Barokowe theatrum sacrum
Barok lubował się w ceremoniale dworskim i wspaniałych uroczystościach kościelnych. Sztuka tego czasu, monumentalna, operująca efektami iluzjonistycznymi, bogactwem kolorystyki, pełna patosu, silnie oddziaływała na emocje, wyobraźnię i zmysły. Idealnie służyła kontrreformacyjnym wymaganiom propagowania wiary. Przepych sztuki katolickiej miał olśnić ludzi i przekonać ich do Kościoła. Orędownikami nowego stylu zostali jezuici, nad „czystością” przekazu czuwała natomiast Inkwizycja. Jednak pod zewnętrzną wspaniałością kryło się ludzkie zwątpienie i niepewność, dlatego ważnym elementem kultury barokowej był również temat śmierci i cierpienia.
1) Sięgnij do encyklopedii, Słownika mitów i tradycji kultury lub Wikipedii i ustal, czym były w barokowej Polsce: theatrum funebris, castrum doloris i portret trumienny.
2) Obejrzyj reportaż Sarmacka ars moriendi: link.
Mistycyzm i uduchowenie: Ekstaza świętej Teresy
Gianlorenzo Bernini
Artysta, rzeźbiarz, architekt, malarz, urbanista, scenograf. Twórca popiersi portretowych, oficjalnych wizerunków papieży, pomników, grobowców, fontann, kameralnych scen mitologicznych i religijnych, posągów świętych. Wywarł decydujący wpływ na rozwój sztuki barokowej w Europie. „Żył długo, tworzył w wielu technikach i dziedzinach, zyskał wielką sławę i legendarne uznanie, pozostawił po sobie wzory i normy stylu, które miały stać się inspiracją dla pokoleń późniejszych twórców [...]. Był dyrygentem w wielkim barokowym teatrze działania i sztuki, który z materią nie walczył, bo w jego ręku marmur stawał się miękki jak wosk” (1)(1). Do jego najwybitniejszych dzieł zalicza się: plac przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie (1656–1667), baldachim nad grobem św. Piotra (1626–1633), fontannę Czterech Rzek (1648–1651, plac Navona w Rzymie), grobowce papieskie Urbana VIII (1623–1644) i Aleksandra VII Chigi (1655–1667) oraz rzeźby: Porwanie Prozerpiny (1621–1622), Dawid (1623–1624), Apollo i Dafne (1622–1625).
Ekstaza św. Teresy to mistrzowskie dzieło Berniniego, arcydzieło rzeźby i symbol sztuki barokowej. Przeznaczono ją do ołtarza poświęconego hiszpańskiej zakonnicyzakonnicy żyjącej w XVI wieku. Tematem przedstawienia są mistyczne przeżycia karmelitanki, których doznała podczas jednej ze swych duchowych wizji. Dzieło miało odzwierciedlać potrydencką pobożnośćpotrydencką pobożność i wzbudzać żarliwe uczucia religijne. Dynamiczna, asymetryczna kompozycja, akcentująca napięcie i ruch oraz wiernie oddająca stany emocjonalne, jest typowa dla baroku, podobnie jak teatralne, patetyczne gesty postaci i ich rozwiane, dekoracyjnie ukształtowane szaty. Rzeźba Berniniego jest sensualna, a ból na twarzy świętej miesza się z rozkoszą. W momencie powstania dzieło budziło powszechny zachwyt. Sto lat później wywoływało już kontrowersje, ponieważ zaczęto dostrzegać w nim elementy gorszącego erotyzmu, nieprzystającego do rzeźby sakralnej. W XIX wieku arcydzieło Berniniego potępiano z pozycji zagrożonej moralności, artystę oskarżano o lubieżność, duchowe zepsucie i „zbłądzenie w sztuce rzeźbiarskiej”.
Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej eryOglądamy istny teatr; przy czym widzimy zarówno scenę, jak i widownię. Wspaniała, wykładana marmurami ściana ołtarzowa wygina się ku nam i pośrodku zapada głęboko, tworząc ciemną niszę, na której tle rozgrywa się niecodzienna scena: święta popada w ekstazę religijną, jej oczy nie widzą świata rzeczywistego, lecz wizję niebiańską. Treść tej wizji jest nam jednak pokazana: anioł o młodzieńczej, prawie kobiecej urodzie, o lekkim uśmiechu na wdzięcznej twarzyczce, wznosi prawą ręką złotą strzałę – strzałę miłości bożej – i kieruje ją ku sercu omdlewającej. Usta Teresy są rozwarte bezwładnie, oczy jakby niewidome ukrywają się częściowo pod powiekami, jej ciało pozbawione jest władzy. Ekstaza świętej pokazana jest środkami konkretnymi, realnymi, przedstawiona jest jako stan patologiczny, jako omdlenie. Zarazem przeżycia nacechowane są silnym udziałem elementu zmysłowego. Suknia jej rozwiewa się w fałdach tak delikatnych, iż trudno, doprawdy, uwierzyć, iż wykute są z twardego marmuru. Całość sceny oświetlona jest pozornie mistycznym światłem, padającym z ukrytego pod belkowaniem ołtarza okienka, którego widz nie może spostrzec. Wnikliwość obserwacji i przemyślane użycie środków tworzących iluzję połączone są dla stworzenia potężnego efektu i wywołania wrażenia porywającego duszę widza podatnego na religijne wzruszenie. [...] Z bocznych ścian kaplicy, z lóż tam umieszczonych, przyglądają się scenie ekstazy i adorują świętą wyrzeźbione postacie członków rodziny Cornaro. Wraz z nami oglądają tę wizję ludzie stworzeni przez Berniniego, aby iluzja stała się zupełna i by granica prawdy i fikcji zatarła się całkowicie.
Jakie wrażenie wywarła na tobie rzeźba Berniniego? Jakimi określeniami można ją opisać?
piękna, precyzyjna, zimna, zjawiskowa, dziwna, ekspresyjna, wzniosła, poruszająca, sensualna, teatralna, dynamiczna, mistrzowska (inna?)
Wybierz dwa spośród podanych określeń rzeźby i je wykorzystaj, aby opisać na forum internetowym miłośników sztuki barokowej dzieło zatytułowane Ekstaza św. Teresy.
Na podstawie reportażu Sarmacka ars moriendi i opisu dzieła Berniniego wyjaśnij, na czym polegała teatralizacja życia i sztuki w baroku.
Czy pomimo religijnego, mistycznego tematu Ekstazę św. Teresy można uznać za rzeźbę realistyczną? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Do zagadnień związanych z formalnym opisem dzieła dopasuj określenia, które pomogą ci opisać całą rzeźbę Berniniego.
dynamiczna, marmur, dwie osie kompozycyjne, głęboko rozrzeźbiona, 1647–1652, dwuelementowa, kaplica Cornaro, rzeźba sakralna, forma pełna ruchu (rozwiane szaty, skręt ciała), Gianlorenzo Bernini, silne efekty światłocieniowe, kościół Santa Maria della Vittoria, sugerowanie różnych materii i substancji, Rzym, asymetryczna, zróżnicowana, rozczłonkowana, <em>Ekstaza św. Teresy</em>
Podstawowe informacje o dziele (autor, tytuł, datowanie, materiał, miejsce przechowywania) | |
---|---|
Charakter dzieła (przeznaczenie, funkcja, tematyka) | |
Bryła (ogólny kształt i wygląd rzeźby) | |
Kompozycja (struktura, ułożenie poszczególnych elementów dzieła: forma, linia, kolor itp.) | |
Faktura (sposób kształtowania powierzchni dzieła, zależny od tworzywa, techniki i narzędzi) |
Mistycyzm i uduchowienie: Ekstaza świętego Franciszka
El Greco
(właśc. Domenikos Theotokopulos) – malarz hiszpański greckiego pochodzenia, tworzący w Toledo. Autor ekspresyjnych i uduchowionych obrazów religijnych. Wybitny przedstawiciel manieryzmu – nurtu obecnego w sztuce na przełomie renesansu i baroku – którego dzieła odznaczały się niezwykłą i kunsztowną formą, wyrafinowaną kolorystyką oraz zamierzoną sztucznością kompozycji i oświetlenia. Podobnie jak inni artyści tego nurtu El Greco ujmował przeżycia mistyczne jako doznania zmysłowe o charakterze ekstatycznym lub wizjonerskim. Jego najwybitniejsze dzieła to: Expolio (Chrystus z szat obnażony, 1579), Pogrzeb hrabiego Orgaza (1588), Święty Franciszek otrzymujący stygmaty (1600–1605), Widok Toledo (1610) i Laokoona (ok. 1614).
