Od renesansu do reformacjireformacjareformacji

Określenie „renesans” pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które pojawiło się za sprawą dwóch historyków: Jules’a Micheleta i Jakoba Burckhardta dopiero w połowie XIX wieku. Prawdopodobnie pierwszy użył jej historiograf Giorgio Vasari w połowie wieku XVI. Występująca wymiennie polska nazwa tej epoki - „odrodzenie”, jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowa renaissance.

Za początek renesansu przyjmuje się symboliczne daty upadku Konstantynopola, końca wojny stuletniej (oba wydarzenia z 1453 r.) czy odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492 r.). Jednak przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie w jego kolebce, czyli we Włoszech, oraz we Francji odbywało się płynnie; np. w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko‑renesansowy).

Bardziej ostre granice między kulturą renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech. W tym kraju za datę początkową przyjmuje się wystąpienie Marcina Lutra, mnicha augustiańskiego, z jego 95 tezami przybitymi 31 października 1517 r. w przedsionku kościoła zamkowego w Wittenberdze. Luter nawoływał do reformy Kościoła rzymskokatolickiego, sprzeciwiając się m.in. sprzedawaniu odpustów. Wobec braku porozumienia z papiestwem jego wystąpienie doprowadziło do podziałów w kościele, trwających do dziś.

Wpływy reformacji w Rzeczypospolitej

Nauki Lutra dotarły do Rzeczypospolitej już na początku lat 20. XVI w. i szybko zyskały zwolenników głównie wśród niemieckojęzycznej ludności miast Prus Królewskich, Wielkopolski i Śląska. Początkowo król Zygmunt Stary przeciwstawiał się tym ideom, pisząc w wydanym w 1523 r. edykcie, że każdy, kto by owe dzieła luterskie wprowadzał, sprzedawał, kupował, czytał; albo zasady Lutra głosił, bronił lub pochwalał, aby prócz spalenia samychże książek, on także śmiercią na stosie i konfiskatą dóbr wszystkich ukarany został*.

Indeks dolny *Akta Synodów Różnowierczych w Polsce (1550‑1559), oprac. Maria Sipayłło, 1966, Warszawa. Indeks dolny koniec_{*Akta Synodów Różnowierczych w Polsce (1550‑1559), oprac. Maria Sipayłło, 1966, Warszawa.}

Jednak potęga gospodarcza takich ośrodków jak Gdańsk, Toruń czy Elbląg sprawiła, iż kolejny władca - Zygmunt II August – był zmuszony w latach 1556‑57 do rozszerzenia przyznanej im wcześniej autonomii również na sprawy wyznaniowe. Jednocześnie coraz popularniejszy wśród polskiej szlachty stawał się nowy odłam reformacji - kalwinizm. Zdobywał on zwolenników również dzięki temu, że przyznawał świeckim decydujący wpływ na sprawy kościelne.

Choć za ruchem reformacyjnym w (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część szlachty, była to jednak elita, kształcona na uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw – działania wymierzone zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Ona to domagała się udziału księży w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi i likwidacji dziesięcin. Sukcesy ruchów reformacyjnych w Polsce zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej religii. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie konfederacji warszawskiej w 1573 roku.

Podział Europy

Tymczasem wraz z narastaniem wpływów reformacji podziały polityczne w Europie nasiliły się. Kontynent podzielił się na część katolicką i protestancką. Rozgorzały wojny religijne, takie jak np. powstania rycerstwa niemieckiego pod wodzą Franza von Sickingena w latach 1522–23 oraz wojna chłopska z 1525 r., która objęła również niektóre kantony Szwajcarii.

Mimo stłumienia bardziej radykalnych ruchów reformacyjnych po stronie umiarkowanego luteranizmu opowiedziała się część książąt i miast niemieckich. Protestanci zostali chwilowo pokonani przez cesarza Karola V i zmuszeni do przyjęcia kompromisu wyznaniowego. Wkrótce jednak, poparci przez Henryka II francuskiego, wystąpili ponownie, osiągając na mocy pokoju 1552 r. w Pasawie pierwszą formalną akceptację protestantyzmu w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Wkrótce podpisany został pokój augsburski (1555 r.), w którym zapisano zasadę cuius regio eius religio, czyli czyje panowanie tego religia. Z jednej strony gwarantowała ona zdobycze reformacji, z drugiej kwestionowała wolność religijną dla poddanych. Ludność każdego księstwa musiała przyjąć, zależnie od woli miejscowego władcy, jedną z religii. Poddani musieli przyjąć wyznanie panującego, w przeciwnym wypadku zmuszeni byli opuścić kraj.

Kolejne konflikty doprowadziły na początku XVII w. do powstania dwóch wrogich ugrupowań: Unii Protestanckiej (1608 r.) i Ligi Katolickiej (1609 r.), a w konsekwencji do wybuchu krwawej i wyniszczającej wojny trzydziestoletniej w latach 1618–1648.

