Wody powierzchniowe w Europie
Wody są niezwykle ważnym składnikiem środowiska naturalnego. Przypomnij sobie obieg wody w przyrodzie. Część tego obiegu stanowią wody powierzchniowe, do których zaliczają się rzeki, jeziora, bagna czy lodowce. Niniejsza lekcja przedstawia zróżnicowanie sieci rzecznej i rozmieszczenie pojezierzy w Europie.
że woda nieustannie krąży w środowisku przyrodniczym;
że rzeki są jednym z czynników formowania powierzchni Ziemi;
że erozja rzeczna niszczy formy powierzchni Ziemi, następnie materiał jest przemieszczany, po czym w wyniku osadzania powstają nowe formy powierzchni Ziemi;
że profil doliny rzecznej jest inny w odcinku górnym, środkowym i dolnym;
że klimat jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na sieć rzeczną na danym obszarze.
wskazywać na mapie hipsometrycznej główne rzeki i jeziora w Europie;
wyjaśniać zróżnicowanie sieci wodnej w wielkich regionach Europy;
wyjaśniać przyczyny tworzenia przez rzeki ujść lejkowych i deltowych;
podawać przykłady współzależności między ustrojem rzeki, typem klimatu a ukształtowaniem powierzchni.
1. Klasyfikacja rzek
Masa wody płynąca w naturalnym korycie pod wpływem siły ciężkości to rzeka. Ze względu długość i wielkość dorzecza wyróżnia się rzeki małe, średnie i duże. Ze względu na spadek, który wpływa na prędkość płynięcia rzeki, dzieli się je na górskie, wyżynne i nizinne. Wszystkie rzeki, zwane też ciekami wodnymiciekami wodnymi, zasilane są przez wody deszczowe oraz wody pochodzące z topnienia śniegu lub lodowców. Wody te spływają po powierzchni ziemi, a także wsiąkają w jej głąb, skąd ponownie wypływają na powierzchnię jako źródła. Cieki wodne w zależności od okresu płynięcia dzieli się również na cieki stałe i okresowe.
Podane wyżej klasyfikacje rzek posłużą nam do scharakteryzowania sieci rzecznejsieci rzecznej w Europie.
2. Składniki środowiska przyrodniczego kształtujące sieć rzeczną w Europie
Po analizie mapy przedstawiającej europejską sieć rzeczną (ilustracja powyżej) oceń, czy w Europie występują obszary, na których nie ma rzek.
Charakter sieci rzecznej występującej na jakimś obszarze uzależniony jest od wielu elementów środowiska przyrodniczego. Na gęstość sieci rzecznej wpływ mają: wielkość opadu, rodzaj skał w podłożu, nachylenie terenu i typ roślinności. Jednocześnie wody oddziałują na inne składniki środowiska przyrodniczego. Z mapy odczytasz, że najwyższe roczne sumy opadów w Europie występują w górach. Tereny te są obszarami źródłowymi dla wielu rzek. Charakteryzując sieć rzeczną Europy, należy też wskazać, do jakich zlewiskzlewisk spływają rzeki.
Odczytaj udział procentowy trzech głównych zlewisk w powierzchni Europy.
Wyjaśnij termin obszar bezodpływowy.
Odczytaj nazwy największych rzek w poszczególnych zlewiskach.
3. Charakterystyka sieci rzecznej w wielkich regionach fizycznogeograficznych Europy
Rzeki Europy Północnej są dość krótkie, płyną w dolinach przekształconych przez lądolód, często przepływają przez jeziora. Zasilają je deszcze, topniejące śniegi oraz wody z lodowców górskich. Z tego powodu wykazują wyrównane poziomy stanu wody w ciągu całego roku. Charakterystyczne dla rzek płynących na Płw. Skandynawskim są liczne wodospady, bystrzabystrza oraz duży spadek, co umożliwia ich wykorzystanie do produkcji energii elektrycznej w elektrowniach wodnych. Najdłuższymi rzekami są: Kemi (480 km długości) uchodząca do Zatoki Botnickiej, Klar (460 km) uchodząca do Jeziora Wetter oraz Glomma (598 km) wpływająca do Cieśniny Skagerrak. Na Międzymorzu Fińsko‑Karelskim znajduje się wielki obszar pojezierny z licznymi jeziorami polodowcowymi – Pojezierze Fińskie.