Spośród wielu postaci religijnych najwięcej zainteresowania El Greco poświęcił Franciszkowi z Asyżu – włoskiemu świętemu, otaczanemu szczególnym kultem w Hiszpanii i na Krecie, gdzie artysta spędził dzieciństwo i młodość. Namalował on blisko 120 wizerunków il Poverello („Biedaczyny”): najczęściej przedstawiał go z czaszką, pogrążonego w głębokiej modlitewnej medytacji. Taki właśnie temat ma jedyne sygnowane płótno El Greca znajdujące się w zbiorach polskich (Muzeum Diecezjalne w Siedlcach). Postać świętego wypełnia niemal cały obraz, odcinając się od ciemnego tła, pokrytego burzowymi chmurami. Na dłoniach rozłożonych w błagalnym geście widoczne są stygmaty. Wzrok Franciszka kieruje się ku niebu, skąd wydobywa się blask, spływający na oblicze świętego. Wizerunek jest ekspresyjny i pełen dramatycznych efektów światłocieniowych, podkreślających uduchowienie i żarliwą religijność świętego. Wrażenie to wzmacnia oszczędna i chłodna kolorystyka obrazu.
W kręgu malarstwaProblem światła i ciemności w malarstwie baroku nie był problemem czysto artystycznym. Przenikał całe życie umysłowe tego czasu, religię, filozofię, nauki przyrodnicze. Był to też chyba jedyny okres w historii kultury europejskiej, w którym zjawisko cienia i ciemności budziło tak wiele spekulacji i zyskało taką rangę, ani przedtem, ani potem nieznaną. Koniec XVI wieku jest świadkiem powstania teologii ciemności w jej formie najdoskonalszej i nieprześcignionej – w pismach św. Jana od Krzyża. Zakon jezuitów i karmelitów zalecał ciemność jako sprzyjającą kontemplacji, a więc wartość dodatnią dla życia duchowego. Wielki renesans studiów biblistycznych w języku hebrajskim zapoznał przedstawicieli Kościoła i zakonów z mistyką judaistyczną, gdzie Bóg „mieszkał w ciemności” i gdzie ciemność była Jego atrybutem podobnie jak światło. Nowa astronomia akcentowała zjawisko zaćmienia słońca i faz księżyca jako będące punktem wyjścia dla systemu geocentrycznego. Te wszystkie „znaki czasu”, choć rozsypane i pozornie niezależne, wykazują zbieżność, która nie może być przypadkowa; są to różne oblicza znamiennego toposu kulturowego. Jednym z tych oblicz jest malarstwo tenebrystówtenebrystów. Ich ciemność jest ciemnością symboliczną. Tak jak złote tła w średniowieczu były metaforą Boskiego Światła – lux perpetua, tak ciemne tła obrazów barokowych są metaforą, którą zależnie od kontekstu można pojmować jako „noc mistyczną”„noc mistyczną” albo jako „miejsce ciemne”, którym jest nasza ziemia.
Po przeczytaniu fragmentu tekstu Marii Rzepińskiej wyjaśnij, jaką funkcję w obrazach barokowych pełniło światło.
Przyporządkuj stosowane w malarstwie barokowym symbole jasności i ciemności do odpowiednich kategorii.
świętość, śmierć, grzech, życie
ŚWIATŁO | |
---|---|
MROK |
Przypomnij sobie, czym jest topos kultury. Czy opozycja światła i mroku jest toposem kultury? Uzasadnij odpowiedź, analizując dwa wybrane przykłady dzieł malarskich.
Vanitas (I)
Vanitas to szczególna odmiana martwej natury, odrębnego gatunku malarskiego, który najpełniej rozwinął się w XVII‑wiecznych Niderlandach. Kompozycje tego rodzaju pod pozorem realistycznych przedstawień różnych, przypadkowo ze sobą zestawionych przedmiotów kryły znaczenia symboliczne, treści moralizatorskie lub aluzje religijne. Ich odczytanie wymagało nierzadko gruntownej wiedzy o emblematach i atrybutach. Vanitas nawiązywały do trzech aspektów życia człowieka: spraw ducha (sztuka, nauka, literatura), dóbr materialnych (akty własności, cenne przedmioty) i rozkoszy zmysłowych (wykwintne jedzenie, trunki, szklane puchary, fajki, nuty i instrumenty muzyczne, kwiaty). Nadrzędną ideą tych przedstawień było nawiązanie do myśli zaczerpniętej z Wulgaty: vanitas vanitatum, et omnia vanitas – łac. „marność nad marnościami i wszystko marność”, przypominającej o nietrwałości życia i przemijalności dóbr doczesnych. Kruchość istnienia podkreślały przedmioty związane z nieuniknionym upływem czasu: czaszki, klepsydry, dogasające świece, zepsute jedzenie czy zerwane sznury oraz delikatne istoty i ulotne zjawiska, np. motyle czy bańki mydlane. Kompozycje, zgodnie z estetyką barokową, były bogate w formie, efektowne i zaskakujące. Artyści śmiało operowali kontrastem: zestawiając elementy makabryczne (turpistyczne) z pięknymi owocami, kwiatami czy klejnotami. Miało to zaintrygować widza, pobudzić jego wyobraźnię i zmusić do refleksji natury egzystencjalnej.
