Idee renesansu, inspirowane antyczną filozofią, sztuką i literaturą, w ciągu życia kilku pokoleń nieodwracalnie zmieniły Europę. Zamiast średniowiecznego uniwersalizmu, podporządkowującego całość ludzkiego życia Bogu i religii, pojawił się antropocentryzm i indywidualizm.

Ruch reformacji, piętnujący nadużycia kleru w Kościele katolickim, rozbił jedność wspólnoty. Łacińskojęzyczna Europa zaczęła się wewnętrznie różnicować, a rozpowszechnienie druku sprzyjało upowszechnieniu języków narodowych.

Rzeczpospolita, będąca w XVI w. jednym z największych i najpotężniejszych państw kontynentu, czynnie uczestniczyła w tych procesach. Przez pewien czas pozostawała oazą spokoju i tolerancji obok ogarniętych szaleństwem wojny religijnej państw zachodu. Schronienie i bezpieczny dom znajdowali tu wypędzeni ze swych ojczyzn innowiercy, m.in. niderlandzcy anababtyści‑mennonici, którzy potem przyczynili się m.in.do rozwoju Żuław, czy bracia czescy, zasłużeni w rozwoju nauki.