RcFfa6lS1Z8oN1

Na zdjęciu wysokie góry, szczyty skaliste, w dolinie jezioro o regularnym kształcie.

1. Rodzaje wód

Woda, która spada na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu lub śniegu, wyparowuje, spływa do najbliższej rzeki (a dalej do morza), a także wsiąka w glebę, zasilając wody podziemne. Spod ziemi wypływa na powierzchnię jako źródło dające początek rzece, która z kolei wpada do innej, większej, lub do jezior i mórz. Wszystkie wody znajdujące się na powierzchni Ziemi parują, czyli zmieniają się w parę wodną, która w atmosferze ochładza się skrapla, by ponownie spaść na Ziemię jako opad atmosferyczny.
Tak w uproszczeniu wygląda krążenie wody w przyrodzie.

R12lQEwTcK1891

Na ilustracji schemat krążenia wody. Narysowano fragment lądu, zbiornik wodny, rzekę i jeziora, chmury i słońce. Wszystkie wody znajdujące się na powierzchni Ziemi parują, co oznaczono strzałkami, czyli zmieniają się w parę wodną, która w atmosferze ochładza się skrapla, by ponownie spaść na Ziemię jako opad atmosferyczny, co również oznaczono na rysunku. Woda, która spada na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu lub śniegu spływa do najbliższej rzeki (a dalej do morza), a także wsiąka w glebę, zasilając wody podziemne. Spod ziemi wypływa na powierzchnię jako źródło dające początek rzece, która wpada do innej, większej lub do jezior i mórz.

Cała powłoka wodna otaczająca Ziemię to hydrosferahydrosferahydrosfera. Podczas krążenia w przyrodzie woda zmienia swoje miejsce, stan skupienia, a także prędkość ruchu. Biorąc to pod uwagę, można dokonać ogólnego podziału wód znajdujących się nad ziemią, na ziemi i pod ziemią.

RhcRjivA0hd8U1

Na ilustracji pierwsza część schematu podziału hydrosfery. Wody morskie (słone) – wszystkie wody wszechoceanu (oceany i morza oraz lodowce morskie). Wody w atmosferze (słodkie) – naturalnie występująca w atmosferze woda w stanie gazowym, ciekłym i stałym (para wodna w powietrzu oraz kropelki wody i kryształki lodu w chmurach).

R1H1mC1S0BEJr1

Na ilustracji schemat dalszego podziału hydrosfery. Wody śródlądowe (słodkie i słone) – wszystkie wody na ziemi występujące na powierzchni i pod powierzchnią ziemi: 1. powierzchniowe (płynące – rzeki, wodospady, kanały oraz stojące – jeziora, bagna, solniska, sztuczne zbiorniki, kanały lodowce), 2. podziemne (zaskórne, gruntowe, wgłębne, artezyjskie, głębinowe, mineralne, termalne, wieloletnia zmarzlina).

2. Płynące wody powierzchniowe Polski

Dwie największe rzeki naszego kraju to Wisła i Odra. Prawie 90% powierzchni Polski należy do ich dorzecza – to znaczy, że z tak dużego obszaru poprzez dopływy woda trafia najpierw do tych dwóch rzek głównych, a potem do Bałtyku. Bezpośrednio do Morza Bałtyckiego uchodzi też wiele małych rzek z obszaru zwanego przymorzem. Łącznie do zlewiska Morza Bałtyckiego należy 99,7% obszaru Polski.

Wielkości dorzeczy w Polsce przedstawia poniższa tabela i diagram.