RrcUi8OpU57Wu

Ilustracja przedstawia kilkunastu mężczyzn zgromadzonych przy stole. Wyglądają jakby dyskutowali nad ważną decyzją. Wielu z nich ma długie brody, nakrycia głowy oraz czarne szaty. Na środku płonie świeca, wokół są książki.

Zasługi polskich ewangelików

Na tle Europy Zachodniej sytuacja wyznaniowa w Polsce wyglądała nieco lepiej. Polscy  innowiercy cieszyli się prawami zagwarantowanymi aktem konfederacji warszawskiej, choć z czasem bywały one kwestionowane przez radykalnych katolików. Formalnie jednak, aż do utraty niepodległości w 1795 r., akt konfederacji był prawem, którego przestrzegać zobowiązywał się każdy z władców podczas koronacji. Innowiercy brali też czynny udział w debacie publicznej, tworząc najsłynniejsze dzieła epoki.

Mikołaj Rej, powszechnie określany jako „ojciec literatury polskiej” poeta i prozaik epoki renesansu, a także poseł na Sejm I Rzeczypospolitej i teolog,  był kalwinem (choć  doszedł do tego wyznania poprzez luteranizm). Andrzej Frycz Modrzewski, który sprowadził do Polski bibliotekę najważniejszego myśliciela epoki, Erazma z Rotterdamu, wprawdzie przyjął niższe święcenia kapłańskie jako katolik, ale pod koniec życia zbliżył się do radykalnego skrzydła polskich protestantów – braci polskich.

Światłe idee Frycza Modrzewskiego znacznie wyprzedziły epokę - postulował on oparcie państwa na sprawiedliwym prawie i sądach, którym podlegać miał, w szczególnym przypadku, nawet król. Jego traktat Commentariorum de Republica emendanda czyli O naprawie Rzeczypospolitej, wydany w 1551 r. w Krakowie, czytano  całej ówczesnej Europie; szybko też został przetłumaczony na język niemiecki, francuski, hiszpański i rosyjski.

W XVI‑wiecznej Rzeczpospolitej pod osłoną szlacheckich oraz magnackich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W 1554 r. odbył się w Słomnikach (Małopolska) pierwszy synod Kościoła kalwińskiego; jego przywódcom nie udało się jednak doprowadzić do zjednoczenia wszystkich odłamów protestantyzmu. Już w pierwszej połowie XVI w. pojawili się w Polsce wygnani z ojczyzny niderlandzcy anabaptyści (mennonici), którzy zasłużyli się m.in. w zagospodarowaniu Żuław Wiślanych. Z kolei po 1548 r. w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni ze swojego kraju bracia czescy.

R1J1J0XLST5SO1

Ilustracja przedstawia Thomasa Müntzera, niemieckiego teologa. Portret wykonano w czarno‑białym kolorze. Mężczyzna ubrany jest w płaszcz z futrzanym obszyciem dookoła szyi. Na głowie ma kaszkiet.

Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło w latach 1562–65 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich antytrynitarzy powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwanych arianamiarianizmarianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z sandomierskiej zgody w 1570 r., uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckich Europy, nadszarpnęło pozycję polskiej reformacji oraz osłabiło szanse stworzenia Kościoła narodowego.

Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Korony jak Kraków, Poznań czy Lublin. Na przełomie XVI i XVII w., już w czasach kontrreformacjikontrreformacjakontrreformacji, doszło w nich do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; czasem towarzyszyły temu napady na ich sklepy i domy. TumultytumultTumulty religijne stanowiły przejaw anarchizacji życia publicznego, a także wynik nieuchwalenia przez sejm (w którym znowu przeważać zaczęli katolicy) przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej. Jej zdecydowanym przeciwnikiem był król Zygmunt III Waza, pozostający pod silnym wpływem jezuitów, z Piotrem Skargą na czele.

Dopiero jednak po wojnach połowy XVII w. (okres tzw. potopu), gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi katolickiemu udało się częściowo przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej: w 1658 r. sejm skazał braci polskich na banicję, dziesięć lat później zabronił odstępstwa od katolicyzmu, który zresztą — nawet w okresie największych triumfów reformacji — nie przestał być wyznaniem panującym.

R1AEWq9LSxbvF

Ilustracja przedstawia scenę, w której król Edward VI mianuje Jana Łaski Młodszego, znanego za granicą jako John a Lasco, najwybitniejszego polskiego działacza reformacji na superintendenta zborów cudzoziemskich w Londynie. Król jest ubrany w ozdobne szaty z białym futrem w czarne kropki. Na głowie ma koronę. Jan Łaski odziany jest w białą szatę z czerwonym pasem, w ręku trzyma dokument uznania. Wokół zgromadzeni są dworzanie.

Protestantyzm wpłynął pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu narodowego piśmiennictwa. Towarzyszył temu rozwój drukarni, wydających Pismo Święte oraz utwory polemiczne w języku polskim.