W nizinnej Europie Wschodniej rzeki są długie, płyną wolno, silnie meandrują. Zasilają je głównie deszcze i wody z topniejących wiosną śniegów. Wysokie stany wody występują wiosną, natomiast niskie – latem i zimą. Na północy regionu rzeki są zlodzone przez okres od 4 do 5 miesięcy. Na południu płyną: Wołga (3388 km) – najdłuższa rzeka Europy, uchodząca do bezodpływowego Morza Kaspijskiego, Ural (2534 km) – płynący również do tego morza, Dniepr (2285 km) – uchodzący do Morza Czarnego i Don (1979 km) – odprowadzający wody do Morza Azowskiego.
W Europie Zachodniej sieć rzeczna jest silnie urozmaicona ze względu na różnorodność ukształtowania powierzchni oraz oddziaływanie klimatu. Na Wyspach Brytyjskich i w północnej oraz zachodniej Francji rzeki zaczynają swój bieg na nizinach lub w niskich górach. Są zasilane głównie deszczem i przez to mają wyrównane stany wód przez cały rok. Rzeki w tej części Europy charakteryzują się ujściami lejkowatymi (estuariami)ujściami lejkowatymi (estuariami). Ten rodzaj ujścia tworzy się, gdy wysoka fala przypływu wdziera się w ujście rzeki, eroduje jej koryto, a fala odpływu wynosi materiał i transportuje go w głąb morza, nie dopuszczając do powstania ujścia deltowego (delty)ujścia deltowego (delty).
Duże rzeki Europy Zachodniej swoje źródła mają w Alpach. Należą do nich: Dunaj (2850 km – druga co do długości rzeka w Europie) płynący na wschód do Morza Czarnego, Ren (1360 km) kierujący się na północ do Morza Północnego, Rodan (812 km) płynący najpierw na zachód, by w środkowym odcinku skręcić na południe do Morza Śródziemnego oraz Pad (652 km) biorący początek w Alpach, ale zaliczany już do rzek regionu śródziemnomorskiego.
Rzeki alpejskie zasilane są przez deszcze, topniejące śniegi i wody roztopowe z lodowców górskich. To powoduje, że wysokie stany wody występują wiosną i latem. Dolne odcinki tych rzek biegną po terenach nizinnych, są więc rzekami górsko‑nizinnymi.
Do rzek Europy Zachodniej należą także te, których dorzecza rozciągają się w klimacie umiarkowanym przejściowym. Są to: Wisła (1047 km) i Odra (854 km) płynące do Morza Bałtyckiego oraz Wezera (733 km) i Łaba (1165 km) uchodzące do Morza Północnego. Rzeki w tym klimacie mają dwa wysokie stany wód: wiosną, gdy topnieją śniegi, i latem – co wiąże się z wysokimi opadami w tej porze roku.
Rzeki Europy Zachodniej na zachód od Łaby prawie nie zamarzają, natomiast na wschód od niej są zlodzone przez okres 1‑2 miesięcy.
Charakterystyczną cechą rzek w Europie Południowej jest ścisłe uzależnienie ich stanów wody od klimatu. Latem, gdy deszczów jest niewiele, wody opadają, a część małych rzek nawet wysycha. Zimą opady są wyższe, dlatego wzrasta poziom wód. Ważniejszymi rzekami w tym regionie są na Półwyspie Iberyjskim: Tag (1010 km), Duero (938 km), Ebro (929 km), Gwadiana (820 km), na Półwyspie Apenińskim – Tyber (393 km) i Arno (245 km), na Półwyspie Bałkańskim – Marica (525 km) i Wardar (420 km). Poza rzekami Tag i Duero płynącymi do otwartego Atlantyku wszystkie pozostałe uchodzą do mórz leżących w basenie Morza Śródziemnego.
