RZLcEkc5LhtMX1

Włoska opera werystyczna przełomu XIX i XX w.

Źródło: online skills, cc0.

Ważne daty

1851 – powstanie opery Giuseppe Verdiego Rigoletto

1867 – powstanie opery Giuseppe Verdiego Don Carlos

1889‑1890 – powstanie opery Pietra Mascagniego Rycerskość wieśniacza

1892 – powstanie opery Ruggera Leoncavallo Pajace

1858‑1924 – lata życia Giacomo Pucciniego

Ważniejsze opery Pucciniego:

Cyganeria (1896)

Tosca (1900)

Madama Butterfly (1904)

Turandot (ukończona przez Franco Alfano, 1925)

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RJ6F9Xn0d7fQL1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, cc0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

7. Romantyzm. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

a) wielkie (sonata, symfonia, opera, dramat muzyczny, poemat symfoniczny, koncert),

3) wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler;

4) omawia szkoły narodowe: niemiecka (Carl Maria von Weber i Richard Wagner), czeska (Bedřich Smetana i Antonín Dvořák), polska (Stanisław Moniuszko, Fryderyk Chopin i Zygmunt Noskowski), rosyjska (Potężna Gromadka, a w niej przede wszystkim: Modest Musorgski, Aleksander Borodin i Nikołaj Rimski‑Korsakow), hiszpańska (Isaac Albéniz, Enrique Granados), francuska (César Franck), angielska (Edward Elgar, Ralph Vaughan Williams), w Skandynawii: norweska (Edvard‑Grieg) i fińska (Jan Sibelius);

6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.

Nauczysz się

opisywać weryzm jako konsekwencję przemian we włoskiej operze XIX wieku;

przedstawiać najważniejsze informacje na temat oper Leoncavalla i Mascagniego;

charakteryzować dzieła Pucciniego.

Opera włoska XIX wieku

Opera, jeden z najważniejszych gatunków muzycznych XIX wieku, realizował postulaty romantyzmu, wpisywał się w ideę korespondencji sztuk, ale manifestował także reakcje kompozytorów na różnorodne wydarzenia polityczne.

Odpowiednio do powyższych uwag wskazać można kilka głównych zakresów tematycznych, jakie dominowały w XIX wieku: historia, patriotyzm, folkloryzm, baśniowość, fantastyka, egzotyzm, naturalizm. Wątki te realizowały zarówno opery klasycyzujące (nawiązujące do osiągnięć Wolfganga Amadeusza Mozarta), jak i typowe XIX‑wieczne upostaciowania: monumentalna opera grand (Francja), dramat muzyczny (Niemcy, Włochy) i opera werystyczna (Włochy).

Szczególnie interesująco gatunek ten ewoluował na obszarze Włoch. Jeśli będziemy pamiętać, że był to czas gwiazd operowych i wirtuozostwa wokalnego, a odbiorcą dzieł było najczęściej mieszczaństwo, w pewnym stopniu na gatunku tym odcisnął piętno sentymentalizm i rys banalności.

RBiQVVG38Y8vY1
Wenecja, Teatr La Fenice, online-skills, CC BY 3.0

W pierwszych dekadach XIX wieku opera powstająca we Włoszech zdominowana została osiągnięciami Mozarta. Kolejni twórcy próbowali udramatyzować przebieg dzieł scenicznych, dążąc do połączenia arii w numery, tych zaś w rozbudowane sceny. Ze względu na panujące mody operę „bel canto” (bo tak nazywano opery tworzone w pierwszych 30‑40 latach XIX wieku przez Gioacchino Rossiniego, Gaetano Donizettiego i Vincenzo Belliniego) cechowało wyeksponowanie melodyki przy prostocie rytmu, ukazywanie skrajności emocjonalnych (np. sceny obłędu) oraz prezentowanie rozbudowanych, kunsztownych finałów.

