Pierwsze lata niewoli

Wiek XIX był jednym z najtrudniejszych okresów w historii Polski. Niepodległe i suwerenne państwo zostało pod koniec XVIII stulecia wymazane z mapy świata. Istniały co prawda terytoria o sporym stopniu niezależności, jak Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie, Rzeczpospolita Krakowska czy Wielkie Księstwo Poznańskie, ale obejmowały one jedynie pewną część ziem zamieszkanych przez Polaków. Ponadto po próbach wybicia się na prawdziwą samodzielność podejmowanych przez tamtejszą ludność polityczna swoboda tych terenów była ograniczana.

W pierwszych latach po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wśród Polaków dominowało przeświadczenie o konieczności walki zbrojnej. Dowodem tego są choćby słowa hymnu powstałego w 1797 r. jako Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, w którym już w drugim zdaniu jest mowa, że „co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy”. To właśnie stworzone przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego (autora słów hymnu) legiony stały się pierwszymi oddziałami, które na obczyźnie biły się o Polskę. Miały być wsparciem dla Republiki Lombardii w walce z Austriakami, a więc jednymi z zaborców. Po zawarciu pokoju z Austrią legiony przestały być potrzebne sprawującym nad nimi pieczę Francuzom, stanowiły jednak świadectwo tego, że Polacy zamierzają walczyć o wolność.

R1ZHEGbpSuwdF1

Ilustracja przedstawia mapę administracyjną Księstwa Warszawskiego. Od północy sąsiaduje z Królestwem Prus i Prusami Wschodnimi, od wschodu z Cesarstwem Rosyjskim, od zachodu z Królestwem Prus i Cesarstwem Austrii, od południa z Cesarstwem Austrii i Galicją. Księstwo Warszawskie podzielone jest na departamenty. Są one następujące: na zachodzie departament ze stolicą w Poznaniu, departament ze stolicami w Kaliszu i Częstochowie, na południu departament ze stolicą w Krakowie, departament ze stolicą w Radomiu, na wchodzie departament ze stolicą w Lublinie, departament ze stolicą w Siedlcach, departament ze stolicą w Łomży, na północy departament ze stolicą w Bydgoszczy, departament ze stolicą w Płocku, w centrum departament ze stolicą w Warszawie.

Kolejna szansa pojawiła się już w 1806 r., gdy francuski cesarz Napoleon Bonaparte rozgromił wojska pruskie i zajął Berlin, ich stolicę. Polacy, nie czekając na wkroczenie wojsk francuskich, sami wywołali powstanie w Wielkopolsce, co ułatwiło marsz Francuzom. Kampanię zakończyła kapitulacja Królewca, po której zawarto traktat tylżycki. Na mocy jego postanowień powstało pierwsze po zaborach częściowo wolne państwo polskie: Księstwo Warszawskie.

Choć obejmowało tylko wycinek ziem polskich i było politycznie uzależnione od Francji, Polacy wierzyli, że stanie się ono zalążkiem przyszłej Rzeczypospolitej. Już w 1809 r. Księstwo zostało rozszerzone o ziemie zaboru austriackiego (m.in. Kraków). Kolejna szansa terytorialnego powiększenia, tym razem o tereny zaboru rosyjskiego, pojawiła się w 1812 r., jednak przekreśliła ją klęska Napoleona. Nowy porządek, ustalony na kongresie wiedeńskim, nie przewidywał powstania zjednoczonej Polski.

Zabór rosyjski

Zgodnie z ustaleniami kongresu w 1815 r. na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem. Wielu Polaków wiązało z tą decyzją nadzieje, licząc na przyszłe powiększenie powierzchni tego quasi-państwa. Car Aleksander I pozyskał szlachtę liberalnymi posunięciami, takimi jak m.in. zgoda na rozwój szkolnictwa w języku polskim. Konstytucja Królestwa Polskiego była najbardziej liberalna w Europie. Zapewniała dominację religii katolickiej oraz tolerancję religijną, wolność osobistą, wolność słowa, prawną ochronę własności oraz równość wobec prawa. Mimo że jej przepisy były ogólnikowe, co dawało możliwość interpretacji zasad zgodnie z życzeniem władz, to w pierwszych latach istnienia KongresówkiKongresówkaKongresówki wśród Polaków przeważały chęć współpracy i postawy lojalistyczne.

