy, w których absolutyzm oświecony rozwinął się najlepiej. O znaczeniu wymienionych krajów decydowały też inne czynniki - wśród nich za ważne trzeba uznać przemiany demograficznej0000000D2B1v38_000tp002demograficzne. Zbyt duża gęstość zaludnienia jest przyczyną konfliktów, ale odpowiednie zaludnienie danego obszaru przyczynia się do wzrostu gospodarczego na tym terytorium. Francja, Anglia i Prusy przodowały pod tym względem. Wzrost liczby ludności wynikał natomiast m.in. ze znaczącego wydłużenia się życia w niektórych rejonach Europy. Dziś nie robi to na nas wrażenia, skoro Europejczycy żyją przeciętnie ok. 80 lat, ale dużą pozytywną zmianą był fakt, że w niektórych częściach naszego kontynentu w oświeceniu średnia życia wynosiła 43 lataj0000000D2B1v38_000tp00343 lata! Oświecenie to okres, w którym w ciągu dwóch pokoleń w Europie podwoiła się liczba ludności.

Ćwiczenie 3.1

Zastanów się i odpowiedz, co przyczyniło się do znaczącego wzrostu liczby Europejczyków.

Ćwiczenie 3.2

W jaki sposób – według ciebie – liczba mieszkańców wpływa na stan rozwoju danego kraju?

Dla zainteresowanych

Historia współczesnego nam świata w dużym stopniu została ukształtowana w XVIII stuleciu. Można to dostrzec, gdy się spojrzy na mapę kontynentu. Jednak ważniejsze jest nie ukształtowanie granic państw, ale ukształtowanie wyobrażeń o tym, jakie wartości powinny kierować życiem ludzi. To właśnie wtedy znaczenia nabrały takie idee jak postęp, tolerancja, wolność myślenia. Nie przypadkiem więc spora część historyków uważa oświecenie za pierwszą prawdziwie nowożytną epokę w dziejach (nie tylko) Europy!

j0000000D2B1v38_000tp002
j0000000D2B1v38_000tp003
j0000000D2B1v38_000EX004
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

W co wierzono w oświeceniu?

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Okazało się, że w oświeceniu tradycyjne tłumaczenie świata za pomocą Biblii przestało wystarczać. W oświeceniu pojawiły się trzy różne postawy wobec kwestii istnienia Boga:

  • teizm,

  • deizm,

  • ateizm.

Ćwiczenie 4.1

Ćwiczenie 4.2
RF3rBFs6p2gyY1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4.3

Ćwiczenie 4.4
RSIVuytEBgK811
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1USXXS7xvr8i1
Wolnomyśliciel Denis Diderot był pomysłodawcą Wielkiej encyklopedii francuskiej.
Luis-Michel van Loo, Denis Diderot, 1767, olej na płótnie, Luwr, domena publiczna
Ważne!

Ateizm nie był poglądem powszechnym, spotkać tę postawę można przede wszystkim wśród libertyńskichj0000000D2B1v38_000tp004libertyńskich elit. Do najsłynniejszych ateistów francuskich należał Denis Diderot, jeden z głównych redaktorów największego dzieła naukowego tej epoki, czyli Wielkiej encyklopedii francuskiej.

Ważne!

Deizm należał do poglądów, które nie dominowały w społeczeństwie oświeceniowym. Jednak miał bardzo ważnych wyznawców. Najsłynniejszym z nich był Wolter (Voltaire).

RstlkrRlMv4601
Wśród namalowanych postaci znajduje się Wolter (siedzi po lewej stronie, patrzy „w stronę widza”).
Adolph von Menzel, Okrągły stół u króla Fryderyka II, 1850, olej na płótnie, domena publiczna
RmxWMdYprSv9p1
Wolter
Nicolas de Largillière Moreau, Wolter, 1725, olej na płótnie, Carnavalet Museum, domena publiczna
Dla zainteresowanych

Wolter (Voltaire) to pseudonim François‑Marie Aroueta (1694–1778), francuskiego pisarza, filozofa i historyka. Z pewnością mogliby go za swego „patrona” uznać ci, których prześladowano za poglądy – Wolter niemal dwa lata spędził w Bastylii, posądzony o napisanie pamfletów ośmieszających księcia Orleanu Filipa II. Przypadkowo Filip przyczynił się do rozwoju literatury, bo właśnie w więzieniu Wolter napisał pierwszą sztukę (zatytułowaną Edyp).

Często wyjeżdżał do Anglii (wychwalał osiągnięcia Anglików w filozofii ale i w innych naukach) oraz do Prus (Berlin, Poczdam), gdzie przebywał na zaproszenie króla Fryderyka II. Kłótnia z władcą to jeden z dowodów na nie najłatwiejszy charakter Woltera; z tego względu popadał też w konflikty z członkami Akademii Francuskiej oraz z władzami kalwińskiej Genewy, zarzucającymi mu niemoralność jego dzieł.

Ostatecznie osiadł w Ferney, na granicy francusko‑szwajcarskiej, gdzie tego wpływowego artystę i myśliciela odwiedzali zwolennicy jego poglądów. Sława sprawiła, że jego przyjazd do Paryża w 1778 roku stał się wielką manifestacją poparcia dla wolnomyślicielstwa. Po śmierci ciało Woltera zostało umieszczone w Panteoniej0000000D2B1v38_000tp005Panteonie.

Był wolnomyślicielem, nakazującym kierowanie się krytycyzmem i sceptycyzmem oraz odrzucanie dogmatów, a także propagowanie tolerancji. Nie odrzucał idei istnienia Boga, ale zakładał rozumowe podejście do kwestii religijnych i nieuleganie dogmatom. Ponieważ te istnieją we wszystkich religiach, to Wolter atakował nie tylko katolicyzm, lecz także kalwinizm, judaizm itd. za to, że prowadzą do fanatyzmu (równie niechętny był też ateizmowi – jako swoistej religii „na opak”). Uważał, że narzucanie wiary drugiemu człowiekowi jest atakiem na wolność; sam, jako deista, podkreślał konieczność tolerowania różnych światopoglądów. Siła jego oddziaływania nie wynikała tylko z przekonań - wynikała również z form, w jakich je podawał: nie były to nużące traktaty, ale powiastki filozoficzne (np. Kandyd, czyli Optymizm) czy dramaty pisane z lekkością, satyrycznym zacięciem, emocjonalnością.

Poglądy i styl dzieł Woltera nazywa się wolterianizmem.

Ważne!

Wolnomyślicielskie poglądy Woltera nie przeszkadzały mu w aprobacie dla rozbiorów Polski. Uznał bowiem, że władcy reprezentujący absolutyzm oświecony (Fryderyk II i caryca Katarzyna II) zagwarantują Polakom lepsze życie niż magnateria – zacofana, bezwzględna i fanatyczna.

j0000000D2B1v38_000tp004
j0000000D2B1v38_000tp005
j0000000D2B1v38_0000005H
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 5
RGlYBbhbSvapx1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6

Na podstawie dostępnych źródeł sporządź notatkę na temat trzech wybranych wynalazków doby oświecenia. Oceń, który z nich uważasz za najważniejszy.

RpgEUnvKA8pxM1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.