Rl2rvpaBPaNsG1
Przedstawiciele oper bel canto: Bellini, Rossini, Donizetti, CC BY 3.0

Sceny obłędu tytułowej bohaterki opery Gaetano Donizettiego Łucja z Lammermoore

W nowy etap wkroczyła włoska opera w połowie XIX wieku, kiedy na scenie muzycznej pojawił się Giuseppe Verdi, twórca indywidualnej propozycji dramatu muzycznego (równolegle z koncepcją niemieckiego kompozytora Ryszarda Wagnera). Jego przełomowe dzieła powstałe w połowie wieku (Rigoletto, Trubadur, Traviata) stanowiły wyłom w dotychczasowej „produkcji” operowej, prezentując mało patetycznych bohaterów (błazna, kurtyzanę). Elementy, jakie zarysowane zostały przez Verdiego w tych dziełach, m.in. eksponowanie realistycznych przeżyć bohaterów, stały się siłą jego kolejnych oper (m.in. Don Carlos, Aida, Otello, Falstaf).

RRzSrSIZvSYav1
Giuseppe Verdi, online-skills, CC BY 3.0

U schyłku XIX wieku, w związku z popularnym w kręgach literackich naturalizmem, próbowano przeszczepić jego elementy na grunt opery. Kierunek ten, w którym eksponowano realizm, współczesne problemy społeczne, brutalność, nazwano weryzmem. Typowa operowa konwencja – „śpiew” łamała jednak postulaty naturalizmu, nikt w życiu nie porozumiewa się z innymi za pośrednictwem śpiewu…

Choć weryzm był propozycją, która w odniesieniu do opery nie do końca się sprawdziła, można wskazać kilka wspaniałych przykładów nawiązujących do postulatów weryzmu, w szczególności dzieła Giacomo Pucciniego.

R1Sj1tFCSPRTD1
A.Dupont, „Giacomo Puccini”, 1908, Wikipedia, domena publiczna
ma3ea064b66748b0b_0000000000070

W stronę weryzmu

Przemiany, jakie zachodziły we włoskiej twórczości operowej w XIX wieku, stanowiły konsekwencję przeobrażeń języka muzycznego, prądów pojawiających się w sztuce tego czasu oraz sytuacji społeczno‑politycznej. OperaOperaOpera bel cantoBel cantobel canto, wiązana z nazwiskami Rossiniego, Belliniego i Donizettiego, przejęta przez Giuseppe Verdiego, wyewoluowała w stronę dramatu muzycznego, a w ostatniej dekadzie tego stulecia, ulegając modzie i tematom, jakie zdominowały literaturę II połowy XIX stulecia, sięgnęła po elementy charakterystyczne dla naturalizmuNaturalizmnaturalizmu. W odniesieniu do realistycznych wątków najczęściej przywołuje się nazwisko Emila Zoli, który odrzucił tzw. romantyczny rozmach, prezentując w swych powieściach świat bez upiększeń.

Operowy odpowiednik naturalizmu, jakim stał się weryzmWeryzmweryzm, uwypuklał rolę libretta, w treści sięgając po namiętność, brutalność i gwałtowność wydarzeń rozgrywających się najczęściej na prowincji, gdzie relacje między bohaterami są ściśle ustalone. Próbując oddać te emocje, kompozytorzy kształtowali narrację muzyczną przesyconą wielkim dramatyzmem, gwałtownymi kontrastami, wplatając w tkankę dźwiękową lokalne wątki muzyczne.

Miejsce dotychczasowych bohaterów dzieł operowych (postaci mitologicznych i historycznych, herosów, szeregu typów zakorzenionych w tradycji commedia dell’arte) zajęli teraz prawdziwi ludzie, a ich uczucia – zamiast wzruszać bądź bawić publiczność – wstrząsają, wsparte niezwykle dramatyczną, niekiedy wręcz przejaskrawioną muzyką.

ma3ea064b66748b0b_0000000000082

Pierwsze opery werystyczne

Za dzieło manifestujące nowe propozycje na gruncie teatru operowego uznaje się Rycerskość wieśniaczą Pietro Mascagniego (1890). Opera ta, napisana jako praca nadesłana na konkurs na jednoaktówkę ogłoszony przez rzymskiego wydawcę Edwarda Sonzogno (1889), oparta została na motywach opowiadania teoretyka dramatu werystycznego Giovanniego Vergi pod tym samym tytułem (Cavaleria rusticana). Rozgrywającą się na sycylijskiej wsi akcję sprowadzić można do łańcucha kluczowych emocji i uczuć charakterystycznych dla opery: miłość – zazdrość – zemsta.

