Nie było jednej i uniwersalnej „recepty na Polskę”. Postawy Polaków wobec zaborców różniły się tak, jak różna była polityka rządów Prus (potem II Rzeszy), Rosji i Austrii (potem Austro‑Węgier). Z zasady im większe i ostrzejsze były represje, tym silniej i gwałtowniej społeczeństwo broniło polskości.

Na przestrzeni lat zmieniały się też uwarunkowania wewnętrzne w państwach zaborczych. Austria po kongresie wiedeńskim była krajem silnych represji i cenzury, aby pół wieku później stać się państwem bardziej tolerancyjnym, w którym Polacy i inne narody korzystali z dobrodziejstw autonomii. Królestwo Polskie w pierwszych latach cieszyło się daleko idącymi swobodami: posiadało własną konstytucję, sejm, wojsko, szkolnictwo z Uniwersytetem Warszawskim na czele, obowiązywał tu język urzędowy polski. W pamięć Polaków jednak bardziej zapadły późniejsze lata brutalnych prześladowań i postępującej rusyfikacji. Podobnie potoczyła się sytuacja w Prusach: od autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego do wynaradawiania i germanizacji.

Różnorodne postawy: buntu wobec Rosjan, lojalizmu wobec cesarza austriackiego, czy legalizmu wobec władz pruskich, pod którym kryła się stanowcza walka o narodowe interesy, doprowadziły szczęśliwie do odzyskania niepodległości po I wojnie światowej.