Zawężonym w stosunku do ideologii pojęciem jest termin „doktryna polityczna”. Uściśla on pewne szerokie idee i dopasowuje je do określonego miejsca i czasu, czyli poziomu rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa.

Okoliczności narodzin i główne założenia liberalizmu

Większość głównych założeń współczesnej myśli politycznej narodziła się w okresie oświecenia. Był to czas rozwoju społecznego, emancypacji politycznej zachodniego mieszczaństwa. W okresie oświecenia we Francji, gdzie powstały główne założenia filozoficzne tej epoki, nastąpił w II połowie XVIII wieku gwałtowny kryzys państwa i Kościoła.
Te dwie instytucje, współpracujące w okresie wcześniejszym, były głównymi autorytetami dla większości społeczeństwa francuskiego. W II połowie XVIII wieku na skutek wydarzeń wewnętrznych i sytuacji międzynarodowaej ujawniła się nieudolność ich działań, a wydarzenia wewnętrzne uwidoczniły upadek moralny. Trudno wtedy o zachowanie autorytetu. Jednocześnie był to okres szybkiego rozwoju jednostki, zaczęły kształtować się tak zwane wolne zawody, przybywało ludzi światłych i wykształconych, powstały nowe nurty filozoficzne, całkowicie negujące pośrednictwo Kościoła między człowiekiem a Bogiem lub negujące istnienie Boga. W tych zupełnie nowych, ale sprzyjających odważnym poglądom, okolicznościach narodziła się doktryna liberalna. Jej twórca, choć nie był Francuzem, obserwował zmiany społeczne w sąsiednim kraju. Mógł też dostrzec efekty rozwoju manufaktur i pierwszych fabryk we własnym państwie. Za głównego twórcę liberalizmu uważny jest John Locke.

Na jego poglądach oparli się i rozwinęli je w liberalizm polityczny m.in. Karol Monteskiusz czy John Stuart Mill. Liberalizm to ideologia dość dynamiczna. Ma różne odmiany - począwszy od darwinizmu społecznego, a skończywszy na liberalizmie socjalnym.

Rk8R5nrKE940G

Portret Johna Locke`a Źródło: Sir Godfrey Knelle, Portret Johna Locke`a, olej na płótnie, Państwowe Muzeum Ermitażu w Sankt Petersburg, domena publiczna.

RBLe6jI6LjprM

Portret Karola Monteskiusza Źródło: autor nieznany, Portret Karola Monteskiusza, olej na płótnie, Wersal, domena publiczna.

RcCts8qsunWqJ

Portret Johna Stuarta Milla Portret Johna Stuarta Milla Źródło: Sir Charles Dikes, olej na plótnie, National Portrait Gallery w Londynie, domena publiczna.

Główne założenia liberalizmu opierają się na koncepcji wolności jednostki, na jej prawie do wyboru własnej drogi życiowej. W XVIII wieku zwolennicy liberalizmu zakładali, że ludzie rodzą się równi, dlatego wystarczy wprowadzić równość prawa i każdy może sam decydować o sobie. Nie brali pod uwagę różnic kulturowych, które wynikają z pozycji społecznej każdej jednostki. Uważali, że każdy może być wolny i jedyną wolnością, która ogranicza jednostkę, jest wolność innych. Współcześni zwolennicy liberalizmu dostrzegają problem kapitału kulturowego i głoszą pogląd, że państwo ma minimalne obowiązki wobec obywatela w kwestii umożliwienia mu zdobycia wykształcenia.

Kolejnym ważnym założeniem liberalizmu jest istnienie gospodarki wolnorynkowej. Za twórców liberalizmu gospodarczego uznaje się Adama Smitha i Dawida Ricardo. Pragnęli oni ograniczyć ingerencję państwa do roli „stróża nocnego”. Oznaczało to, że obowiązkiem państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, natomiast pozostałe sfery życia zależą wyłącznie od ich inwencji. Byli oni zwolennikami tzw. leseferyzmutKrwB1LvL3_000tp001leseferyzmu. Pogląd ten zakładał całkowitą wolność gospodarczą i niechęć do elementów interwencji państwa w gospodarkę.

Liberałowie byli też zwolennikami rozdziału państwa od Kościoła i pozostawieniu spraw związanych z praktykami religijnymi wyłącznym decyzjom jednostki. Wiązało się to w późniejszym czasie z koniecznością wprowadzenia cywilnego ustawodawstwa rodzinnego.

