Śląsk do XIX wieku

R1XssoUCsEhty1

Zdjęcie ukazuje młodą kobietę w regionalnym stroju. Ma na sobie białą bluzkę z bufiastymi, krótkimi rękawami. Na niej jest serdak. Na szyi ma korale oraz krzyż. Na głowie duży czepiec.

Po rozbiciu dzielnicowym w latach 1138–1320 znaczna część Śląska nie zintegrowała się na stałe z państwem polskim, a Rzeczpospolita zrzekła się praw do tamtejszych księstw w XIV w., za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Niezależne księstwa z posługującymi się językiem polskim mieszkańcami nie były w owym czasie niczym nadzwyczajnym – dość powiedzieć, że nawet Mazowsze aż do 1526 r. formalnie nie należało do Korony PolskiejKorona PolskaKorony Polskiej, pozostając jedynie jej lennem. Pojedyncze księstwa śląskie przyłączyły się do Polski, m.in. oświęcimskie (1456 r.) i zatorskie (1494 r.)

Opisy kronikarzy z XVII i XVIII w. (m.in. Fryderyka Lucae z 1685 r.), dotyczące księstw raciborskiego i opolskiego, potwierdzają, że używało się tam wówczas mowy polskiej; język polski panował we wsiach zarówno na prawym, jak i lewym brzegu Odry, a po niemiecku mówili przede wszystkim sołtysi i nauczyciele.

Od zajęcia przez Prusy Górnego Śląska w 1740 r. rozpoczął się etap zorganizowanej i planowej germanizacjigermanizacjagermanizacji, trwający praktycznie do wybuchu I wojny światowej. Ale przez długi czas ludność polska na tym terenie zdecydowanie przeważała, np. w 1814 r. stanowiła 72 proc. mieszkańców.

Kluczową rolę w obronie języka polskiego na Śląsku odegrało polskie piśmiennictwo. Ogromne zasługi w tej kwestii miał Józef Lompa, mieszczanin urodzony w 1797 r. w Oleśnie. Po ukończeniu studiów nauczycielskich podjął pracę w szkole w Lubszy, gdzie był jednocześnie organistą i pisarzem gminnym (pisał miejscowym chłopom podania i skargi do władz). Jego ulubionym zajęciem było pisarstwo dla ludu: tworzył wiersze i opowiadania, napisał zarys historii śląskiej, a także dzieje niektórych miast (m.in. Opola i Gliwic), gromadził też śląskie legendy, podania i bajki. Budził w Ślązakach poczucie bliskości z polską kulturą i historią, za co był przez władze pruskie szykanowany.

RSApiSlgBwKbC

Na ilustracji jest strona tytułowa podręcznika Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej. Ułożył Józef Lompa. Z mappą kolorowaną kraju Szląskiego. W Głogówku, nakładem Henryka Handla, 1847.

Z Lompą współpracował bytomski nauczyciel Emanuel Smółka, który kierował Klubem Narodowym, walczącym o prawa dla Polaków. W jego mieszkaniu mieściła się polska biblioteka, a on sam pisał artykuły do polskich pism, m.in. do wydawanego w latach 1848–1849 „Dziennika Górno‑Ślązkiego”, o tym, co dzieje się na innych ziemiach pod zaborami. W jednym z numerów tej gazety pojawiła się następująca deklaracja:

Rządy tzw. Żelaznego Kanclerza, Ottona von Bismarcka, w latach 1873–1890 przyniosły ponowne nasilenie germanizacji pod hasłem tzw. kulturkampfkulturkampfkulturkampfu, zmierzającego m.in. do ograniczenia roli Kościoła katolickiego w państwie. Polscy działacze nie pozostali bierni. Urodzony w Pielgrzymowicach, w powiecie pszczyńskim, Karol Miarka pisał artykuły, w których podkreślał, że Ślązacy są członkami wielkiego polskiego narodu, o wspaniałej przeszłości, żyjącego również na innych ziemiach, pod zaborami. Stanowczo piętnował germanizację, o czym dobitnie świadczą jego słowa:

Dzięki współpracy z Pawłem Stalmachem, polskim działaczem ze Śląska Cieszyńskiego, Miarka publikował w „Gwiazdce Cieszyńskiej” – dzięki temu jego teksty docierały do Polaków w zaborze austriackim. Drukował też w wydawanym w Piekarach Śląskich przez Teodora Heneczka „Zwiastunie Górnośląskim”. Zakładał lokalne organizacje szerzące kulturę polską, popierał także działania gospodarcze, czym zwrócił na siebie uwagę kanclerza Niemiec. Pociągnęło to za sobą szereg represji; kilkakrotnie był więziony, po ostatnim pięciomiesięcznym pobycie za kratami wyszedł mocno schorowany, po czym przeniósł się do Cieszyna, gdzie wkrótce zmarł.

Powrót Górnego Śląska do Polski

Utrzymanie polskości na Górnym Śląsku było możliwe dzięki znaczącemu rozwojowi czasopism. W Królewskiej Hucie (obecnie jest to Chorzów) w latach 1871–1914 wydawano 12 czasopism polskich, w Bytomiu 15 (więcej niż niemieckich), w Opolu siedem, a w Raciborzu sześć. Publikowali w nich liczni działacze. Autorem wzruszających polskich liryków, poematów i wierszy okolicznościowych był urodzony w rodzinie górniczej ks. Norbert Bonczyk. Wykształcony w Breslau (obecnym Wrocławiu), wówczas drugim największym mieście Prus, podtrzymywał polskość wśród swoich parafian w Bytomiu. Pod koniec XIX w. na przywódcę śląskich Polaków wyrósł Wojciech Korfanty, urodzony w osadzie Sadzawka pod Katowicami, w rodzinie robotniczej. Już w katowickim gimnazjum manifestował swoją polskość, za co został stamtąd usunięty. Po studiach na Królewskim Uniwersytecie we Wrocławiu (niem. Königliche Universität zu Breslau) został jednym z redaktorów pisma „Górnoślązak”. Podkreślano w nim jedność narodu polskiego, ale również krytykowano panujące stosunki społeczne i wskazywano na wyzysk polskich robotników przez niemieckich kapitalistów. Od 1903 r. Korfanty był posłem do parlamentu niemieckiego, w którym działał w Kole Polskim.

Po I wojnie światowej, na mocy traktatu wersalskiego z 1919 r., na terenie Górnego Śląska przeprowadzono plebiscyt. Uczestniczący w nim mieszkańcy mieli zadecydować o tym, w granicach którego z państw – Polski czy Niemiec – znajdzie się sporny obszar. Poprzedzony dwoma nieudanymi powstaniami (w latach 1919 oraz 1920), wywołanymi przez Polaków, plebiscyt nie przyniósł im satysfakcjonujących wyników: tylko 40,4 proc. głosujących opowiedziało się za Polską. Bez wątpienia miało na to wpływ sprowadzenie przez Niemców na Śląsk tysięcy emigrantów urodzonych na Śląsku, ale od lat mieszkających na zachodzie – m.in. w Zagłębiu Ruhry czy w Belgii.

RlRQE2zVTrsmj

Na ilustracji jest plakat. Na pierwszym planie jest mężczyzna, który trzyma ręczny pług. Unosi prawą rękę z zaciśniętą pięścią i grozi dwóm mężczyznom znajdującym się na drugim planie. Mężczyźni ci uciekają z walizkami. Mają na sobie płaszcze, eleganckie buty oraz kapelusze. Na jednej z walizek jest napis: Nach Holland 5.000.000, na drugiej 3 millionen. Na plakacie pod obrazkiem jest następujący tekst: O gizdy! To wy ze swoimi miljonami uciekacie do Holandji, a my mamy za was płacić długi? Niema głupich! My głosujemy za Polską! Ihr deutschen Hallunken! Ihr flüchtet mit euern Schätzen nach Holland und wir sollen wohl für euch die Milliardenschulden zahlen? Nein! Wir stimmen für Polen!.

Niezadowoleni z obrotu spraw Polacy przystąpili do czynu zbrojnego: w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie, które objęło niemal cały teren zamieszkany w większości przez Polaków. Po podpisaniu rozejmu nową granicę ustalono w roku 1922. Obszar przyznany Polsce powiększony został o około jedną trzecią spornego terytorium. Konwencja była korzystna dla Polski, jeśli chodzi o istniejące na nim obiekty przemysłowe. Polsce przypadło 50 proc. hut i 76 proc. kopalń węgla.