Wkrótce „dobroć” cara się skończyła i zaczął on łamać demokratyczny porządek. Ograniczał m.in. wpływ Polaków na losy Królestwa, zmniejszył rolę sejmu, nie zwołując go i nie licząc się z opozycją. Odsunął od władzy wykonawczej osoby niezależne i powierzył ją uległym mu Polakom. Wprowadził cenzurę, zamykał opozycyjne gazety, rozbudowywał tajną policję, upodabniając rządy królestwa do absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu panującego w Rosji. Przyczyniło się to do radykalnej zmiany postaw wśród Polaków, szczególnie młodych. Zaczęli oni tworzyć tajne organizacje narodowe (m.in. Towarzystwo Filomatyczne i Zgromadzenie Filaretów w Wilnie oraz Towarzystwo Patriotyczne w Warszawie). Członkowie tych grup współpracę z carem traktowali jak zdradę narodu polskiego. Sytuacja się zaostrzyła, gdy panujący od 1825 r. autorytarny car Mikołaj I nasilił represje. Jednocześnie w Europie wzbierała fala rewolucji.

W 1830 r. wybuchło powstanie listopadowe. W styczniu 1831 r. Sejm Królestwa Polskiego ogłosił detronizację cara Mikołaja I, co zrywało możliwość porozumienia z Rosją i oznaczało początek wojny. W lutym 1831 r. do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał zwycięstwa. Ostatecznie Rosjanie, wspierani przez Prusy, w październiku 1831 r. spacyfikowali rebelię. Jej uczestników skazano na zsyłkęzsyłkazsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo i utworzyło we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji.

Represje w Królestwie Polskim stosowano do śmierci Mikołaja I w roku 1855. Trwała tzw. noc paskiewiczowska (od nazwiska namiestnika Królestwa Iwana Paskiewicza): Polacy byli wcielani do armii zaborczej, w Królestwie stacjonowało 100 tys. żołnierzy rosyjskich, wiele majątków rodzin powstańczych uległo konfiskacie, a w Warszawie wybudowano Cytadelę ze specjalnym oddziałem dla więźniów politycznych, zwanym Pawilonem X. Szok i przygnębienie wywołane klęską powstania były tak wielkie, że przez ponad trzy dekady Polacy nie podejmowali poważnych prób walki. Zabór rosyjski ominęła Wiosna Ludów, która wybuchła w 1848 roku.

Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej (1853–1856) w Cesarstwie Rosyjskim nastąpiła liberalizacja życia politycznego. Społeczeństwo Królestwa liczyło na ustępstwa caratu. Młode pokolenie, wyrosłe po powstaniu listopadowym, nie chciało pogodzić się z ograniczeniami narzuconymi przez zaborcę. Polacy organizowali liczne pokojowe manifestacje patriotyczne, ale krwawa masakra z 8 kwietnia 1861 r., gdy od kul żołnierzy rosyjskich zginęło pięć osób, pokazała, że władze carskie nie pójdą na ustępstwa. Młodzież rwała się do walki. Wybuch powstania zdawał się nieuchronny.

R16kE3Y0oy8TI1

Ilustracja przedstawia herb. Składa się z czerwonej tarczy ze złotą koroną nad nią. Korona ma krzyż. Tarcza podzielona jest na trzy obszary. W lewym górnym rogu jest biały orzeł trzymający w szponach miecz i krzyż. Po prawej jest rycerz na koniu, który trzyma tarczę z podwójnym krzyżem i uniesionym mieczem. Na dole znajduje się anioł w długiej sukni z mieczem i tarczą.

Powstanie, które wybuchło 22 stycznia 1863 r., miało zupełnie inny charakter niż poprzednie wystąpienie zbrojne. W powstaniu listopadowym brały udział regularne polskie oddziały wojskowe, w styczniowym – oddziały partyzanckie. Stało się tak dlatego, że po klęsce listopadowego zrywu regularne wojsko polskie zlikwidowano.