Różnowiercy stworzyli sieć szkół średnich, z najważniejszymi akademiami braci polskich w Rakowie i braci czeskich w Lesznie oraz gimnazjami luterańskimi w Toruniu i Gdańsku. W Lesznie wykładał wybitny pedagog Jan Ámos Komenský, należący do sporej rzeszy imigrantów wyznaniowych, którzy jeszcze w pierwszej połowie XVII w. przybywali do Rzeczypospolitej z Czech oraz Niemiec, znajdując w niej bezpieczny azyl.

Innowiercom, osiadłym w Wielkim Księstwie Litewskim, protekcję wyznaniową zapewniła kalwińska gałąź rodu Radziwiłłów, w luterańskich miastach Prus Królewskich stroną szykanowaną, dla odmiany, była często katolicka mniejszość.

W XVI w. na zachodzie Europy zyskał znaczny rozgłos Jan Łaski (znany tam jako John a Lasco), najwybitniejszy polski działacz reformacji, humanista, pisarz, tłumacz i dyplomata sekretarz króla Zygmunta I Starego. Należał też do organizatorów zborów ewangelickich w Anglii i wschodniej Fryzji, był twórcą Kościoła kalwińskiego w Rzeczpospolitej. Jan Łaski Młodszy to jedyny polski działacz reformacji o znaczeniu europejskim, który został upamiętniony na Pomniku Reformacji w Genewie. Ważne są też jego zasługi dla dla rozwoju polskiego języka literackiego i piśmiennictwa oraz dla polskiego humanizmu i tradycji demokratycznych. W 1603 r. jako autor trafił do pierwszego polskiego indeksu ksiąg zakazanych, powstałego z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego.

W następnym stuleciu w Niderlandach, Niemczech i Anglii czytywano pisma braci polskich — Samuela Przypkowskiego, Jonasza Szlichtynga, Andrzeja Wiszowatego — tłoczone w kraju, a później na emigracji, głównie w Amsterdamie. Zawarte w nich postulaty racjonalnego podchodzenia do spraw wiary oraz rozdziału funkcji Kościoła od zadań państwa wywarły pewien wpływ na kształtowanie się idei wczesnego oświecenia.

Wpływy renesansowej sztuki w Polsce

Okres renesansu to złoty wiek polskiej kultury. Rozwijała się nauka (wkład m.in. Mikołaja Kopernika – odkrycie systemu heliocentrycznego) i literatura, ale Polska nie ustępowała reszcie Europy choćby w dbałości o wprowadzanie nowych architektonicznych założeń. Zygmunt Stary zadbał o rozbudowę Zamku Królewskiego na Wawelu, który stał się wzorcowym przykładem polskiej architektury renesansowej.  Dwór królewski odwiedzali też włoscy humaniści i artyści, których sprowadzała pochodząca z Italii królowa Bona. Magnackie rody inwestowały w modernizację (albo budowę od podstaw) swoich siedzib, np. w Czersku, Golubiu czy Gniewie. Rozwijały się miasta, zwłaszcza Poznań, Gdańsk, Kalisz oraz Sandomierz – powstawały zdobne mieszczańskie kamienice i ratusze, a także liczne kościoły.

R17K5hjKLoNpE

Ilustracja przedstawia Zamek Królewski na Wawelu. Ukazany jest widok na dziedziniec zewnętrzny i katedrę. Zamek ma białe mury oraz pomarańczowy dach. Widoczna jest wieża przy wejściu wykonana z brązowej cegły. Złota kopuła przy kościele mieni się od jasnego słońca. Ludzie spacerują alejkami.

R1QaUVe7xe537

Ilustracja przedstawia ratusz w Sandomierzu. Jest to renesansowy budynek w kształcie prostokąta wykonany z czerwonej cegły, z jasną wieżą z zegarem obok.

Najsłynniejszym przykładem renesansowego polskiego miasta (będącego jednocześnie odzwierciedleniem ideałów humanizmu) jest Zamość, założony przez kanclerza Jana Zamojskiego. Jego budowa rozpoczęła się w 1579 r. według projektu wybitnego Włocha Bernarda Morando. Powstało miasto nawiązujące do idei miasta doskonałego, z przestronnym Rynkiem Wielkim (i mniejszymi rynkami), pięknym ratuszem oraz Pałacem Zamoyskich. Kanclerz założył tam również świecką Akademię Zamojską, która zapewniała synom szlacheckim i mieszczańskim edukację na wysokim poziomie.

R1UrRKZy8928o

Ilustracja przedstawia rynek z ratuszem w Zamościu. Widoczny jest ratusz w kolorach różu i bieli. Za nim znajdują się kolorowe budynki w kolorach mięty, żółtego, czerwonego, niebieskiego, pomarańczowego. Na pierwszym planie widać rabatki kwiatowe na płycie rynku.

Słownik

Słowa kluczowe

renesans, reformacja, kontrreformacja, luteranizm, kalwinizm, Rzeczpospolita, protestantyzm, renesans w Polsce, odrodzenie w Polsce

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.

Bartel O., Jan Łaski, „Mówią Wieki” 5/1960.

Jaworski R., Polski złoty XVI wiek, „Mówią Wieki” 9/2015.

Sołtan A., Kultura umysłowa Warszawy w XVI wieku, „Mówią Wieki” 8/1973.