Rzy5dF0f16V7a1

Ilustracja przedstawia plakat. Jest na nim dziewczynka. W lewej dłoni trzyma opuszczoną w dół czerwoną flagę z białym orłem. W drugiej dłoni ciągnie na sznurku pudełko. Na plakacie jest napis: Matko, pamiętaj o mnie. Głosuj za Polską.

Silny ruch polski rozwinął się również na Śląsku Opawskim i Zaolziu (z liczną polską mniejszością). Do 1918 r. istniało, zaliczane do Śląska, Księstwo Cieszyńskie, które pozostawało w granicach austriackiej monarchii Habsburgów. W 1842 r. z inicjatywy Pawła Stalmacha powstała organizacja Złączenie Polskie, a gdy ta upadła, Andrzej Cinciała utworzył Towarzystwo Uczących się Języka Polskiego w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie. Obaj działacze sprowadzali z Krakowa polskie książki, zapoczątkowali kontakty między studentami krakowskiego uniwersytetu i miejscową młodzieżą. Byli oni także twórcami pisma polskiego „Tygodnik Cieszyński”, a potem „Gwiazdki Cieszyńskiej”, w czym pomagali im rodacy m.in. z Górnego Śląska.

Warmia i Mazury. Z rąk krzyżackich w polskie lub pruskie

Podbój w XIII w. przez Krzyżaków Warmii (zamieszkanej przez pogańskie plemiona pruskie) wiązał się z zagładą ludności autochtonicznejautochtonautochtonicznej, a to stworzyło warunki do kolonizacji. Południowe tereny Warmii zasiedlali od XIV w. mazowieccy chłopi i drobna szlachta, na północy zaś przewagę mieli Niemcy; potomkowie Prusów ulegli polonizacji lub germanizacji i polonizacji. Po wojnie trzynastoletniejwojna trzynastoletniawojnie trzynastoletniej, na mocy pokoju toruńskiego, w 1466 r. Warmię przyłączono do Polski.

R1GUuvno04p8l1

Ilustracja przedstawia fragment starej mapy. W pobliżu morza leży Varmia. Na wschód od niej Brunsberg, na południowy zachód Elbing, a na południe Holand.

Wyłącznymi gospodarzami świeckimi pozostawali na tych terenach biskupi warmińscy, którzy przysłużyli się rozwojowi nauki, kultury i sztuki. Na Warmii (m.in. w Olsztynie, Fromborku i Lidzbarku Warmińskim) mieszkał i prowadził badania najwybitniejszy polski uczony renesansu – Mikołaj Kopernik. Z Warmii pochodził też Jan Dantyszek, pierwszy polski ambasador, wizytujący w XVI w. z podróżami dyplomatycznymi wiele krajów Europy. Ostatnim biskupem warmińskim przed utratą przez Rzeczpospolitą niepodległości był Ignacy Krasicki, czołowy polski pisarz epoki oświecenia, publicysta i encyklopedysta.

Plemiona pruskie zamieszkiwały we wczesnym średniowieczu również Mazury, region geograficzno‑historyczny obejmujący głównie Pojezierze Mazurskie. Od XIII w. do 1525 r. należał on do państwa krzyżackiego (w tym od 1466 r. znajdował się w zależności lennej od Korony Polskiej). Po sekularyzacjisekularyzacjasekularyzacji państwa zakonnego, a więc przekształceniu go w świeckie księstwo, i przejściu wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna na luteranizm Mazury stały się częścią Prus Książęcych. Te ostatnie od 1657 r. stały się już niezależne od Polski, a w XVII w. weszły w skład Królestwa Prus jako część Prus Wschodnich.

W XIV–XVII w. tereny te zasiedlali chłopi i drobna szlachta mazowiecka – zwarte osadnictwo polskie sięgnęło na północ w pobliże Morąga, poza granicę Warmii, w okolice Kętrzyna, Węgorzewa i Gołdapi (kolonizacja mazurska). Administracja pruska określała te tereny jako tzw. polskie starostwa (niem. die polnischen Ämter). W przeciwieństwie do innych regionów związanych wcześniej z Polską na Mazurach nie dominował katolicyzm, głównym wyznacznikiem tej krainy stał się protestantyzm.