Konsekwencją upadku powstania styczniowego było załamanie się na blisko pół wieku koncepcji zbrojnej walki o wolność. Polacy z zaboru rosyjskiego (wcześniej zrobili to także mieszkańcy zaboru pruskiego) porzucili romantyczne ideały heroicznej walki o niepodległość z bronią w ręku. Zbiegło się to z nadejściem pozytywizmu, nowego prądu społeczno‑filozoficznego. Pozytywiści, których głównym ośrodkiem była Warszawa, propagowali hasła mające pomóc zachować polskość, a z czasem odzyskać niepodległość.

Zmienił się zatem sposób walki z rusyfikacją: zbrojną insurekcjęinsurekcjainsurekcję miały zastąpić praca organiczna i praca u podstaw. Zakładała ona rozwój gospodarczy ziem polskich bez pomocy władz zaborczych i przy wykorzystaniu własnych zasobów finansowych. Pozytywiści twierdzili, że naród należy wzmacniać, dbając o oświatę i gospodarkę. Wspierali rozwój szkolnictwa zawodowego. Z inicjatywy finansisty Hipolita Wawelberga powstała Szkoła Techniczna w Warszawie, a dzięki Leopoldowi Kronenbergowi utworzono Szkołę Handlową (obaj byli polskimi patriotami pochodzenia żydowskiego).

Oświecenie i uświadomienie narodowe mas chłopskich, emancypacja kobiet, a także asymilacjaasymilacjaasymilacja Żydów stały się jednymi z głównych tematów w dziełach pozytywistów: Elizy Orzeszkowej i Bolesława Prusa oraz w artykułach Aleksandra Świętochowskiego. Jeden z największych pisarzy epoki i późniejszy noblista Henryk Sienkiewicz wspominał w swoich powieściach czasy potężnej Rzeczypospolitej, pisząc ku pokrzepieniu serc.

R1IvYm6CG1OR51

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy profil. Mężczyzna ma siwe, zaczesane na bok włosy oraz długą, gęstą brodę z wąsami. Ma zmarszczki na twarzy i prosty nos. Ubrany jest w ciemny płaszcz zapięty na guziki.

Pod koniec XIX w. znów nasiliły się tendencje niepodległościowe. Co ciekawe, były one obecne w programach praktycznie wszystkich powstających wówczas partii politycznych: od narodowych (np. Liga Narodowa) do socjalistycznych (Polska Partia Socjalistyczna). W tej drugiej po wybuchu rewolucji 1905 r. zarysował się podział na tzw. starych (m.in. z Józefem Piłsudskim), którzy sądzili, że w wyniku rewolucji ziemie polskie powinny się odłączyć od Rosji i utworzyć niepodległe państwo, oraz „młodych”. Ci ostatni chcieli przede wszystkim walczyć z caratem wspólnie z rosyjskim ruchem robotniczym. Istniały też dość marginalne grupy głoszące lojalizm wobec władzy, skupiające się m.in. w Stronnictwie Polityki Realnej. Jej działacze Erazm Piltz i Włodzimierz Spasowicz na łamach pisma „Kraj” propagowali ugodowość, która mogła przynieść poprawę sytuacji na ziemiach polskich. Najbardziej skrajną postawę serwilizmuserwilizmserwilizmu i bezwarunkowej wierności carowi prezentował konserwatywny polityk i prezydent Warszawy Zygmunt Andrzej Wielopolski.

Po rewolucji 1905 r. do szkół powrócił język polski, zalegalizowane zostały związki zawodowe. W Rosji powstała Duma (parlament), w której Polacy mieli silne koło, składające się głównie z narodowych demokratów. Wobec klęski Rosji w wojnie z Japonią, gdy imperium okazało się „kolosem na glinianych nogach”, sprawa niepodległości znów stała się priorytetem.

RrtpKlZC7PKpP

Ilustracja przedstawia pocztówkę. Znajduje się na niej ołtarz, na którym stoi monstrancja. Klęczą przed nią ksiądz w jasnej szacie oraz ministrant. Dalej klęczą mężczyźni i kobiety w różnych strojach. Za nimi powiewają sztandary, na jednym z nich jest biały orzeł na czerwonym tle. W prawym dolnym rogu pocztówki jest napis: Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: Ojczyzny wolność racz nam wrócić Panie.