R1cMHnaHTAPO61

Na ilustracji tabela przedstawiająca powierzchnię dorzeczy na obszarze Polski i diagram kołowy. Diagram kołowy: Dorzecze Wisły 55,2%, dorzecze Odry 33,9%, dorzecza rzek przymorza 7,4%, dorzecze Pregoły 2,4%, dorzecze Niemna 0,8%. Tabela:

Zlewisko Morza Bałtyckiego
Dorzecze Wisły	172587
Dorzecze Odry	106056
Dorzecze Przymorza	23146
Dorzecze Pregoły	7519
Dorzecze Niemna	2511
Zlewisko Morza Czarnego
Dorzecze Dunaju	382
Dorzecze Dniestru	233
Zlewisko Morza Północnego
Dorzecze Łaby	239

Tylko z bardzo niewielkich terenów Polski wody powierzchniowe odprowadzane są do mórz innych niż Bałtyckie:

• z Karpat do Morza Czarnego – górny bieg Orawy należy do dorzecza Dunaju, a górny bieg Strwiąża do dorzecza Dniestru;

• z Sudetów do Morza Północnego – krótkie odcinki Izery i Orlicy należą do dorzecza Łaby.

  RocM6DFFZhhm01

  Zlewiska i dorzecza na obszarze Polski

  

Ciekawostka

W Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie) znajduje się szczyt o nazwie Trójmorski Wierch (1145 m n.p.m.). Wyrażenie to, znakomicie opisujące charakterystykę miejsca, wprowadził w 1946 roku dr Mieczysław Orłowicz. Zbiegają się tu zlewiska trzech mórz: Morza Bałtyckiego, Morza Północnego i Morza Czarnego.

R1Gnqo3H5PZrZ1

Na ilustracji pasmo górskie o łagodnych, zalesionych stokach. Po lewej nieco wyższy szczyt.

Charakterystyczną cechą dorzeczy Wisły i Odry jest ich asymetria. Stosunek powierzchni dorzecza lewego do prawego wynosi dla Wisły 27:73, a dla Odry 30:70. Obie rzeki mają zdecydowanie więcej dopływów prawych niż lewych. Główną przyczyną takiego stanu jest ukierunkowanie się sieci rzecznej w okresie plejstoceńskich zlodowaceń zgodnie z ogólnym nachyleniem obszaru Polski, tj. z południowego wschodu ku północnemu zachodowi.

Nasze rzeki posiadają reżimreżim rzeki (ustrój)reżim śnieżno‑deszczowy, który wyróżnia się wysokimi stanami wód wiosną i latem.
Wezbrania wiosenne następują, gdy rozpoczyna się proces topnienia śniegu, zwłaszcza w górach. Włącza się wówczas do obiegu tak duża ilość wody, że niektóre rzeki występują z brzegów. Zjawisku temu dodatkowo sprzyjają zatory lodowe, które utrudniają odpływ wody do Bałtyku. Ponadto mamy wciąż niewystarczające zabezpieczenia – nieuregulowany bieg rzeki, zbyt niskie wały przeciwpowodziowe, za mała liczba zbiorników retencyjnych.

R1745tzOs2FuK1

Na zdjęciu kawałki połamanego, brudnego lodu zapełniającego całe koryto rzeki.

Letnie wezbrania rzek przypadają na koniec czerwca i lipiec. Wiążą się one z częstymi i obfitymi opadami deszczu w tym okresie, zwłaszcza w górach.
Najniższe stany wód w rzekach Polski występują pod koniec lata i na początku jesieni (małe opady) oraz w zimie, kiedy to bardzo duża ilość wody jest magazynowana w postaci śniegu i lodu.
Na rzekach przymorza pojawiają się czasami tzw. wezbrania sztormowe. Powodują je długotrwałe wiatry północne, które piętrzą wody Bałtyku w ujściach rzek, utrudniając w ten sposób swobodny jej odpływ.

