Pozytywizm jest pierwszą epoką w czasach nowożytnych, która zaznajomiła odbiorców z ofertą kultury wysokiej, realizując przy tym – bynajmniej nie za darmo, gdyż była to epoka drapieżnego kapitalizmu – Mickiewiczowskie marzenia o „zbłądzeniu pod strzechy”.

Uwłaszczenie chłopów oraz idee głoszone przez działaczy pozytywistycznych, dotyczące na przykład przemian społeczeństwa pod zaborami, spowodowały reakcję prostego ludu (chłopów i proletariatu), który zaczął upominać się o własną wizję swojego życia. Dlatego za historyczne cezury ówczesnych przemian uznaje się wybuch powstania styczniowego (1863) oraz pierwszą robotniczą rewolucję na ziemiach polskich (1905). Najwybitniejsi przedstawiciele epoki, jak Eliza Orzeszkowa w Zygmuncie Ławiczu i jego kolegach, Henryk Sienkiewicz w Wirach i Bolesław Prus w Dzieciach – właśnie tak sportretowali społeczeństwo polskie. Dzieła te ukazywały ewolucję postaw: od idei solidarności całego społeczeństwa do buntu mas.