Zabór austriacki

Pamięć o tolerancyjnej monarchii austro‑węgierskiej końca XIX w. przesłaniają mroczne początki tego zaboru. A to właśnie Austriacy, nie Rosjanie, byli pierwszymi zaborcami, gdyż korzystając ze słabości Rzeczypospolitej, już w 1769 r. bezprawnie zajęli polski Spisz, a rok później zagarnęli część Podhala.

Do połowy XIX w. Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. Na terenach odebranych Rzeczypospolitej formalnie utworzono Królestwo Galicji i Lodomerii (powszechnie zwane Galicją); nazwa miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich: Halicza i Włodzimierza. W tej odległej od stołecznego Wiednia prowincji nie rozwinął się przemysł (z większych zakładów istniały kopalnie soli w Bochni i Wieliczce, a następnie pola naftowe w Borysławiu) – dlatego nie powstała znacząca klasa robotnicza ani miejska klasa średnia. Był to jeden z powodów braku poważniejszych protestów przeciw zaborcom, którzy w pierwszej połowie XIX w. rządzili brutalnie, szczególnie w latach 1821–1848, zwanych epoką Metternicha. Konserwatywny kanclerz Klemens Metternich bezwzględnie walczył z ruchami rewolucyjnymi i niepodległościowymi, a z Austrii uczynił państwo rządów policyjnych, cenzury i reglamentacji wszystkich dziedzin życia.

R1NRTCBBB5dWO

Ilustracja przedstawia mapę Galicji, która oznaczona jest kolorem różowym. Na południu są Karpaty. Mapa oraz jej legenda są sporządzone w języku angielskim.

Postawy patriotyczne i niepodległościowe wśród Polaków nie zaginęły. W 1846 r. wybuchło, zorganizowane przez szlachtę, powstanie krakowskie. Był to próba realizacji scenariusza ogólnonarodowego, równoczesnego zrywu w trzech zaborach, jednak poza Krakowem doszło tylko do nielicznych wystąpień zbrojnych, głównie w Galicji. Powstanie zakończyło się klęską i likwidacją Rzeczypospolitej Krakowskiej, którą włączono do Austrii.

W tym samym czasie wybuchła sprowokowana przez Austriaków rewolta chłopska, zwana rzezią galicyjską, podczas której chłopi napadali i mordowali ziemian, urzędników dworskich, rządowych i księży. Zabili, często w okrutny sposób, blisko 3 tys. osób, zrabowali i zniszczyli ponad 500 dworów. Skutkiem rebelii było pogłębienie międzyklasowych podziałów wśród Polaków, ale też przyniosła ona początek upadku feudalizmu i zniesienia pańszczyzny.

Wiosna Ludów (1848–1849) i objęcie tronu cesarskiego przez Franciszka Józefa I zapoczątkowały kres tendencji absolutystycznych w wielonarodowościowym państwie habsburskim i decentralizację.

RS0ciBeVT1UqX1

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy półprofil. Mężczyzna jest łysy, ma zmarszczki na twarzy oraz siwe bokobrody. Ubrany jest w garnitur z przewiązaną muchą.

Panowie, nie znam żadnej narodowości, dotyczy to również Niemców* – tłumaczył władzom austriackim swoją politykę równego traktowania obywateli Agenor Gołuchowski, namiestnik Galicji, który pełnił tę funkcję w latach 1849–1875. Był też ministrem spraw wewnętrznych Austrii w latach 1859–1861. Z jednej strony przedstawiał się jako lojalny poddany cesarza, z drugiej – skutecznie walczył o wpływy polskie. Za jego rządów doszło do polonizacji ośrodków władzy w Galicji. Jako austriacki minister spraw wewnętrznych Gołuchowski uzyskał uprawnienia dla języka polskiego w sądach, urzędach i szkołach. Będąc namiestnikiem, oczyścił Galicję z niemieckiej biurokracji i oddał administrację w ręce polskiej szlachty. Przyczynił się do ufundowania Akademii Umiejętności w Krakowie i Politechniki Lwowskiej. Był również inicjatorem wybudowania we Lwowie Wyższej Szkoły Realnej oraz Szkoły Handlowej i Przemysłowej, przyczynił się też do powstania szkół polskich w Tarnopolu, Samborze czy Stanisławowie.

