Barok lubował się w ceremoniale dworskim i wspaniałych uroczystościach kościelnych. Sztuka tego czasu, monumentalna, operująca efektami iluzjonistycznymi, bogactwem kolorystyki, pełna patosu, silnie oddziaływała na emocje, wyobraźnię i zmysły. Idealnie służyła kontrreformacyjnym wymaganiom propagowania wiary. Przepych sztuki katolickiej miał olśnić ludzi i przekonać ich do Kościoła. Orędownikami nowego stylu zostali jezuici, nad „czystością” przekazu czuwała natomiast Inkwizycja. Jednak pod zewnętrzną wspaniałością kryło się ludzkie zwątpienie i niepewność, dlatego ważnym elementem kultury barokowej był również temat śmierci i cierpienia.

Spośród wielu postaci religijnych najwięcej zainteresowania El Greco poświęcił Franciszkowi z Asyżu – włoskiemu świętemu, otaczanemu szczególnym kultem w Hiszpanii i na Krecie, gdzie artysta spędził dzieciństwo i młodość. Namalował on blisko 120 wizerunków il Poverello („Biedaczyny”): najczęściej przedstawiał go z czaszką, pogrążonego w głębokiej modlitewnej medytacji. Taki właśnie temat ma jedyne sygnowane płótno El Greca znajdujące się w zbiorach polskich (Muzeum Diecezjalne w Siedlcach). Postać świętego wypełnia niemal cały obraz, odcinając się od ciemnego tła, pokrytego burzowymi chmurami. Na dłoniach rozłożonych w błagalnym geście widoczne są stygmaty. Wzrok Franciszka kieruje się ku niebu, skąd wydobywa się blask, spływający na oblicze świętego. Wizerunek jest ekspresyjny i pełen dramatycznych efektów światłocieniowych, podkreślających uduchowienie i żarliwą religijność świętego. Wrażenie to wzmacnia oszczędna i chłodna kolorystyka obrazu.

Vanitas to szczególna odmiana martwej natury, odrębnego gatunku malarskiego, który najpełniej rozwinął się w XVII‑wiecznych Niderlandach. Kompozycje tego rodzaju pod pozorem realistycznych przedstawień różnych, przypadkowo ze sobą zestawionych przedmiotów kryły znaczenia symboliczne, treści moralizatorskie lub aluzje religijne. Ich odczytanie wymagało nierzadko gruntownej wiedzy o emblematach i atrybutach. Vanitas nawiązywały do trzech aspektów życia człowieka: spraw ducha (sztuka, nauka, literatura), dóbr materialnych (akty własności, cenne przedmioty) i rozkoszy zmysłowych (wykwintne jedzenie, trunki, szklane puchary, fajki, nuty i instrumenty muzyczne, kwiaty). Nadrzędną ideą tych przedstawień było nawiązanie do myśli zaczerpniętej z Wulgaty: vanitas vanitatum, et omnia vanitas – łac. „marność nad marnościami i wszystko marność”, przypominającej o nietrwałości życia i przemijalności dóbr doczesnych. Kruchość istnienia podkreślały przedmioty związane z nieuniknionym upływem czasu: czaszki, klepsydry, dogasające świece, zepsute jedzenie czy zerwane sznury oraz delikatne istoty i ulotne zjawiska, np. motyle czy bańki mydlane. Kompozycje, zgodnie z estetyką barokową, były bogate w formie, efektowne i zaskakujące. Artyści śmiało operowali kontrastem: zestawiając elementy makabryczne (turpistyczne) z pięknymi owocami, kwiatami czy klejnotami. Miało to zaintrygować widza, pobudzić jego wyobraźnię i zmusić do refleksji natury egzystencjalnej.