Odpowiedzią na dynamicznie rozwijającą się w XVI w. reformację oraz  powstające nowe odłamy chrześcijaństwa stał się ruch religijno‑społeczny w Kościele katolickim, który przyjął nazwę kontrreformacji. Jej początek stanowił sobór trydencki odbywających się w latach 1545–1563.  Stał się on z jednej strony odpowiedzią na głoszoną powszechnie potrzebę reform wewnętrznych w Kościele, z drugiej zaś miał na celu zahamowanie postępów reformacji oraz odzyskanie przez katolicyzm wpływów (zwłaszcza wśród społeczności wcześniej podległych Stolicy Apostolskiej, które pod wpływem nauk Lutra przechodziły na wyznania reformowane).

Wstępem do ofensywy kontrreformacyjnej w Polsce było stopniowe, od połowy XVI w., obejmowanie biskupstw przez nową generację hierarchów, nie mniej humanistycznie wykształconych niż ich przedsoborowi poprzednicy, ale za to bardziej gorliwych. Do tego pokolenia należeli biskup warmiński Stanisław Hozjusz, jego następca na tym urzędzie – wybitny historyk i pisarz Marcin Kromer oraz późniejszy prymas Stanisław Karnkowski. W latach 50. XVI w. Hozjusz ogłosił po łacinie Katolickie wyznanie wiary – najpełniejszy jak dotąd wykład doktryny chrześcijańskiej. Szczególne miejsce w tym dziele zajmował pogląd o niepodzielnej i nieomylnej władzy papieża w Kościele, która miała gwarantować zachowanie przezeń jedności w obliczu zagrożenia ze strony reformacji. Nowi biskupi rezydowali w swych diecezjach i wymagali od podwładnych stosowania się do wskazań dyscyplinarnych soboru trydenckiego.