Liberalizm w  XIX i XX wieku przechodził różne przeobrażenia. Obecnie jednym z przedstawicieli tego kierunku jest August Friedrich von Hayek. Jego Konstytucja wolności jest podstawowym wyznacznikiem poglądów współczesnych liberałów.

Konserwatyzm - jego twórcy i ich poglądy

R102LmDYfT3Sy

portret Edmunda Burka

Odpowiedzią na doktrynę liberalną, opartą na odrzuceniu autorytetów, a zwłaszcza autorytetu państwa i Kościoła, stała się doktryna konserwatywna, która powstała na początku XIX wieku. Za jednego z głównych twórców tej doktryny uważny jest Edmund Burke. Jego najsłynniejsze dzieło, Rozważania na temat rewolucji francuskiej, jest bezpośrednią oceną wydarzeń we Francji końca XVIII wieku. Zawarto w nim także główne założenia nowej doktryny. Nazwa konserwatyzm (z łac. conservatus - zachowany) została jednak użyta nieco później. W 1820 roku François‑René de Chateaubriand wydał pierwszy numer swego periodyku pod tytułem „Konserwatysta”.

Podstawowe założenia konserwatyzmu to oparcie działań społecznych i politycznych na uznanych autorytetach oraz głęboki szacunek dla przeszłości i tradycji. W przeciwieństwie do liberałów, konserwatyści są zwolennikami silnego państwa potwierdzonego autorytetem Kościoła jako instytucji dbającej o moralność jednostki. Zwolennicy tej doktryny uważali podział klasowy społeczeństwa za rzecz naturalną i przyznają prawo do sprawowania władzy tylko elitom intelektualno‑kulturowym. W okresie narodzin doktryny konserwatyści uważali, że jedyną grupą, która powinna mieć prawo sprawowania władzy, jest arystokracja, ponieważ w tych rodzinach tradycje władzy i wykształcenia pozwalają na wybór najlepszych przedstawicieli. Równocześnie byli zwolennikami poglądu noblesse oblige, co oznacza szlachectwo zobowiązuje. Rozumieli to jako obowiązek pracy dla dobra wspólnego i oświecenia warstw niższych. Współcześni konserwatyści doceniają oczywiście dobrodziejstwa demokracji.

W dziedzinie gospodarki konserwatyści są zwolennikami gospodarki wolnorynkowej i ochrony przez państwo prawa własności. Uważają również, że należy ograniczyć socjalne zobowiązania państwa i rolę związków zawodowych w gospodarce.

Tradycja dla konserwatystów to przede wszystkim zasady życiowe, które można wynieść z domu rodzinnego. Dlatego konserwatyści są zwolennikami trwałych wielopokoleniowych rodzin, w których jednostka zdobywa kapitał kulturowy i uczy się pracować dla dobra społecznego. Związane jest to z kolejnym założeniem konserwatystów, a mianowicie z poglądem, że każda jednostka, w miejscu, w którym znajduje się na drabinie społecznej, powinna pracować dla dobra społecznego. W tych poglądach zdaniem konserwatystów może obywatela wspierać wspólnota wyznaniowa.

Kończąc powierzchowną charakterystykę doktryny konserwatywnej, trzeba pamiętać także o jednoznacznych poglądach konserwatystów na kwestie prawa karnego. Zwolennicy tej doktryny są za surowością karania. Niektórzy z nich głoszą też konieczność przywrócenia kary śmierci.

Narodziny idei socjalistycznych i komunistycznych

W XIX wieku nastąpił szybki rozwój gospodarczy państw europejskich, realizujących założenia gospodarki liberalnej. Doprowadził on do liczebnego zwiększenia nowej grupy społecznej, jaką byli robotnicy. Jednocześnie założenia gospodarki wolnokonkurencyjnej nie uwzględniały praw pracowniczych. Połowa XIX wieku, okres Wiosny Ludów, to czas narodzin nowych ruchów społecznych przeciw różnego rodzaju uciskom, przede wszystkim narodowym i społecznym. W roku wybuchu europejskich rewolucji zostało opublikowane przez dwóch niemieckich filozofów i ekonomistów dzieło, które stało się podstawą nowej doktryny politycznej, a właściwie dwóch doktryn - socjaldemokracji i komunizmu.