Opera Mascagniego wystawiana jest najczęściej z młodszym o dwa lata dziełem Ruggero Leoncavallo Pajace (1892), których sukces po części zawdzięczał kompozytor rozpuszczonej plotce, jakoby przedstawiona w operze historia (podobnie, jak u Mascagniego: miłości, zazdrości i zemsty, tym razem w środowisku trupy teatralnej) wydarzyła się w rzeczywistości.

R1NZ0vXzasiRF
Ilustracja interaktywna przedstawia fragment zapisu nutowego. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: możliwość odtworzenia utworu „Rycerskość wieśniacza” - muzyka z filmu „Ojciec chrzestny”. Kompozytor: Pietro Mascagni
Pietro Mascagni, „Rycerskość wieśniacza”, muzyka z filmu „Ojciec chrzestny”, CC BY 3.0
RZFLEbbwzFAUo
Ilustracja interaktywna przedstawia: Pietro Mascagni, „Rycerskość wieśniacza” „Voi lo sapete o mamma”, wersja wokalna z akompaniamentem fortepianowym,
Pietro Mascagni, „Rycerskość wieśniacza” „Voi lo sapete o mamma”, wersja wokalna z akompaniamentem fortepianowym, online-skills, CC BY 3.0
R1cJmyabuI2vJ1
Utwór muzyczny: Ruggiero Leoncalvallo, „Pajace” „Śmiej się, pajacu”. Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
ma3ea064b66748b0b_0000000000092

Elementy weryzmu w twórczości Pucciniego

Weryzm, nazywany niekiedy włoskim melodramatem realistycznym, nie zdominował teatru muzycznego przełomu XIX i XX wieku, stał się jedynie pewną propozycją, której elementy przeniknęły do muzyki scenicznej. Z całą pewnością przyczynił się do dalszych przemian prowadzących do dramatu ekspresjonistycznego i symbolicznego w twórczości Ryszarda Straussa, Arnolda Schoenberga i Albana Berga.

Elementy weryzmu odnaleźć można także w twórczości Giacomo Pucciniego, kompozytora obwołanego następcą Giuseppe Verdiego. Choć tak naprawdę jego twórczość stanowi indywidualny konglomerat najlepszych XIX‑wiecznych tradycji muzycznych (włoskiej inwencji melodycznej, niemieckiej symfoniki, francuskiej harmonii i instrumentacji ), często nazywana bywa dojrzałym weryzmem. Puccini dołączył do tego fascynację na nowo odczytanym orientalizmemOrientalizmorientalizmem, wplatając w tkankę swych dzieł melodie japońskie (Madame Butterfly).

Bohaterkami poruszających historii przedstawionych w dojrzałych operach (Cyganeria, Tosca, Madama Butterfly) uczynił niezwykle intrygujące kobiety.

R1BWOSZH2SGZA1
Utwór muzyczny: Giacomo Puccini, „Madama Butterfly”, „Un bel di vedremo”. Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
R1UoJtDcRPM4b1
Utwór muzyczny: Giacomo Puccini, „Madama Butterfly”, „Un bel di vedremo”. Kompozycja posiada spokojne tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
ma3ea064b66748b0b_0000000000108