Wiele europejskich rzek uchodzących do mórz śródlądowych oraz do zbiorników bezodpływowych składa w ujściowym odcinku transportowany materiał. W sprzyjających warunkach na wybrzeżach nizinnych, gdy morze jest spokojne i nie występują pływy morskie, gromadzone osady narastają i powstaje charakterystyczny rodzaj ujścia nazywany deltą. Wyraźne delty tworzą: Wołga uchodząca do Morza Kaspijskiego, Dunaj (Morze Czarne), Pad (Morze Adriatyckie) i Wisła (Morze Bałtyckie). Największą z nich jest delta Wołgi o powierzchni 27 tys. km² przyrastająca do niedawna rocznie o 180 kmIndeks górny 22. Jednak od trzydziestu lat obszar delty zaczął się zmniejszać średnio o kilkanaście kmIndeks górny 22na rok, co spowodowane jest gospodarczą działalnością człowieka.
Wskaż na mapie hipsometrycznej 10 najdłuższych rzek w Europie wymienionych w tabeli poniżej. Odczytaj z mapy, w którym regionie dana rzeka płynie. Wskaż i nazwij miejsce ujścia każdej z rzek.
Najdłuższe rzeki w Europie | |||
Lp. | Rzeka | Długość w km | Region/Zlewisko/Dorzecze |
1. | Wołga | 3688 | Europa Wschodnia, Morze Kaspijskie |
2. | Dunaj | 2850 | Europa Zachodnia, Morze Czarne |
3. | Ural | 2534 | Europa Wschodnia, Morze Kaspijskie |
4. | Dniestr | 2285 | Europa Wschodnia, Morze Czarne |
5. | Kama | 2030 | Europa Wschodnia, Wołga |
6. | Don | 1970 | Europa Wschodnia, Morze Azowskie |
7. | Peczora | 1809 | Europa Wschodnia, Morze Barentsa |
8. | Dwina‑Wyczegda | 1803 | Europa Wschodnia, Morze Białe |
9. | Oka | 1480 | Europa Wschodnia, Wołga |
10. | Biełaja | 1420 | Europa Wschodnia, Kama |
4. Jeziora i pojezierza w Europie
Ważnym elementem sieci wodnej Europy są jeziora. Najwięcej ich znajduje się w Europie Północnej oraz na obszarach górskich. Jak pamiętasz, w czwartorzędzie nastąpiło ochłodzenie klimatu i Europa Północna oraz części Europy Wschodniej i Zachodniej zostały pokryte lądolodem. Obszary nagromadzenia jezior, nazywane pojezierzami, są pozostałością po topniejącym lądolodzie. Największym obszarem pojeziernym jest leżące w Europie Północnej Pojezierze Fińskie z ponad 60 tys. jezior polodowcowych. Niektóre europejskie jeziora wielkopowierzchniowe mają pochodzenie tektoniczno‑lodowcowe. Należą do nich: Ładoga o powierzchni 18,4 tys. km² (największe jezioro w Europie) oraz Onega, Wener i Wetter. Dużymi jeziorami leżącymi w Alpach są: włoskie Maggiore, Garda i Como oraz szwajcarsko‑francuskie Jezioro Genewskie i szwajcarsko‑niemieckie Jezioro Bodeńskie. Z kolei w niedalekiej Słowenii i Chorwacji występuje wiele małych jezior krasowych.
Wskaż na mapie 5 największych jezior Europy wymienionych w tabeli poniżej. Odczytaj z mapy, w którym regionie leży każde z nich.
Największe jeziora w Europie | |||
Lp. | Jezioro | Powierzchnia | Położenie |
1. | Ładoga | 18,4 | na granicy Europy Północnej i Europy Wschodniej |
2. | Onega | 9,6 | na granicy Europy Północnej i Europy Wschodniej |
3. | Wener | 5,5 | Europa Północna |
4. | Seimaa | 4,4 | Europa Północna |
5. | Pejpus (Jez. Czudzkie) | 3,6 | Europa Wschodnia |
5. Lodowce i wody lodowcowe
Do wód powierzchniowych zalicza się również lodowce górskie. W Europie występują one na Wyspach Arktycznych, Islandii, Svalbardzie, na Półwyspie Skandynawskim oraz w Alpach, gdzie znajduje się 3,2 tys. lodowców o łącznej powierzchni ok. 2,7 tys. km². Największym z nich jest lodowiec dolinny Aletsch Gletscher w Alpach Berneńskich. Jego długość wynosi 25 km, grubość sięga 700 m, a powierzchnia 86 km².
W związku z powolnym ocieplaniem się klimatu powierzchnia lodowców systematycznie się zmniejsza.
