Wiek rozumu, czyli oświeceniowa Europa
Oświecenie to epoka, która nastąpiła po baroku. Za jej ojczyznę uznaje się Francję. Tam już w XVII stuleciu pojawiły się idee (polityczne, społeczne, artystyczne), które z czasem objęły resztę zachodniej Europy. Kulturowy punkt ciężkości przesunął się więc nad Loarę, a Włochy przestały odgrywać rolę centrum.
1) Na podstawie dowolnych źródeł wyjaśnij nazwę oświecenia.
2) Opracuj definicje słów: wolność, równość, braterstwo.
Immanuel Kant i oświecenie
Nazwa oświecenie sugeruje, że wcześniej panowały ciemności. Sugeruje też, że ci, którzy w tych ciemnościach żyli, nie mogli „zobaczyć” prawdziwego świata. Sugeruje wreszcie, że właśnie taki los był udziałem Europejczyków w baroku. Co więc oznacza oświecenie? Napisał o tym m.in. Immanuel Kant, jeden z największych filozofów oświeceniowych.
Odpowiedź na pytanie: Czym jest Oświecenie?Oświecenie to wyjście człowieka z zawinionej przez niego niedojrzałości. Niedojrzałość jest nieumiejętnością w posługiwaniu się własnym rozumem bez przewodnictwa innych. Niedojrzałość ta jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powód tkwi nie w braku rozumu, ale zdecydowania i odwagi, by swym rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. Sapere aude!Sapere aude! Odważ się posługiwać własnym rozumem! – oto maksyma oświecenia.
Immanuel Kant, Odpowiedź na pytanie: Czym jest Oświecenie?, [w:] tegoż, Rozprawy z filozofii historii, tłum. Tomasz Kupś, Kęty 2005, s. 44.
Zastanów się i odpowiedz, na czym – według Kanta – polega niedojrzałość.
Spośród poniższego zestawu słów wybierz to, które mogłoby w tekście Kanta zastąpić wyraz niedojrzałość.
- dzieciństwo
- ubezwłasnowolnienie
- niezależność
- tchórzostwo
- barbarzyństwo
Na czym polega prawdziwa odwaga? Odpowiedz na podstawie cytowanego fragmentu tekstu Immanuela Kanta i własnych doświadczeń poznawczych.
Co może przeszkadzać człowiekowi w uzyskiwaniu dojrzałości? Odpowiedz na podstawie tekstu Immanuela Kanta.
Rozważ, jak Immanuel Kant definiuje oświecenie.
Zanim ostatecznie utrwaliła się nazwa oświecenie, ludzie żyjący w tym czasie określali swoją epokę różnie, np. wiekiem rozumu.
Czas i przestrzeń oświecenia
Czas oświecenia
Uformowanie oświecenia poprzedziła swoista bezkrwawa rewolucja w Anglii w 1688 roku (wtedy to mieszczanie otrzymali przywileje, które pozwoliły im na sprawowanie współwładzy ze szlachtą i królem).
Epokę zapowiedziało wydanie w 1689 roku przez angielskiego filozofa, Johna Locke’a Listów o tolerancji. Tolerancja to jedna z najważniejszych wartości oświecenia. Locke twierdził, że zmuszanie do religii jest bezsensowne, gdyż nie można szczerze wierzyć na rozkaz!
Za symboliczny koniec epoki można uznać rewolucję francuską 1789–1799, która (paradoksalnie) miała swe źródła w oświeceniowych hasłach demokratycznych (wolność, równość, braterstwo).
John Locke pisał m.in. na temat tolerancji. Rozważ, czy tolerancja jest nieodzowna dla rozwoju kraju. Uzasadnij swoją opinię.
Czy dostrzegasz jakieś negatywne aspekty tolerancji (nie tylko religijnej)? Odpowiedź uzasadnij.
Przestrzeń oświecenia
Oświecenie to formacja kulturowa przede wszystkim na zachodzie Europy. Od bitwy pod Wiedniem (1683) ekspansja turecka została zahamowana – świat chrześcijański powoli odzyskiwał ziemie zajmowane przez imperium otomańskie. Ważniejsze jednak, że po raz pierwszy tak wyraźnie częścią Europy stała się Rosja, rządzona przez cara Piotra I, a w 1776 roku została uchwalona Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki. Można w niej dostrzec wyraźne odniesienia do idei ważnych dla tego okresu.
Dwa centra europejskiego oświecenia
Centrami oświecenia były dwa kraje europejskie: Francja i Anglia.
Francja dała kontynentowi wzorce kulturowe. Język francuski stał się językiem elit europejskich: już nie łacina, ale mowa Moliera, Denisa Diderota i Woltera rozbrzmiewała w salonach angielskich, niemieckich czy polskich. Bywalcy tych salonów ubierali się tak jak Francuzi, przejęli od nich maniery, otaczali się meblami w stylu Ludwika XIV, przechadzali się po ogrodach zwanych francuskimi itd.