Puccini o muzyce i jej funkcjach

RPQ3g5cNJUChb1
Ilustracja interaktywna przedstawia kartkę pocztową upamiętniającą premierę Manon Lescaut. Na pocztówce znajduje się dwie kobiety w sukniach i szpilkach. Jedna kobieta leży na ziemi, druga się nad nią pochyla i trzyma za ręce. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ja pragnę wyrażać muzyką namiętności prawdziwe, miłość i ból, uśmiech i łzy – mawiał Puccini – i trzeba, abym je odczuwał, aby mnie one wzruszyły i mną wstrząsnęły. Tylko w ten sposób mogę pisać muzykę i dlatego jestem tak wymagający i ostrożny w poszukiwaniu tematu.
„Manon Lescaut” (kartka pocztowa upamiętniająca premierę, 1893), Wikipedia, domena publiczna
Rm36DIuUmHA8r1
Ilustracja interaktywna przedstawia premierowy afisz - „La Boheme”. Przedstawia osoby w strojach zgodnych z epoką. Postaci tańczą, przytulają się. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Kurtyna podniesiona za wcześnie lub opuszczona zbyt późno zwykle oznacza niepowodzenie opery.
„La Boheme” - premierowy afisz (Teatro Regio, 1896), Wikipedia, domena publiczna
R27w3dfm2hBue1
Ilustracja interaktywna przedstawia premierowy afisz - „Tosca”. Kobieta o rudych, długich włosach. Ma na głowie czarny kapelusz. Twarz ma delikatną, zamyśloną. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. […] nie przemawia przeze mnie bynajmniej zarozumiałość, lecz przeświadczenie, iż oddałem jak potrafiłem najlepiej dramat, który miałem przed sobą […]. Powtarzam, nie chodzi o moją zarozumiałość, lecz jedynie o obronę dzieła przemyślanego, które kosztowało mnie tyle trudu.
„Tosca” – premierowy afisz (Teatro Costanzi, 1900), versilia.org, CC BY 3.0
R1IAySwVSe8nx1
Ilustracja interaktywna przedstawia premierowy afisz - „Madama Butterfly”. Kobieta ubrana w kimono - tradycyjny ubiór japoński. Patrzy przez okno. W oddali, na drzewie siedzi ptak. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Mamy przed sobą zupełnie inne zadanie […] Madama Butterfly to pokorny, wrażliwy kwiat o subtelnie podniecającym zapachu. Musimy stworzyć nowy typ kobiety – zakochanej, marzycielskiej, ubóstwiającej swego mężczyznę, gotowej do poświęceń, kruchej i wzruszającej. […] Musi być jeszcze bardziej dziecinna, pokorna, słabsza i chyba mieć w sobie więcej erotyzmu, niż Mimi. A o Tosce musimy całkowicie zapomnieć. […] Ta Japoneczka umie tylko ponosić ofiary, tylko kochać – to subtelny, wątły motyl.
„Madama Butterfly” – premierowy afisz (La Scala 1904), Wikipedia, domena publiczna
R1Qzn2ZGktmlq1
Ilustracja interaktywna przedstawia premierowy afisz - „Turandot”. Kobieta umalowana, w ciemnych włosach i zdobnym złotym nakryciu głowy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Nie zostałem stworzony do heroicznych czynów. Lubię postaci, które mają serca takie jak nasze, które składają się z nadziei i iluzji, które przeżywają porywy szczęścia i godziny melancholii, które płaczą bez krzyku i cierpią z wewnętrzną goryczą.
„Turandot” – premierowy afisz (La Scala 1926), Wikipedia, domena publiczna
ma3ea064b66748b0b_0000000000193