RhazSqEdhqfVx1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono występowanie wezbrań i powodzi w określonych miesiącach. Dodatkowo dla uczytelnienia zjawiska poszczególne plamy kolorów opisano tabliczkami z rzymskimi oznaczeniami miesięcy, w których występują wezbrania i powodzie. Czarnymi kreskami oznaczono przykładowe miejsca występowania zatorów lodowych na rzekach. Zasadniczo najbardziej widoczne są trzy kolory, które układają się mniej więcej pasami równoleżnikowymi. Kolor jasnozielony obejmuje północną część Polski (z wyjątkiem pasa pobrzeży) i przedstawia obszary, na których powodzie występują w marcu i kwietniu. Kolor zielony obejmuje środkową część Polski i obrazuje występowanie powodzi w styczniu i lutym.Kolor pomarańczowy obejmuje południową część Polski i obrazuje występowanie powodzi w lipcu. Wśród tych pasowo układających się obszarów wyodrębniono jeszcze kilka małych obszarów, na których powodzie występują w bardzo różnych okresach roku. Na przykład wzdłuż górnego biegu Wisły powodzie występują w maju i czerwcu, a nad samym morzem w grudniu i styczniu. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Poniżej mapy opisano znaki użyte na mapie i zamieszczono tabelę, w której przedstawiono jaki typ powodzi występuje w poszczególnych miesiącach – opadowe – czerwiec-wrzesień, roztopowe – luty-kwiecień, zatorowo-lodowe – luty-marzec, sztormowe – grudzień-luty.

Najdłuższa i największa nasza rzeka – Wisła – ma 1047 km długości, 173 tys. kmIndeks górny 2² powierzchni dorzecza (w granicach Polski) i 1080 mIndeks górny 3³/s średniego przepływuprzepływprzepływu przy ujściu. Jej źródła znajdują się na stokach Baraniej Góry (Beskid Śląski). Początkowo ma charakter potoku górskiego, jednak już od Kotliny Oświęcimskiej staje się rzeką nizinną. W okolicach Elbląga i Gdańska Wisła buduje deltę, rozdzielając się na kilka ramion, takich jak Nogat, Szkarpawa czy Leniwka. Do Bałtyku uchodzi jednak sztucznym przekopem pod Świbnem, który otwarto w 1895 roku.
Źródła Odry – drugiej pod względem długości rzeki w Polsce – znajdują się w Górach Odrzańskich (Oderské vrchy na Morawach w Rep. Czeskiej) na wysokości 634 m n.p.m. Całkowita długość Odry wynosi 854 km, z czego na Polskę przypadają 742 km. Począwszy od Kędzierzyna‑Koźla, Odra jest skanalizowana i do swojego ujścia w Zalewie Szczecińskim stanowi szlak komunikacyjny, ale o coraz mniejszym znaczeniu.

Wodospady to w Polsce dosyć rzadki element krajobrazu. Występują praktycznie tylko w górach, a tych nie mamy zbyt wiele. Najwyższym polskim wodospadem jest licząca 64 m Wielka Siklawa. Znajduje się ona w Tatrach na strumieniu Roztoka w sąsiedztwie Doliny Pięciu Stawów. Nieco niżej w Dolinie Roztoki położone są Wodogrzmoty Mickiewicza – grupa 3 malowniczych wodospadów (Wyżni, Pośredni i Niżni).

R1IhSUWi3Q7qN1

Na ilustracji wodospad spływający po skałach do położonego niżej zbiornika wodnego. Skały porośnięte mchem.

3. Stojące wody powierzchniowe Polski

Na terenie Polski znajduje się około 9,3 tys. jezior, które łącznie zajmują powierzchnię 3169,3 kmIndeks górny 2² (nieco ponad 1% obszaru kraju). Ich pochodzenie wiąże się głównie z erozyjną i akumulacyjną działalnością ostatniego zlodowacenia.
Rozmieszczenie jezior w Polsce jest bardzo nierównomierne – największe skupiska znajdują się na północy i są to 3 duże Pojezierza: Pomorskie, Mazurskie i Wielkopolskie.
Na Pojezierzu Pomorskim występuje największa liczba jezior (około 4130), jednak tylko nieliczne z nich osiągają znaczne rozmiary. Natomiast na Pojezierzu Mazurskim jezior jest mniej (około 2560), ale za to zajmują one większą powierzchnię (blisko 45% powierzchni wszystkich jezior). Tam też znajduje się największe – Śniardwy (113,8 kmIndeks górny 2²) – i najgłębsze – Hańcza (108,5 m) – jezioro Polski.
Na południu kraju, w Tatrach i Karkonoszach, w zagłębieniach po lodowcach górskich utworzyły się jeziora cyrkowe (karowe). Noszą one najczęściej nazwy stawów, np. Czarny Staw, Przedni Staw w Tatrach, Wielki Staw i Mały Staw w Karkonoszach.
Najbardziej znanym jeziorem/stawem górskim w Polsce jest Morskie Oko.

