Jan Skórzyński KBWE – polityczna broń obosieczna

[W połowie lat 70.] w Helsinkach podpisano dokument, który miał utrwalić podział Europy na komunistyczny Wschód i demokratyczny Zachód. A stał się narzędziem rewolty.

Pomysł, aby europejska konferencja potwierdziła powojenne status quo, narodził się w Moskwie. Przywódcy ZSRR chcieli uzyskać międzynarodową legitymizację swoich wojennych zdobyczy (…). Kremlowi zależało również na potwierdzeniu suwerenności państw komunistycznych, pojętej jako brak ingerencji w ich sprawy wewnętrzne. A także na rozwoju współpracy gospodarczej, z czym wiązano nadzieje na dostęp do nowoczesnych technologii. Cena, jaką komuniści musieli za to zapłacić, okazała się jednak wysoka. (…) Oficjalną propozycję europejskiej konferencji bezpieczeństwa zbiorowego i współpracy wysunął minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki na forum ONZ w 1964 r. (…) Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie po raz pierwszy zebrała się, na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, w Helsinkach w 1973 r.

(…) gdy 1 sierpnia 1975 r. przywódcy 35 państw uroczyście podpisali Akt końcowy KBWE, komentarze dalekie były od entuzjazmu. Wydawało się, że głównym beneficjentem umowy jest ZSRR (…). Po uważnej lekturze dokumentów helsińskich można się było jednak przekonać, że sprawy nie są tak jednoznaczne. Zapisano w nich na przykład, że państwa sygnatariusze „będą powstrzymywać się od jakiejkolwiek formy ingerencji zbrojnej lub groźby takiej ingerencji”. Za niedopuszczalne uznano także wywieranie „jakiegokolwiek militarnego lub politycznego, gospodarczego lub innego nacisku zmierzającego do podporządkowania swym własnym interesom wykonywania przez inne państwo uczestniczące praw wynikających z jego suwerenności”. (…)

Jednak przede wszystkim obóz komunistyczny zobowiązał się do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (…). A także do uznania praw narodów do samostanowienia. (…)

Sygnatariusze Aktu końcowego (…) zobowiązali się do popierania kontaktów swoich obywateli z zagranicą (…). Rządy państw sygnatariuszy miały zachęcać „do korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych praw oraz wolności, które wynikają z przyrodzonej godności osoby ludzkiej i mają podstawowe znaczenie dla jej swobodnego i pełnego rozwoju”. (…) W ten sposób Zachód, za cenę formalnego uznania granic bloku wschodniego, skłonił Moskwę do deklaracji przestrzegania praw obywatelskich w podporządkowanych jej krajach. (…)

Najważniejszym – i przez nikogo nieprzewidzianym – efektem Helsinek był użytek, jaki z postanowień KBWE zrobili dysydenci. Rozwijające się w latach 70. w ZSRR, Polsce, Czechosłowacji, na Węgrzech i w NRD środowiska niezależne domagały się od komunistów respektowania zobowiązań Aktu końcowego. (…) Postulaty odwołujące się do tak uniwersalnych norm, jak wolność słowa i wyznania, łatwiej też trafiały do zachodniej opinii publicznej (…),

W Polsce do zasad zawartych w dokumentach KBWE odwoływał się w swoich działaniach Komitet Obrony Robotników (…). (…) W gierkowskiej Polsce, szczególnie wrażliwej na międzynarodowe naciski z powodu coraz bardziej rosnącego zadłużenia, skłoniły rząd do ostrożnego obchodzenia się z opozycją, którą nękano na rozmaite sposoby, ale nie zamykano w więzieniach. (…)

W Polsce od stycznia 1980 r. działała Komisja Helsińska, którą tworzyli działacze KSS KOR – Aniela Steinsbergowa, Ludwik Cohn, Edward Lipiński i Zbigniew Romaszewski. Przygotowali oni obszerny „Raport Madrycki” (…), dokładnie opisujący liczne przypadki łamania praw człowieka w PRL i represje wobec opozycji. (…) W stanie wojennym monitorowanie realizacji postanowień helsińskich w Polsce kontynuował podziemny Komitet Helsiński z udziałem m.in. Jerzego Ciemniewskiego, Marka Nowickiego i Jarosława Kaczyńskiego.

wstęp Źródło: Jan Skórzyński, KBWE – polityczna broń obosieczna, 28.07.2015, dostępny w internecie: polityka.pl [dostęp 19.11.2020].