Choć Śląsk od XIV w. w większej części pozostawał poza granicami państwa polskiego i rządzili tam lokalni książęta, jego związki z polskością pozostawały silne. Z drugiej strony wpływy niemieckie rosły tam już od średniowiecza, a po włączeniu tego terytorium do Prus w połowie XVIII w. rozpoczęła się zorganizowana akcja germanizacyjna. Mimo nacisków żywioł polski trwał, nie tylko na obszarze najbliższym macierzy; w podwrocławskich Laskowicach ostatnie nabożeństwo po polsku zostało odprawione w tamtejszym kościele ewangelickim w roku 1881. Na Górnym Śląsku ludność polskojęzyczna stanowiła bezwzględną większość aż do I wojny światowej, co przyznawali sami Niemcy (znany kartograf Richard Andree szacował, że 75 proc. mieszkańców mówi tam po polsku). Ważną rolę w zachowaniu, a nawet rozbudzaniu polskości odegrali księża katoliccy, lokalni działacze, wydawcy polskich książek i gazet oraz społecznicy. To dzięki nim możliwe były zrywy powstańcze z lat 1919–1921, które sprawiły, że do niepodległej II Rzeczypospolitej  została włączona co prawda tylko jedna trzecia część Górnego Śląska, ale za to bardziej zaludniona i uprzemysłowiona.

Sytuacja Polaków na Warmii i Mazurach potoczyła się inaczej. Będąca integralną częścią Rzeczypospolitej przez trzy stulecia, katolicka Warmia utrzymywała więź z Polską m.in. dzięki działaniom księży. Warmiacy udzielali pomocy powstańcom styczniowym, ukazywała się tam w latach 1886–1939 polska „Gazeta Olsztyńska”. Protestanckie Mazury, które jako lenno w pośredni sposób były zależne od Polski tylko przez nieco ponad sto lat, aż do XX w. w południowej części zamieszkane były przez ludność mówiącą po polsku. Byli to głównie potomkowie uciekinierów i osadników z północnego Mazowsza. Jednak mimo przywiązania do języka, a właściwie podobnej do kurpiowskiej gwary mazurskiej, mieszkańcy regionu nie czuli silnych związków z Polską i w plebiscycie w 1920 r. w przeważającej większości opowiedzieli się za pozostaniem w Prusach.