Rozszyfruj symbolikę obrazu Vanitas Simona Renarda de Saint‑André.
Co symbolizują: czaszka, wieniec laurowy, instrumenty muzyczne, wino, rozbity szklany puchar, bańki mydlane, sznur, nuty i akt własności?
Na śklenicę malowanąPopiół śkło, choć je farby malują,
Gdy sztuki w hucie nim wyprawują:
A nie tak, kiedy pieniste konie
Spuszczając z góry słońce, niż tonie
(Jeśli żegnając pogodnym okiem,
Zboczy się z wilgim pozad obłokiem)Zboczy się z wilgim pozad obłokiem),
Różnych barw tęcze światu wyprawi;
Jako rzemieślnik tak śkło postawi,
Zielonym, złotym i szafirowym
Pędzlem i kształtem pozorne nowym.
Ale cóż potem? Śklenica snadnie,
Niż się napijesz, z rąk ci wypadnie:
A on spaniały kryształ w perzyny
Poszedł, ostatek dym niesie siny.
Popiół śkło; ale i popiół człowiek,
Choćby rozciągnął jak Feniks kto wiek:
Bo i z słonecznych ten ptak promieni
Z popiołu wstaje, w popiół się mieni.
Lecz co arabskie wspominam dziwy?
Przyjdzie dzień, kiedy i świat szedziwyszedziwy
WalnymWalnym płomieniem jak słoma spłonie,
Niż wieczny siędzie Sędzia na tronie.
Wskaż w wierszu Kaspra MiaskowskiegoKaspra Miaskowskiego symbole przemijania.
Co łączy pozornie odległe skojarzenia: szkła i popiołu, człowieka i szkła, wreszcie - Feniksa i człowieka?
Odnosząc się do martwej natury Vanitas i wiersza Kaspra Miaskowskiego, wyjaśnij dwuznaczną symbolikę szkła w baroku. Pamiętaj, że posiadanie delikatnych szkieł o fantazyjnych kształtach świadczyło w XVII wieku o statusie właściciela. Były to bowiem niezwykle kosztowne przedmioty, wyrabiane w hutach przez prawdziwych mistrzów.
Vanitas (II)
Zaprezentowane obrazy są dziełami hiszpańskiego „malarza grozy i cierpienia”:, Juana de Valdésa Leala (1622–1690). Artysta namalował je dla Szpitala Miłosierdzia, założonego w Sewilli przez szlachcica Miguela Mañarę – nawróconego grzesznika, identyfikowanego niekiedy ze słynnym uwodzicielem Don Juanem. Makabryczne i alegoryczne dzieła były inspirowane Rozprawą o prawdzie, w której Mañara zawarł pobożne refleksje na temat przemijania i znikomości dóbr doczesnych. In ictu oculi (W mgnieniu okaW mgnieniu oka; ilustracja 1) przedstawia śmierć z trumną pod pachą i kosą w ręku, gaszącą świecę (symbol życia) umieszczoną na stosie oznak ziemskiej władzy (świeckiej – płaszcz, korona i szpada, oraz duchownej – mitra i pastorał) oraz nauki i zdobyczy człowieka (księgi). Na obrazie Finis gloriae mundi (Koniec ziemskiej chwały; ilustracja 2) widać mroczne podziemie z otwartymi trumnami, a w nich rozkładające się zwłoki biskupa i rycerza. Nad nimi artysta namalował wagę dobrych i złych uczynków, na której umieścił zwierzęta symbolizujące siedem grzechów głównych i przedmioty pokuty: różaniec, krzyż, Pismo Święte, rózgę oraz miłosierne serce Jezusa. Podobno Murillo, oglądając „tę wspaniałą ohydę”, powiedział: „Oto obraz, który budzi chęć zatkania sobie nosa”. De Valdés Leal odparowałodparował: „Czyż to moja wina, kolego, jeśli dla siebie wziąłeś najpiękniejsze owoce z koszyka, a mnie zostawiłeś jedynie zgniliznę, jedynie kości do ogryzania” [cyt. za: Jean Babelon, Sztuka hiszpańska, tłum. Halina Ostrowska‑Grabska, Warszawa 1974, s. 195].