W wydanym w 1848 roku Manifeście komunistycznym jego twórcy, Karol Marks i Fryderyk Engels, odwołują się do trzech podstawowych dziedzin: poglądów socjalistów utopijnych działających wcześniej na terenie Europy i Stanów Zjednoczonych, ekonomii politycznej kapitalizmu i filozofii materialistycznej. Nowa doktryna ma więc teoretyczne podstawy naukowe.

R18FmmNAXa3K4

widać czerwoną flage, na niej głowy Marksa, Engelsa i Lenina

Głównymi założeniami socjalizmu, bo tak ostatecznie nazwano pierwsze lewicowe poglądy, było zaprzestanie walki klas, wprowadzenie wspólnej własności, zlikwidowanie państwa. Twórcy doktryny wierzyli, że robotnicy potrafią sami decydować o sobie, a państwo jest tylko formą utrzymania w ryzach grup wyzyskiwanych i działa w interesie warstw posiadających. Stąd hasłem przewodnim twórców doktryny było Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się. Hasło to miało sprowokować ogólnoeuropejską rewolucję wywołaną przez świadomych swoich praw i oczekiwań robotników niemieckich jako najlepiej zorganizowanych i uświadomionych. Po zakończeniu rewolucji granice między państwami miały zaniknąć.

Poglądy te nie znalazły odzwierciedlenia w działaniach robotników, a rozwijający się przemysł przyniósł zróżnicowanie w ich poziomie życia i oczekiwaniach wobec pracodawców. Równocześnie wprowadzenie we Francji powszechnego prawa wyborczego i obniżanie cenzusu majątkowego w wyborach parlamentarnych w Wielkiej Brytanii dawały szanse na zmiany polityczne bez wywoływania rewolucji, z wykorzystaniem zasada demokratycznych. Przełomowym momentem w  narodzinach dwóch odrębnych doktryn, wywodzących się z socjalizmu, była II Międzynarodówka, która rozpoczęła swoje obrady w 1889 roku.

Socjaldemokracja i komunizm

W tracie trwania II Międzynarodówki jej uczestnicy podzielili się na dwa nurty: zwolenników reformizmu, który przekształcił się w doktrynę socjaldemokratyczną, i zwolenników rewolucjonizmu, którzy w ostateczności stworzyli nieco zmienioną w stosunku do poglądów Marksa i Engelsa doktrynę komunistyczną.

Socjaldemokraci, wśród których byli m.in. Ilia Berlin, Eduard Bernstein, Jack Jaures, zaczęli głosić konieczność i możliwość reformowania kapitalizmu drogą parlamentarną. Uważali, że należy wprowadzić powszechne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych, ośmiogodzinny dzień pracy, płatne urlopy wypoczynkowe, emerytury, renty i zasiłki zdrowotne dla osób, które uległy w pracy wypadkom. Z pierwotnych założeń socjalizmu pozostało w ich doktrynie przede wszystkim przekonanie, że interesy jednostki należy podporządkować interesom społeczności. Głosili hasło: każdemu według potrzeb. To mogło być odbierane negatywnie, ponieważ oznaczało, że nie zawsze ciężka praca i zaangażowanie na rzecz społeczności zostaną we właściwy sposób wynagrodzone. Zwolennicy doktryny głosili bowiem konieczność zmniejszenia różnic społecznych, oczekując pełnego zaangażowania od każdego obywatela. Z punktu widzenia gospodarczego współcześni zwolennicy socjaldemokracji opowiadają się za gospodarką wolnorynkową oparta na trzech rodzajach własności: prywatnej, spółdzielczej i państwowej. Różnice między obywatelami pragną zmieniać za pomocą systemu podatkowego, w którym procent płaconego podatku rośnie wraz z dochodem podatnika (podatek progresywny). Popierają też interwencjonizm państwowy.