RcFfa6lS1Z8oN1

Na zdjęciu wysokie góry, szczyty skaliste, w dolinie jezioro o regularnym kształcie.

Wzdłuż wybrzeża Bałtyku występują dosyć duże, ale płytkie jeziora przybrzeżne, np. Łebsko, Gardno, Jamno, Wicko, Bukowo. Powstały one w wyniku odcięcia dawnej zatoki morskiej od otwartego morza przez piaszczystą mierzeję usypywaną przez wiatr i fale.

W deltowych ujściach rzek występują niekiedy jeziora deltowe. Powstały one w wyniku odcięcia części zalewu morskiego przez osady rzeczne. W Polsce takie jeziora to Druzno w depresji Żuław Wiślanych oraz Dąbie przy ujściu Odry.
W dolinach dużych rzek (np. Wisły, Warty, Bugu) spotkać można liczne jeziora zakolowe. Są to starorzecza powstałe na skutek odcięcia części meandrującej rzeki od jej głównego nurtu. Przykładem może tu być Jezioro Czerniakowskie w Warszawie.

R1ZaayUoG1lId1

Animacja przedstawiająca rozwój meandra (zakola) rzeki i powstanie starorzecza.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DipXCqxGv

Animacja przedstawiająca rozwój meandra (zakola) rzeki i powstanie starorzecza.

R11bTFlgszAS61

Na zdjęciu rozległa równina. Łąki, pastwiska, zaorane pola. Środkiem płynie rzeka, która tworzy meandry czyli zakręty, pętle i nawroty. Z lewej strony koryta rzeki starorzecze w postaci łukowatego jeziora. Brzegi rzeki porośnięte krzewami i drzewami.

Na niektórych obszarach zbudowanych ze skał węglanowych (np. Polesie Lubelskie, Niecka Nidziańska) znajduje się wiele małych i zazwyczaj głębokich jezior krasowych. Powstały one w wyniku rozpuszczania wapieni przez wodę, co przyczyniło się do utworzenia zagłębień w skałach, które wypełniła woda.

Ciekawostka

W geologicznych dziejach Ziemi jeziora są formami krótkotrwałymi. Roślinność oraz zwierzęta, które się w nich rozwijają i obumierają, przyczyniają się do względnie szybkiego zarastania jezior.

RPUUVWZRdal7e1

Etapy zarastania jeziora

Największe jeziora Polski

L.p.	JEZIORO	Powierzchnia [kmIndeks górny 22]	Głębokość [m]	Pojemność [mln mIndeks górny 33]	Typ genetyczny
1	Śniardwy	113,4	23,4	660,2	morenowe
2	Mamry	104,9	43,8	1003,4	morenowe
3	Łebsko	71,4	6,3	117,5	przybrzeżne
4	Dąbie	56,0	6,8	196,0	deltowe
5	Miedwie	35,3	43,8	681,7	rynnowe
6	Jeziorak	32,2	12,0	141,6	rynnowe
7	Niegocin	26,0	39,7	258,5	morenowe
8	Gardno	24,7	2,6	23,1	przybrzeżne
9	Jamno	22,4	3,9	31,4	przybrzeżne
10	Wigry	21,9	73,0	336,7	rynnowe
11	Gopło	21,8	16,6	102,5	rynnowe
12	Drawsko	19,6	79,7	333,4	rynnowe
13	Roś	18,9	31,8	152,9	rynnowe
14	Wielimie	18,7	5,5	41,0	morenowe
15	Tałty‑Ryńskie	18,4	50,8	248,4	rynnowe
16	Nidzkie	18,3	23,7	113,9	rynnowe
17	Bukowo	17,5	2,8	17,6	przybrzeżne
18	Wdzydze	15,7	68,0	220,8	rynnowe

Oprócz jezior naturalnych na obszarze Polski istnieje wiele zbiorników sztucznych, tzw. jezior zaporowych. Spełniają one różne funkcje, m.in. umożliwiają regulację biegu rzeki, przyjmują nadmiar wody w czasie zwiększonych przepływów, służą też jako akweny rekreacyjno‑sportowe; spiętrzona w nich woda napędza turbiny elektrowni wodnych.