Indeks dolny * Źródło: artykuł Kariera Gołuchowskich, Polonika, onet.pl, dostęp 01.12.2021. Indeks dolny koniec_{* Źródło: artykuł Kariera Gołuchowskich, Polonika, onet.pl, dostęp 01.12.2021.}

Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach, w tym również na szczeblu centralnym. Premierami w cesarstwie byli m.in. Alfred Józef Potocki i Kazimierz Badeni, a przez 11 lat ministrem spraw zagranicznych pozostawał Agenor Maria Gołuchowski, syn wspomnianego wcześniej namiestnika Galicji.

Skoro postawa lojalizmu sprawdzała się w Galicji, to tamtejsi politycy konserwatywni próbowali zachęcić Polaków z innych zaborów do podobnych zachowań. Trójlojalizm jednak nie był możliwy z prostego powodu: w pozostałych zaborach władze wcale nie planowały rozszerzania swobód narodowych.

W grudniu 1866 r. lojaliści galicyjscy wystosowali list do cesarza Franciszka Józefa I ze znaczącymi słowami: „Przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”**. Wśród nich największe znaczenie mieli stańczycy, czyli politycy skupieni wokół dziennika „Czas”, a nazywani tak od opublikowanego w 1869 r. cyklu artykułów Teka Stańczyka. Do przywódców stronnictwa, poza literaturoznawcą Stanisławem Tarnowskim, należeli wybitni historycy, m.in. Józef Szujski, Stanisław Koźmian, Ludwik Wodzicki i Michał Bobrzyński. Krytykowali oni tradycje demokracji szlacheckiej i uważali, że Polacy sami przyczynili się do klęski rozbiorów, powodem upadku Rzeczypospolitej było bowiem rozprzężenie dyscypliny społecznej. Taka ocena przeszłości wpływała na ich działalność polityczną. Podkreślali konieczność powstrzymania się od wystąpień zbrojnych i konspiracji na rzecz kierowania się zdrowym rozsądkiem. Twierdzili, że dawniej Polskę zgubiło liberum veto, a teraz może zgubić liberum conspiro. Dało to początek tzw. krakowskiej szkole historycznej.

Indeks dolny ** Źródło: artykuł Dlaczego Krakusi tak się płaszczyli przed austriackim cesarzem?, Konrad Wnęk, 2018, twojahistoria.pl, dostęp 01.12.2021. Indeks dolny koniec_{** Źródło: artykuł Dlaczego Krakusi tak się płaszczyli przed austriackim cesarzem?, Konrad Wnęk, 2018, twojahistoria.pl, dostęp 01.12.2021.}

Galicja przez ponad pół wieku była ostoją polskości. Język polski pełnił funkcję języka urzędowego, szkolnictwo spolonizowano, działały uniwersytety w Krakowie i we Lwowie, Akademia Sztuk Pięknych, Politechnika Lwowska, Wyższa Szkoła Rolnicza w Dublanach oraz od 1873 r. Akademia Umiejętności w Krakowie. Obchodzono tu ważne rocznice, m.in. 200. rocznicę odsieczy wiedeńskiej i 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem. W Krakowie i we Lwowie prężnie rozwijały się teatry ze znakomitymi aktorami: Heleną Modrzejewską, Antoniną Hoffman i Wincentym Rapackim; kwitło malarstwo (tworzyli wówczas Jan Matejko, Józef Chełmoński i Julian Fałat). W Krakowie działały Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych oraz Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

W zaborze austriackim działał również ruch chłopski, którego przedstawicielami byli m.in. ksiądz Stanisław Stojałowski, założyciel Stronnictwa Chrześcijańsko‑Ludowego (1896 r.) oraz Maria i Bolesław Wysłouchowie, wydawcy patriotycznych pism „Przyjaciel Ludu” i „Przegląd Społeczny”, skierowanych do chłopów. W 1895 r. na zjeździe ludowców w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe, na którego czele stanęli Karol Lewakowski, Jakub Bojko i Jan Stapiński. W 1903 r. przedstawiciele SL zmienili nazwę ruchu na Polskie Stronnictwo Ludowe i zaczęli wysuwać hasła niepodległościowe. W Krakowie natomiast rozpoczęły działalność Legiony Piłsudskiego.