Posługując się różnymi źródłami informacji, wyjaśnij termin granica wieloletniego śniegu.
Podsumowanie
Warunki środowiska przyrodniczego Europy sprzyjają wytworzeniu się na jej obszarze gęstej sieci rzecznej. W każdym z wielkich regionów fizycznogeograficznych występują charakterystyczne typy rzek.
W Europie Wschodniej płyną długie nizinne rzeki zasilane wodami deszczowymi i wodą z topniejących śniegów. Płynąca w tym regionie Wołga jest najdłuższą rzeką w Europie (3688 km), tworzącą też największe dorzecze (1,4 mln km²).
W Europie Północnej, Zachodniej i Południowej rzeki są krótsze i tworzą mniejsze dorzecza. Czynnikiem decydującym o zasilaniu rzek w wodę jest klimat. Rzeki mające źródła w Alpach i Górach Skandynawskich są zasilane również przez wody z topniejących lodowców.
Rzeki uchodzące do mórz otwartych mają przeważnie ujścia lejkowe (estuaria), rzeki wpływające do mórz śródziemnych lub zbiorników bezodpływowych tworzą najczęściej delty.
Pojezierza występują głównie na obszarze najmłodszego zlodowacenia; liczne jeziora znajdują się także na terenach górskich.
Lodowce występują na Islandii i niektórych małych wyspach arktycznych, a także w Górach Skandynawskich i Alpach.
Uzupełnij opisy w tabeli. Wskaż wpisane rzeki na mapie hipsometrycznej Europy.
Region | Europa | Europa | Europa | Europa |
Rzeki | Klar | Wołga | ….................... | Tag |
Przeważający typ klimatu | chłodny morski | ….................... | ciepły morski, | ….................... |
Rodzaj zasilania rzek | deszczowo‑śnieżno‑lodowcowe | deszczowo‑śnieżne | deszczowe w klimacie morskim, | deszczowe |
Przeważający typ rzek | rzeki górskie w głębokich dolinach | rzeki nizinne | na Wyspach Brytyjskich rzeki nizinne, na lądzie górsko‑nizinne | ….................... |
Słowniczek
płytki odcinek szybko płynącej rzeki tworzący się często przed progiem skalnym
ogół naturalnych cieków wodnych (stałych, okresowych i epizodycznych) występujących na określonym obszarze
każdy naturalny odpływ wody w korycie płynący stale lub w określonym czasie, np. porze roku
obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do jednego zbiornika wodnego
głębokie, rozszerzające się ku morzu (lejek) ujście rzeczne powstające na wybrzeżach o dużych różnicach między przypływem a odpływem, co uniemożliwia osadzanie się materiału rzecznego
stożek palczasto rozgałęziony, usypany z materiału niesionego przez rzekę w jej ujściu do morza lub jeziora; nazwa pochodzi od dużej greckiej litery Delta (Δ) mającej kształt trójkąta
Zadania
W którym zestawie umieszczono nazwy rzek płynących w Europie Wschodniej?
- Wołga, Don, Dniepr, Ural
- Tamiza, Ren, Dunaj, Wisła
- Tag, Ebro, Duero, Pad
- Klar, Glomma, Kemi
Która z wymienionych rzek tworzy deltę?
- Dunaj
- Tamiza
- Garonna
- Sekwana
Która z wymienionych rzek Europy posiada ujście lejkowate (estuarium)?
- Dunaj
- Tamiza
- Wisła
- Wołga
Wskaż typ rzeki i rodzaj ujścia Wołgi – najdłuższej rzeki w Europie.
- rzeka nizinna, ujście deltowe
- rzeka nizinna, ujście lejkowe
- rzeka górsko-nizinna, ujście lejkowe
- rzeka górsko-nizinna, ujście deltowe
Wskaż akweny, do których spływają europejskie rzeki.
- Morze Kaspijskie
- Morze Czerwone
- Ocean Indyjski
- Ocean Arktyczny
- Ocean Atlantycki
- Ocean Spokojny
Do każdej nazwy geograficznej dopasuj odpowiednie określenie.
największy lodowiec górski, obszar bezodpływowy, największe jezioro Europy, druga największa rzeka w Europie
| Dunaj | |
| Ładoga | |
| Aletsch | |
| zlewisko Morza Kaspijskiego |