Opisz jednym zdaniem obrazy Juana de Valdésa Leala. Podaj ich temat, charakter i przeznaczenie.
Czy te dzieła powstałe w baroku można pod względem przesłania porównać do średniowiecznego moralitetu? Uzasadnij odpowiedź.
Współczesny neobarok
Sztuka baroku dzięki swojemu bogactwu i zdolności wzbudzania skrajnych emocji inspirowała wielu późniejszych artystów. Salvador Dali w swoim słynnym Ukrzyżowaniu nawiązał do mistycznych wizji św. Jana od Krzyża, z kolei Tamara Łempicka w dekoracyjnej stylistyce art déco stworzyła własną malarską wersję portretu św. Teresy z Àvila. Neobarok to pojęcie zarezerwowane dziś dla designu i mody, która kocha przepych, bogate hafty, kryształowe aplikacje oraz złoto w połączeniu z głęboką czernią. Paradoksalnie także minimalizm czerpie z tego stylu – przykładem jest kultowy już projekt krzesła Louis Ghost (2002) Philippe’a Starcka. Nowoczesny mebel, wykonany z przezroczystego poliwęglanu, odtwarza i reinterpretuje barokową formę. Tego rodzaju inspiracje widoczne są również w sztuce najnowszej.
Javier Pérez
kataloński rzeźbiarz i artysta multimedialny, który w 2001 roku reprezentował Hiszpanię na 49. Biennale w Wenecji. Wykorzystuje różnorodne materiały, zarówno organiczne (skóra, włosy, kokony jedwabników, chleb), jak i mineralne czy syntetyczne (szkło, porcelana, żywica i lateks). Tworzy niezwykłe, perfekcyjne warsztatowo i wysoce estetyczne instalacje o bogatej barokowej formie oraz intrygującej symbolice. Interesują go opozycje: ducha i ciała, piękna i grozy, trwałości i kruchości form. Wyrażeniu tych relacji służą zaskakujące aranżacje łączące elementy sacrum i profanum.
Zaprezentowane dzieła osadzone są w tradycji barokowej sztuki hiszpańskiej, z jej zamiłowaniem do wizji, ascezy, pokuty i dewocji, fascynacją obrazami rozkładu oraz skłonnościami do sensualizmu. Instalacja La Carroña (Padlina; ilustracja 1) nawiązuje do motywu vanitas. Na roztrzaskanym drogocennym żyrandolu ze szkła z Murano „żerują” czarne wypchane ptaki. Całość tworzy piękną i ekspresyjną martwą naturę. Kolejne obiekty (ilustracja 2) reinterpretują iberyjską żarliwość religijną. Olbrzymi różaniec wykonany z naturalnej wielkości ludzkich czaszek to autorska wizja memento mori, natomiast Korona ze szkła weneckiego odtwarza kształt korony cierniowej. Pérez ceremonialnie eksponuje ją na szkarłatnej poduszce i wysokim stoliku o stalowych, ostro zakończonych nogach. Lśnienie czystego i kruchego kryształu oraz czerwień poduszki ze złotym szamerunkiem są wydobywane z mroku sal ekspozycyjnych przez punktowe światło.
Co sądzicie o pracach Javiera Péreza? Podzielcie się swoimi odczuciami.
Jakimi określeniami opiszecie te prace?
piękne, prowokujące, ciekawe, ekspresyjne, urzekające, żartobliwe, obrazoburcze, pomysłowe, szokujące, teatralne, niezrozumiałe, hermetyczne (inne?)
Przygotujcie się do klasowej dyskusji na temat dzieła Padlina.
Jak rozumiecie tytuł? Co jest padliną: cenny żyrandol, czerwone szkło, dzieło sztuki czy może coś zupełnie innego?
Czy jest to artystyczny żart, prowokacja, czy raczej perwersja (rozumiana jako zachowanie naruszające obowiązujące konwencje i mające na celu zaszokowanie widza)?
Wyjaśnij znaczenie słowa turpizm.
Zadaniowo
Przeprowadź analizę porównawczą dwóch dzieł sztuki opisanych w lekcji.
Wymień podstawowe elementy sarmackiego obrządku pogrzebowego (pompa funebris).
Wyjaśnij, jaki charakter miały te pogrzebowe uroczystości.
Jaką funkcję pełniły portrety trumienne w kulturze baroku? Na jakim podłożu je malowano?