Specyficzna sytuacja Galicji sprawiła, że nawet po wybuchu I wojny światowej większość przedstawicieli polskich elit wciąż upatrywała szansy w lojalizmie. Przez aktywny udział Polaków w walkach po stronie austriackiej chcieli oni wyzwolić ziemie zaboru rosyjskiego, przyłączyć je i doprowadzić do stworzenia trójczłonowej monarchii austro‑polsko‑węgierskiej. Początkowe sukcesy (m.in. zajęcie Lubelszczyzny i wprowadzenie tam w 1915 r. polskiego szkolnictwa) utwierdzały ich w tym przekonaniu, jednak pod koniec wojny zdecydowanie zwyciężyły tendencje zmierzające do odzyskania pełnej niepodległości.

Zabór pruski

Postawy Polaków w zaborze pruskim się zmieniały – od woli współpracy, przez walkę zbrojną, po pracę organiczną. W efekcie po odzyskaniu niepodległości niemalże całość tych ziem znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej. Wyjątkiem były Warmia oraz skrawki Pomorza i Wielkopolski, ale za to do Polski powróciła znaczna część Górnego Śląska, od XIV w. pozostająca poza Rzecząpospolitą.

RT9PRU1wYIJzf

Ilustracja przedstawia mapę Europy Środkowo‑Wschodniej. Jest to mapa narodowościowa ziem dotychczasowego zaboru pruskiego, którą sporządzono na podstawie urzędowego spisu ludności z 1910 roku. Różnymi kolorami oznaczono obszary, na których dominują procentowo Polacy, Litwini lub Czesi. Czesi dominują na małym obszarze na południu, a Litwini na obszarze na północnym wschodzie. W południowej i środkowej części Polaków jest ponad 80 procent. W zachodniej części Polaków jest od 1 do 20 procent. W północnej i wschodniej części obszaru Polaków jest od 60 do 80 procent. Gdzieniegdzie są małe obszary, w których Polaków jest od 40 do 60 procent lub od 20 do 40 procent. Na mapie oznaczone są również miasta z rozróżnieniem na ich liczbę mieszkańców, a także dotychczasowe granice państwa pruskiego, granice prowincji, obwodów rejencyjnych oraz powiatów.

Najczęściej chwytali za broń mieszkańcy Wielkopolski. Na przestrzeni ponad stu lat – między rokiem 1794 a 1919 – doszło tam do pięciu tzw. powstań wielkopolskich, z których ostatnie przyniosło powstańcom zwycięstwo.

Po rozbiorach władze pruskie zdały sobie sprawę z problemu związanego z powszechną obecnością ludności polskiej na podbitych ziemiach. Jak szacuje brytyjski historyk Norman Davies, Polacy w tym czasie stanowili ok. 40 proc. mieszkańców Prus. Wiele wskazywało na to, że Królestwo Prus może się stać państwem germańsko‑słowiańskim. Niemcy wybrali jednak agresywny nacjonalizm.

W powołanym decyzją kongresu wiedeńskiego Wielkim Księstwie Poznańskim (resztę ziem zabranych wcielono bezpośrednio do Prus) obowiązywał dekret księcia Fryderyka Wilhelma III o równouprawnieniu ludności polskiej i niemieckiej w dostępie do urzędów i używaniu języka polskiego w szkołach, sądach i administracji. Skłoniło to część Polaków, zwłaszcza duchowieństwo i arystokrację, do zachowywania lojalności wobec nowego państwa. Jednak po masowym poparciu, jakiego Polacy z Wielkopolski udzielili powstaniu listopadowemu, Prusy zacieśniły politykę i zlikwidowały autonomięautonomiaautonomię Księstwa.

W czasie Wiosny Ludów w 1848 r. Wielkopolanie sięgnęli po broń. Przywódcą zrywu został polsko‑francuski generał, pisarz i poeta Ludwik Mierosławski. Jego działalność wywarła ogromny wpływ na ludność Wielkopolski, która zaczęła siłą usuwać urzędników pruskich ze stanowisk. W trakcie negocjacji Prusacy obiecali Księstwu autonomię. Gdy nie dotrzymali przyrzeczenia, doszło do wybuchu walk. Mimo kilku sukcesów powstańcy ponieśli klęskę.