Innym dziełem człowieka w zakresie budownictwa wodnego są kanały. Wykorzystuje się je m.in. do transportu śródlądowego. Najważniejsze sztuczne wodne szlaki transportowe w Polsce to kanały: Augustowski, Gliwicki, Ślesiński, Notecki, Bydgoski, Żerański oraz Elbląsko‑Ostródzki z unikatowym na skalę światową systemem pochylni, za pomocą których na lądzie pokonywana jest 100‑metrowa różnica wysokości. Najdłuższym w Polsce kanałem wodnym jest liczący 140 km melioracyjny kanał Wieprz‑Krzna.

R2ck5shFZ50A01

Kanał Elbląsko-Ostródzki

Tereny trwale nasycone wodą, czyli bagna i mokradła, powstają na nieprzepuszczalnym podłożu. Porośnięte są charakterystyczną roślinnością wilgociolubną, w której dominują mchy (np. torfowce), trawy (np. trzciny) i turzyce. Największe skupiska bagien i mokradeł w Polsce znajdują się w dorzeczu Narwi i Biebrzy oraz na Polesiu Lubelskim. Poza tym tereny podmokłe spotkać można m.in. w innych dolinach rzecznych i na pojezierzach.

R19LeQBohu5lq1

Na zdjęciu rozległy teren równinny, środkiem płynie rzeka, na pierwszym planie szersza, zarośnięta trzcinami i innymi roślinami wodnymi i wilgociolubnymi.

Woda w postaci trwale zamarzniętej, czyli lądolody, lodowce, lód pływający, wieloletnia zmarzlina, obecnie w Polsce nie występuje. Podobnie jak solniska, które są typowe dla klimatów suchych i gorących.

4. Wody podziemne w Polsce

Wody podziemne występują pod powierzchnią ziemi w skalnych warstwach wodonośnych, które ukształtowały się na nieprzepuszczalnym podłożu.

Ze względu na głębokość zalegania wody podziemne podzielono na:

• przypowierzchniowe (zaskórne) – występują blisko powierzchni ziemi; są silnie zanieczyszczone; ich temperatura zmienia się w zależności od pogody;

• gruntowe – tworzą pod powierzchnią ziemi pierwszą trwałą warstwę wodonośną; zasilane są głównie wodami opadowymi, rzadziej powierzchniowymi (z rzek i jezior); nie podlegają bezpośrednim wpływom atmosferycznym;

• wgłębne – zalegają w warstwie wodonośnej przykrytej warstwą nieprzepuszczalną; zasilane wodami opadowymi;

• głębinowe – bardzo głębokie, silnie zmineralizowane, nie biorące aktywnego udziału w krążeniu wody.

Wody podziemne w Polsce występują w luźnych skałach kenozoicznych oraz w skałach litych jako wody szczelinowe i miejscami krasowe. Niektóre wody wgłębne, nagromadzone głównie w piaskach i glinach, utworzyły system basenów artezyjskichartezyjskie wodyartezyjskich i subartezyjskich, w których wody znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym, np. na Nizinie Mazowieckiej.

RUtYVkHwnH5zx1

Na ilustracji basen artezyjski – niecka o specyficznym układzie warstw skalnych, na przemian przepuszczalnych – warstw wodonośnych i nieprzepuszczalnych. Wody artezyjskie występują między dwiema warstwami skał wodoszczelnych i pod ciśnieniem hydrostatycznym wydostają się na zewnątrz przez studnię artezyjską.

Część wód krążących pod ziemią w wyniku rozpuszczania niektórych pierwiastków staje się silnie zmineralizowana. W ten sposób powstają wody mineralne, np.:

• solanki – zawierają rozpuszczoną sól kamienną ($\text{NaCl}$);

• szczawy – zawierają kwaśne węglany wapnia i sodu;

• wody siarczanowe – zawierają siarczki sodu i wapnia.