Zadania

R1Err0B1ZZhEJ
Ćwiczenie 1
Wskaż nazwisko kompozytora, którego opera z 1890 roku uznawana jest symbolicznie za początek weryzmu. Możliwe odpowiedzi: 1. Giuseppe Verdi, 2. Giacomo Puccini, 3. Ruggiero Leoncavallo, 4. Vincenzo Bellini, 5. Pietro Mascagni
R1QSZieXF4ic5
Ćwiczenie 2
Określ tytuły oper Giacomo Pucciniego Możliwe odpowiedzi: 1. Tosca, 2. Traviata, 3. Turandot, 4. Rigoletto, 5. Madama Butterfly, 6. Don Carlos, 7. Pajace
Rq5FejZRwxHkD
Ćwiczenie 3
Wskaż przedstawicieli XIX-wiecznej włoskiej opery bel canto. Możliwe odpowiedzi: 1. Carl Maria von Weber, 2. Fryderyk Chopin, 3. Gioacchino Rossini, 4. Jaques Offenbach, 5. Vincenzo Bellini, 6. Gaetano Donizetti
RKpFK471000xz
Ćwiczenie 4
Dopasuj tytuły oper do nazwisk ich twórców. Giacomo Puccini Możliwe odpowiedzi: 1. Gianni Schicchi, 2. Otello, 3. Trubadur, 4. Rycerskość wieśniacza, 5. Turandot, 6. Pajace Ruggiero Leoncavallo Możliwe odpowiedzi: 1. Gianni Schicchi, 2. Otello, 3. Trubadur, 4. Rycerskość wieśniacza, 5. Turandot, 6. Pajace Giuseppe Verdi Możliwe odpowiedzi: 1. Gianni Schicchi, 2. Otello, 3. Trubadur, 4. Rycerskość wieśniacza, 5. Turandot, 6. Pajace Pietro Mascagni Możliwe odpowiedzi: 1. Gianni Schicchi, 2. Otello, 3. Trubadur, 4. Rycerskość wieśniacza, 5. Turandot, 6. Pajace
RDKrYNKUzrKcN
Ćwiczenie 5
Określ zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Włoska opera XIX-wieczna odwoływała się do zdobyczy Wolfganga Amadeusza Mozarta., 2. Koncepcję dramatu muzycznego Giuseppe Verdi wypracowywał równolegle do Ryszarda Straussa., 3. Weryzm był próbą przeniesienia na grunt opery literackiego naturalizmu., 4. Giacomo Puccini połączył elementy weryzmu z orientalizmem oraz wysublimowaną francuską instrumentacją., 5. Premiera opery Turandot odbyła się dwa lata przed śmiercią Giacomo Puciniego., 6. Libretto opery Rycerskość wieśniacza wykorzystuje wątki opowiadania Giovanniego Vergi.
RKUZBmVcl7FZM
Ćwiczenie 6
Następcą Giuseppe Verdiego obwołano: Możliwe odpowiedzi: 1. Ryszarda Wagnera, 2. Ryszarda Straussa, 3. Arnolda Schoenberga, 4. Giacomo Pucciniego
R1HvbQYaHBKDj
Ćwiczenie 7
Określ, które z poniższych zakresów tematycznych były typowe dla oper XIX-wiecznych. Możliwe odpowiedzi: 1. baśniowość, 2. mitologia, 3. egzotyzm

Słownik pojęć

Bel canto
Bel canto

z wł. - piękny śpiew; technika pięknego śpiewu uwypuklająca rolę wirtuozerii, kontynuowana w XIX wieku

Dramat muzyczny
Dramat muzyczny

sceniczne dzieło muzyczne, w którym wszystkie elementy podporządkowane są akcji scenicznej

Libretto
Libretto

literacka podstawa muzycznych dzieł scenicznych

Melodyka
Melodyka

jeden z elementów dzieła muzycznego, porządkujący dźwięki o różnych wysokościach i czasie trwania

Naturalizm
Naturalizm

kierunek w literaturze i sztuce polegający na wiernym odzwierciedleniu rzeczywistości

Opera
Opera

sceniczne dzieło wokalno‑instrumentalne, w którym muzyka współgra z librettem

Orientalizm
Orientalizm

kierunek w literaturze i sztuce polegający wprowadzeniu do wytworów sztuki elementów kultur egzotycznych

Weryzm
Weryzm

występująca w muzyce operowej odmiana naturalizmu

Źródło:

Słownik języka polskiego PWN

Biblioteka muzyczna

R1cJmyabuI2vJ1
R1BWOSZH2SGZA1
R1UoJtDcRPM4b1
Przewiń
Głośność
    RZFLEbbwzFAUo
    Ilustracja interaktywna przedstawia: Pietro Mascagni, „Rycerskość wieśniacza” „Voi lo sapete o mamma”, wersja wokalna z akompaniamentem fortepianowym,
    Pietro Mascagni, „Rycerskość wieśniacza” „Voi lo sapete o mamma”, wersja wokalna z akompaniamentem fortepianowym, online-skills, CC BY 3.0