Wersal w oświeceniu został stolicą kulturalną Europy.
Anglia natomiast dominowała w dziedzinie gospodarki. Historycy obliczyli, że niemal 80% wynalazków powstało właśnie w kraju rządzonym przez królów angielskich (z pewnością nie najważniejszymi były wózek dziecięcy, puzzle i woda sodowa).
Absolutyzm oświecony
Z Francji wywodziła się moda, która opanowała niemal cały kontynent. We Francji istniał też model władzy, który w oświeceniu okazał się najważniejszy – absolutyzm oświecony.
Ustrój państwowy rozpowszechniony w Europie zwłaszcza w II poł. XVIII w. Polegał on na sprawowaniu przez króla (cesarza) jednoosobowej władzy nad administracją kraju z jednoczesnym przyznaniem społeczeństwu pewnych swobód, np. tolerancji religijnej. Centralizacji władzy towarzyszyło rozbudowywanie aparatu państwowego, podległego osobie panującego.
Absolutyzm oświeceniowy dominował w większości krajów Europy. Nie stał się modelem władzy właściwie tylko w Polsce, Holandii i Anglii. W Anglii funkcjonowała forma XVIII‑wiecznej demokracji, coraz większą rolę odgrywało tam mieszczaństwo.
Silna władza centralna sprzyjała wówczas wzrostowi znaczenia kraju – jednoosobowe panowanie nad państwem sprawiało, że podejmowanie szybkich decyzji stawało się łatwiejsze. Z tego względu poza Anglią i Francją do rangi najważniejszych państw urosły Prusy, w których absolutyzm oświecony rozwinął się najlepiej. O znaczeniu wymienionych krajów decydowały też inne czynniki - wśród nich za ważne trzeba uznać przemiany demograficznedemograficzne. Zbyt duża gęstość zaludnienia jest przyczyną konfliktów, ale odpowiednie zaludnienie danego obszaru przyczynia się do wzrostu gospodarczego na tym terytorium. Francja, Anglia i Prusy przodowały pod tym względem. Wzrost liczby ludności wynikał natomiast m.in. ze znaczącego wydłużenia się życia w niektórych rejonach Europy. Dziś nie robi to na nas wrażenia, skoro Europejczycy żyją przeciętnie ok. 80 lat, ale dużą pozytywną zmianą był fakt, że w niektórych częściach naszego kontynentu w oświeceniu średnia życia wynosiła 43 lata43 lata! Oświecenie to okres, w którym w ciągu dwóch pokoleń w Europie podwoiła się liczba ludności.
Zastanów się i odpowiedz, co przyczyniło się do znaczącego wzrostu liczby Europejczyków.
W jaki sposób – według ciebie – liczba mieszkańców wpływa na stan rozwoju danego kraju?
Historia współczesnego nam świata w dużym stopniu została ukształtowana w XVIII stuleciu. Można to dostrzec, gdy się spojrzy na mapę kontynentu. Jednak ważniejsze jest nie ukształtowanie granic państw, ale ukształtowanie wyobrażeń o tym, jakie wartości powinny kierować życiem ludzi. To właśnie wtedy znaczenia nabrały takie idee jak postęp, tolerancja, wolność myślenia. Nie przypadkiem więc spora część historyków uważa oświecenie za pierwszą prawdziwie nowożytną epokę w dziejach (nie tylko) Europy!
W co wierzono w oświeceniu?
Okazało się, że w oświeceniu tradycyjne tłumaczenie świata za pomocą Biblii przestało wystarczać. W oświeceniu pojawiły się trzy różne postawy wobec kwestii istnienia Boga:
teizm,
deizm,
ateizm.
Dopasuj charakterystykę postawy religijnej do jej nazwy.
Wiara w istnienie bogów lub Boga oraz w ingerencję tych sił w losy świata i ludzi; ingerencję polegającą np. na zsyłaniu kar albo nagradzaniu za odpowiednie życie na ziemi. Przekonanie to wiąże się z koniecznością istnienia systemów religijnych, w których wyspecjalizowana grupa (kler) wyjaśnia prawdy wiary., Pogląd głoszący, że istnieje tylko rzeczywistość materialna, natomiast należy odrzucić – jako nieudowodnioną naukowo – wiarę w rzeczywistość pozamaterialną. Religia w takim przypadku byłaby jedynie wytworem odpowiadającym na ludzkie lęki, nadzieje itd., Przekonanie, że można rozumowo udowodnić istnienie Boga, który stworzył świat, jednak nie ingeruje w losy ludzi. Zgodnie z tym świat byłby więc mechanizmem skonstruowanym przez Boga, działającym według określonych praw (fizycznych, chemicznych itd.). Jednak fakt, że Bóg nie interesuje się swym tworem, ma konsekwencje w braku uzasadnienia istnienia „funkcjonariuszy” Kościoła – nie są potrzebni pośrednicy między wiernymi a Stwórcą.
| teizm | |
| ateizm | |
| deizm |
Dopasuj (nieautentyczne) wypowiedzi do odpowiednich określeń.