Miejscowości, w których występują wody mineralne, mogą uzyskać status uzdrowiska. Ich cechą rozpoznawczą jest określenie „Zdrój” w nazwie. W Polsce uzdrowiska zgrupowane są w trzech regionach:

• w Sudetach – m.in. Kudowa‑Zdrój, Polanica‑Zdrój, Duszniki‑Zdrój, Szczawno‑Zdrój, Świeradów‑Zdrój;

• w Karpatach i na Podkarpaciu – m.in. Krynica‑Zdrój, Piwniczna‑Zdrój, Rabka‑Zdrój, Iwonicz‑Zdrój, Busko‑Zdrój;

• na Kujawach i Pomorzu Zachodnim – m.in. Ciechocinek, Połczyn‑Zdrój, Kamień Pomorski.

Miedzy innymi w Cieplicach Śląskich- Zdroju (dzielnica Jeleniej Góry), w Lądku‑Zdroju, w Zakopanem występują głębinowe wody termalne, zwane też cieplicami. Mają one temperaturę wyższą od średniej rocznej temperatury powietrza w danym miejscu na powierzchni, np. w Cieplicach stwierdzono 61,5°C, co jest najwyższą temperaturą w Polsce.
Wody termalne znalazły szerokie zastosowanie w lecznictwie i rekreacji, a także coraz częściej wykorzystywane są do ogrzewania domów.

RBF5fVH18mvyJ1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Granice województw oznaczono czerwonymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie kolorem filetowym przedstawiono obszary występowania wód mineralnych, a za pomocą sygnatur – kolorowych kół przedstawiono typy wód: solanki, szczawy i wody siarczanowe. Oznaczeniami literowymi przedstawiono typy wód: r – radoczynne, t – termalne. Opisano nazwy regionów występowania wód mineralnych: Region Kujawsko-Pomorski, Region Sudecki, Region Karpacki, Region Podkarpacki. Innym krojem czcionki opisano również miasta, w których występują wody mineralne. Na południu Polski przeważa występowanie szczaw (w Rejonie Sudeckim są to wody radoczynne), a w Regionie Kujawsko-Pomorskim występują solanki termalne. Wody siarczanowe występują głównie w okolicach Krakowa. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie na dole mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

Podsumowanie

• Woda nieustannie krąży w przyrodzie, zmieniając swoje miejsce i stany skupienia.

• Wody śródlądowe dzielą się na powierzchniowe i podziemne.

• Zlewisko Morza Bałtyckiego stanowi 99,7% obszaru Polski.

• Prawie 90% obszaru Polski należy do dorzeczy dwóch największych rzek – Wisły i Odry.

• Dorzecza Wisły i Odry są asymetryczne – przeważają w nich dopływy prawe ze względu na ogólne nachylenie powierzchni Polski w kierunku północno‑zachodnim.

• Rzeki w Polsce zasilane są głównie przez opady atmosferyczne, a ponadto przez wody z roztopów.

• Najwyższe stany wody w naszych rzekach pojawiają się wiosną i latem.

• W Polsce jeziora występują głównie w północnej części i mają na ogół pochodzenie polodowcowe.

• Poza jeziorami polodowcowymi występują jeszcze m.in. jeziora przybrzeżne, jeziora deltowe, jeziora zakolowe, jeziora krasowe.

• Bagna, mokradła i inne tereny podmokłe znajdują się w Polsce nad Narwią i Biebrzą oraz na Polesiu Lubelskim, a także na pojezierzach i w dolinach innych rzek.

• Wody podziemne, w zależności od głębokości występowania, dzielą się na: przypowierzchniowe (zaskórne), gruntowe, wgłębne i głębinowe.

• Wody mineralne zawierają podwyższone stężenie rozpuszczonych wybranych związków chemicznych, dzięki którym posiadają właściwości lecznicze.

• Uzdrowisko to miejscowość, w której występują wody mineralne.

Dowiedz się więcej

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (http://www.imgw.pl/)

Słowniczek

Zadania