Porażki zrywów wyzwoleńczych z lat 1830–1831 oraz 1848 r. skłoniły Polaków do zmiany taktyki w walkach z pruskim zaborcą. Zamiast na akcjach zbrojnych skupili się oni na pracy organicznej. Prekursorem tego typu działań był Dezydery Chłapowski, który wcześniej rozczarowany polityką Napoleona wobec Polski, uznał, że jedyną możliwą drogą do odzyskania niepodległości jest odpowiednie ekonomiczne i edukacyjne przygotowanie społeczeństwa. Po upadku powstania listopadowego dołączył do niego Karol Marcinkowski. W założonych przez Marcinkowskiego stowarzyszeniach, m.in. Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, i Spółce Akcyjnej Bazar (był to hotel połączony ze sklepami i warsztatami rzemieślniczymi) wychowało się kolejne pokolenie wielkopolskich społeczników. Do najważniejszych z nich należeli przemysłowiec i filolog Hipolit Cegielski (założyciel słynnej fabryki produkującej maszyny rolnicze), ksiądz Augustyn Szamarzewski, ksiądz Piotr Wawrzyniak oraz działacz gospodarczy Maksymilian Jackowski. Dzięki ich pracy przetrwanie fali niemieckiego nacjonalizmu i szowinizmuszowinizmszowinizmu oraz skuteczna obrona podstaw ekonomicznego przetrwania narodu były możliwe.

RNOe3DNVKymjJ

Zdjęcie przedstawia pięciopiętrowy, narożny budynek. Składa się z ozdobnej fasady z rzeźbami i freskami na dachu. Okna są wysokie, drewniane. Pomiędzy piętrami jest złoty napis: Bazar. Na parterze budynku są witryny sklepów. Przed budynkiem jest ulica, po której idą ludzie. W tle jest bezchmurne niebo.

Hasło „pracy u podstaw” wiązało się z krzewieniem oświaty i higieny na prowincji oraz z próbą podniesienia poziomu życia na wsi. Wielkopolanie sądzili, że tylko w wyniku edukacji ludu ukształtuje się w nim świadomość narodowa, a to zapobiegnie wynarodowieniu. Ważnym problemem była też polityka walki z Kościołem katolickim w ramach kulturkampfukulturkampfkulturkampfu, która ograniczała wpływy polskie. Jednak postawa Polaków skutecznie przeciwstawiała się germanizacji.

W 1886 r. sejm pruski na wniosek rządu powołał Komisję Kolonizacyjną z funduszem 100 mln marek. Jej celem było kupno majątków ziemskich od Polaków i ich parcelacja, czyli podział na miejsze działki, między niemieckich chłopów. Akcja nie powiodła się. Dzięki działalności licznych organizacji, które pozwoliły Polakom uniezależnić się finansowo od niemieckich banków, a także dzięki zaradności polskiej ludności, udało się odkupywwać ziemię od niemieckich osadników, co ograniczyło skuteczność działania Komisji Kolonizacyjnej. Ostatecznie program zakończył się klęską, ponieważ w latach 1896–1914 niemiecka własność ziemska nie tylko się nie zwiększyła, ale nawet zmniejszyła o 50 tys. ha.

W okresie rządów kanclerza Bernarda Bülowa, w latach 1900–1909, ostatecznie zlikwidowano nauczanie w języku polskim. Gdy zakazano również nauki religii po polsku, wybuchły strajki szkolne, m.in. we Wrześni. 20 maja 1901 r. niemiecki nauczyciel Schölzchen wymierzył karę cielesną (chłosty) 14 polskim dzieciom za odmowę odpowiadania po niemiecku na lekcji religii. W reakcji na to przed szkołą zebrał się wzburzony tłum. Uczestników protestów władze niemieckie ukarały więzieniem (od 2 miesięcy do 2,5 roku) oraz grzywnami.

Represje na polskich dzieciach przyniosły odwrotny skutek. Sprzeciw wobec germanizacji przybrał na sile, a Polacy we wszystkich zaborach zaczęli dążyć do zjednoczenia. Przeciwko brutalnemu potraktowaniu polskich dzieci protestowali Maria Konopnicka (autorka wiersza O Wrześni) oraz Henryk Sienkiewicz, który w krakowskim czasopiśmie „Czas” opublikował dwa listy: O gwałtach pruskich oraz List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego. Potępił w nich postępowanie władz pruskich i ich antypolską politykę.