Bóg w kościele? A czy myślisz, że zegarmistrz oczekuje hołdów od trybików w zbudowanym przez siebie zegarku?, Grzechu nie ma, to tylko wasz wymysł. Istnieje wyłącznie ta materia, która nas otacza. Widzisz w niej coś takiego jak grzech? Zrozum, wymyśliłeś go sobie, podobnie jak Boga!, Pamiętaj, Bóg jest sprawiedliwy i da nagrodę tym, którzy go czczą., Dlaczego nie idziecie do kościoła? Przecież Bóg to wszystko widzi i na Sądzie Ostatecznym poniesiecie karę!, Nie igraj z nim. Przecież przysyłał nam swych proroków, a oni potwierdzili, że kto nie oddaje czci w świątyni – grzeszy!, Nie mów tak: Bóg jest. Tyle że nie oczekuje ode mnie niczego – po prostu stworzył naszą rzeczywistość i nie ma zamiaru się nią zajmować., Gdzie masz dowody? Popatrz przez tę lupę! Widzisz Boga? Nie! A teraz spójrz przez mikroskop. Ujrzałeś Boga? Nie! Wniosek jest prosty: Bóg to jedynie twoje irracjonalne wyobrażenie.
| teista | |
|---|---|
| deista | |
| ateista |
Ateizm nie był poglądem powszechnym, spotkać tę postawę można przede wszystkim wśród libertyńskichlibertyńskich elit. Do najsłynniejszych ateistów francuskich należał Denis Diderot, jeden z głównych redaktorów największego dzieła naukowego tej epoki, czyli Wielkiej encyklopedii francuskiej.
Deizm należał do poglądów, które nie dominowały w społeczeństwie oświeceniowym. Jednak miał bardzo ważnych wyznawców. Najsłynniejszym z nich był Wolter (Voltaire).
Wolter (Voltaire) to pseudonim François‑Marie Aroueta (1694–1778), francuskiego pisarza, filozofa i historyka. Z pewnością mogliby go za swego „patrona” uznać ci, których prześladowano za poglądy – Wolter niemal dwa lata spędził w Bastylii, posądzony o napisanie pamfletów ośmieszających księcia Orleanu Filipa II. Przypadkowo Filip przyczynił się do rozwoju literatury, bo właśnie w więzieniu Wolter napisał pierwszą sztukę (zatytułowaną Edyp).
Często wyjeżdżał do Anglii (wychwalał osiągnięcia Anglików w filozofii ale i w innych naukach) oraz do Prus (Berlin, Poczdam), gdzie przebywał na zaproszenie króla Fryderyka II. Kłótnia z władcą to jeden z dowodów na nie najłatwiejszy charakter Woltera; z tego względu popadał też w konflikty z członkami Akademii Francuskiej oraz z władzami kalwińskiej Genewy, zarzucającymi mu niemoralność jego dzieł.
Ostatecznie osiadł w Ferney, na granicy francusko‑szwajcarskiej, gdzie tego wpływowego artystę i myśliciela odwiedzali zwolennicy jego poglądów. Sława sprawiła, że jego przyjazd do Paryża w 1778 roku stał się wielką manifestacją poparcia dla wolnomyślicielstwa. Po śmierci ciało Woltera zostało umieszczone w PanteoniePanteonie.
Był wolnomyślicielem, nakazującym kierowanie się krytycyzmem i sceptycyzmem oraz odrzucanie dogmatów, a także propagowanie tolerancji. Nie odrzucał idei istnienia Boga, ale zakładał rozumowe podejście do kwestii religijnych i nieuleganie dogmatom. Ponieważ te istnieją we wszystkich religiach, to Wolter atakował nie tylko katolicyzm, lecz także kalwinizm, judaizm itd. za to, że prowadzą do fanatyzmu (równie niechętny był też ateizmowi – jako swoistej religii „na opak”). Uważał, że narzucanie wiary drugiemu człowiekowi jest atakiem na wolność; sam, jako deista, podkreślał konieczność tolerowania różnych światopoglądów. Siła jego oddziaływania nie wynikała tylko z przekonań - wynikała również z form, w jakich je podawał: nie były to nużące traktaty, ale powiastki filozoficzne (np. Kandyd, czyli Optymizm) czy dramaty pisane z lekkością, satyrycznym zacięciem, emocjonalnością.
Poglądy i styl dzieł Woltera nazywa się wolterianizmem.
Wolnomyślicielskie poglądy Woltera nie przeszkadzały mu w aprobacie dla rozbiorów Polski. Uznał bowiem, że władcy reprezentujący absolutyzm oświecony (Fryderyk II i caryca Katarzyna II) zagwarantują Polakom lepsze życie niż magnateria – zacofana, bezwzględna i fanatyczna.
Zadaniowo
Na podstawie dostępnych źródeł sporządź notatkę na temat trzech wybranych wynalazków doby oświecenia. Oceń, który z nich uważasz za najważniejszy.