Walka o utrzymanie polskich więzi

Po I rozbiorze Rzeczpospolitej w 1772 r. Warmia znalazła się w granicach Prus i od tej pory jej losy połączyły się ściśle z losami ewangelickich Mazur. Terytorium Warmii podzielono początkowo na dwa powiaty: braniewski i lidzbarski, należące do rejencjirejencjarejencji w Królewcu.

Mimo nacisku germanizacyjnego Warmiacy zachowali poczucie więzi z Polską. Od 1886 r. polskości na tych terenach broniła „Gazeta Olsztyńska”, popierająca tworzenie polskich stowarzyszeń i ruchu samokształceniowego. Z Warmią związany był również Feliks Nowowiejski, urodzony w Barczewie twórca muzyki do patriotycznej pieśni Rota (słowa w 1908 r. napisała Maria Konopnicka, przebywająca wówczas na Śląsku Cieszyńskim). Znaczące odrodzenie narodowe nastąpiło w tym regionie po objawieniach w Gietrzwałdzie w 1877 r., zatwierdzonych przez Kościół katolicki, podczas których Matka Boska miała przemawiać do miejscowych dzieci po polsku. Wydarzenia te stały się okazją do licznych pielgrzymek Polaków z różnych części podzielonego kraju oraz demonstrowania wzajemnej solidarności i jedności.

Mazurzy, choć wyznania ewangelicko‑augsburskiego, także starali się zachowywać polski język i obyczaje. Wobec rosnącego w XIX w. nacisku germanizacyjnego bronili swojej odrębności; początkowo raczej jako wspólnoty regionalnej, z czasem również jako części narodu polskiego. Od 1842 r. na tym terenie zaczęto wydawać polskie czasopisma (takie jak m.in. „Przyjaciel Ludu Łecki”, „Mazur”), istotną rolę odgrywali polscy twórcy, wśród których jednym z bardziej znanych jest mazurski poeta ludowy spod Ełku – Michał Kajka. W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości tak pisał:

RlIU1dacnw1lw1

Zdjęcie przedstawia twarz starszego mężczyzny. Ma krótkie, siwe włosy. Na twarzy ma zmarszczki. Ubrany jest w garnitur.

R18Nm78xRpW3Q1

Ilustracja przedstawia stronę czasopisma. Po lewej stronie tekst jest w języku niemieckich, po prawej po polsku. Na stronie jest wizerunek koguta i data 1849.

U schyłku XIX w. działacze polscy na Mazurach skupili się wokół „Gazety Ludowej” i Mazurskiej Partii Ludowej; w 1910 r. założyli Mazurski Bank Ludowy.

Po I wojnie światowej Mazurski Komitet Plebiscytowy i Mazurski Związek Ludowy kierowały akcją przyłączenia Mazur do Polski. Jednak w wyniku plebiscytu z 11 lipca 1920 r., który odbył się w czasie ofensywy Armii Czerwonej na Polskę i w warunkach terroru ze strony władz niemieckich, Mazury pozostały w granicach Niemiec, z wyjątkiem Działdowa i okolicznych wsi włączonych do Polski decyzją traktatu wersalskiego z roku 1919.

Mimo wzrastającego, zwłaszcza w okresie hitleryzmu, po 1933 r. prześladowania polskich Warmiaków, w regionie działał Związek Polaków w Niemczech, Polska Partia Ludowa, polskie organizacje szkolne, kulturalno‑oświatowe i gospodarcze. Na Mazurach aktywne było również Zjednoczenie Mazurskie z siedzibą w Szczytnie.

Słownik

Słowa kluczowe

germanizacja, Górny Śląsk, Mazury, polonizacja, polskość, Prusy, Warmia, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami

Bibliografia

Stosunki polsko‑niemieckie 1919–1932, red. A. Czubiński, Z. Kulak, Poznań 1990.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.

B. Szady, Wieczny początek. Warmia i Mazury, Wołowiec 2020.