ROVSaysZpJgkG

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Prezentuje ona dzieci, które trzymają w rękach teczki. Dziewczynki mają sukienki i chusty na głowach, a chłopcy mundurki z czapkami. Jeden z chłopców unosi rękę. Za postaciami stoi rząd kamienic. Na górze jest napis: Września 1901. Na dole jest napis: Strajki szkolne.

Symbolicznego wymiaru nabrał kolejny konflikt Polaków z niemiecką biurokracją. Wobec wprowadzenia w 1904 r. przepisu o specjalnym zezwoleniu na budowę domu, co miało utrudnić ludności polskiej zakup ziemi, Michał Drzymała kupił podobny do cyrkowego wóz, w którym zamieszkał. Aby nie łamać pruskich przepisów, Polak codziennie przesuwał pojazd na niewielką odległość, co dało mu argument, iż jako pojazd ruchomy nie podlega on przepisom prawa budowlanego. Sądowo‑administracyjna batalia trwała kilka lat. Władze pruskie, by pozbyć się kłopotu, zaczęły nękać Drzymałę za drobne uchybienia. Kiedy w końcu udało im się usunąć wóz, Polak zamieszkał w lepiance, ale i z nią sobie poradzano. Nakazano ją zburzyć pod pretekstem naruszenia przepisów przeciwpożarowych. Ostatecznie Drzymała kupił inną działkę ze starym domem, na którego remont zgoda nie była wymagana.

W ramach solidarności narodowej Polacy z zaboru pruskiego wypromowali na początku XX w. hasło wzywające do popierania polskiego handlu i rzemiosła: „swój do swego po swoje”. Otwarcie nawoływali do kupowania tylko w placówkach będących polską własnością. Placówki niemieckie były pikietowane, a w polskiej prasie piętnowano przypadki łamania bojkotu.

W efekcie najbardziej zacięci przeciwnicy polskości, hakatyści, musieli się przyznać do porażki działań germanizacyjnych. W 1903 r. Leo Wegener, działacz gospodarczy i uczeń słynnego socjologa Маха Webera, napisał: Dotąd jedynie Polacy mają do zaoferowania wyśmienite organizacje samopomocy. Z kolei profesor Uniwersytetu w Kolonii Ludwig Bernhard z podziwem pisał o zdolnościach organizacyjnych wielkopolskich Polaków, którzy stworzyli swoiste „państwo w państwie” (pruskim). Bernhard, oceniając system spółdzielczy, zwracał uwagę na znakomitą propagandę oszczędności, pisał: Prowadzą oni [Polacy] propagandę oszczędzania pieniędzy, jakiej nigdzie nie spotyka się w rozwiniętych bankach zachodnioniemieckich***.

Indeks górny *** Źródło: Lech Trzeciakowski, Kształtowanie się mentalności Polaków zaboru pruskiego, „Komunikaty Mazursko‑Warmińskie” 1984, nr 1–2, s. 102. Indeks górny koniec^{*** Źródło: Lech Trzeciakowski, Kształtowanie się mentalności Polaków zaboru pruskiego, „Komunikaty Mazursko‑Warmińskie” 1984, nr 1–2, s. 102.}

Słownik

Słowa kluczowe

epoka napoleońska, Europa i świat po kongresie wiedeńskim, kongres wiedeński, ziemie polskie i ich mieszkańcy w latach 1815–1848, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami, powstanie styczniowe i jego następstwa

Bibliografia

M. Chmaj, W. Sokół, J. Wrona, Historia. Repetytorium dla licealistów i studentów, wydawnictwo Difin, Warszawa 2019.

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.

N. Davies, Boże igrzysko, tłum. E. Tabakowska, wydawnictwo Znak, Kraków 2018.

M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

R. Jaworski, Encyklopedia. Historia Polski, wydawnictwo Dragon, Warszawa 2018.

S. Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

A. Łaszkiewicz, J. Kłaczkow, S. Roszak, Poznać przeszłość 3, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2021.

W. Łazuga, Kalkulować… Polacy na szczytach c.k. monarchii, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2013.

T. Łubieński, Bić się czy nie bić?, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1980.

B. Urbankowski, Bohaterowie i zdrajcy. Wspólna pamięć narodu, wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2021.

J. Zdrada, Historia Polski 1795–1914, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021.