Doktryna komunistyczna także ulega przeobrażeniom. Nowi zwolennicy komunizmu, Włodzimierz Lenin i Lew Trocki uważali, że proces uświadamiania proletariatu może nastąpić po rewolucji komunistycznej. W ich poglądach pojawiła się przewodnia rola partii komunistycznej, która powinna stanąć na czele zrywu rewolucyjnego, a po jego zwycięstwie miał nastąpić proces edukowania. Podobnie jak twórcy doktryny komunistycznej (Marks, Engels) uważali, że rewolucja powinna objąć wszystkie kraje europejskie (cały świat). Komuniści byli zwolennikami całkowitej równości, która miała również przejawiać się w dostępie do dóbr konsumpcyjnych. Głosili pogląd, że każdej jednostce należy się tyle samo. Nie brali pod uwagę ani indywidualnych potrzeb, ani zaangażowania. Chcieli wprowadzić państwową, centralnie planowaną gospodarkę, co umożliwiłoby redystrybucjętKrwB1LvL3_000tp002redystrybucję dóbr. Nie widzieli potrzeby tworzenia państw narodowych. Kiedy w końcu powstały, okazały się wypaczeniem wszelkich zasad samorządności i stały się państwami o reżimach niedemokratycznych. Obecnie poglądy komunistyczne głosi nieznacząca grupa obywateli państw demokratycznych. Stara sie jednak w swoich poglądach zachować zasady systemu demokratycznego. Partie komunistyczne przestały być antysystemowe.

Społeczna nauka Kościoła

W XIX wieku nastąpił szybki rozwój nowych klas społecznych - coraz bardziej wewnętrznie zróżnicowanej klasy robotniczej, w Europie Środkowej zaś inteligencji. Była to grupa społeczna, która charakteryzowała się wysokim wykształceniem, często znacznym kapitałem kulturowym, natomiast nie posiadała majątku. Warstwa inteligencji wywodziła się ze zubożałej szlachty, rzadziej z mieszczaństwa, czasami z wzbogaconych i wykształconych chłopów. Bez względu na to, z jakiej grupy społecznej wywodzili się inteligenci, łączyło ich to, że poziom życia był uzależniony od pracodawców, państwa lub właścicieli fabryk, szkół szpitali. Dostrzegając znaczenie społeczne i rosnącą liczbę zatrudnionych, papież Leon XIII wydał w 1891 roku encyklikę Rerum novarum. Stała się ona podstawą tzw. nauki społecznej Kościoła (doktryny chrześcijańsko- demokratycznej). Jak wskazuje tytuł papieskiego dokumentu, zawarto w nim nowe spojrzenie Kościoła na rolę pracy w życiu człowieka - praca nie jest już traktowana jako kara za grzech pierworodny, lecz zaczyna się dostrzegać wartość pracy w kształtowaniu osobowości jednostki. Tak ukształtował sie ruch polityczny nazwany chrześcijańską demokracją chadecjątKrwB1LvL3_000tp003chadecją.

R95i0V5b0W12C

na obrazie widać mężczyznę siedzącego na tronie, jest ubrany w uroczystą szatę papieską a na jego głowie jest zdobna korona zwieńczona krzyżem

Program chadecji wychodzi z założenia, że najważniejszy jest człowiek, jest więc oparty na zasadzie personalizmu, czyli szacunku dla człowieka i całościowego spojrzenia na jednostkę w wymiarze fizycznym, duchowym i kulturowym. Chadecy głosili pogląd, że praca jest elementem samorozwoju jednostki i powinna być wybierana zgodnie z jej zainteresowaniami i możliwościami. Podjęcie właściwej decyzji powinno jednostce ułatwić społeczeństwo, w którym żyje. W przeciwieństwie do socjaldemokratów chadecy wyżej stawiali jednostkę i jej potrzeby niż społeczeństwo, któremu pozostawiono rolę pomocniczą. Państwo i społeczeństwo, zdaniem chadeków, powinno wspomagać jednostkę, lecz nie może jej niczego narzucić.

Współcześni chadecy są zwolennikami gospodarki wolnorynkowej i ochrony własności prywatnej. Jednocześnie widzą konieczność wprowadzenia podatku progresywnegotKrwB1LvL3_000tp004podatku progresywnego, interwencjonizmu państwatKrwB1LvL3_000tp005interwencjonizmu państwa w gospodarkę oraz godziwej płacy za uczciwą pracę. Ważnym elementem poglądów chadeckich jest też rozdział Kościoła od państwa. Po soborze watykańskim II Kościół zabronił swoim funkcjonariuszom sprawowania urzędów państwowych. Jednocześnie do obowiązków osoby wierzącej dodano odpowiedzialność za państwo i społeczeństwo oraz czynny udział w życiu publicznym. Dotyczy to ludzi o świeckich, którzy powinni angażować się w życie społeczne. Chadecy są też zwolennikami solidarności międzyludzkiej i  sprzeciwiają się wyzyskowi pracowników w krajach biedniejszych.

Określenie „nauka społeczna Kościoła” wiąże się z tym, że poglądy charakterystyczne dla chadecji można znaleźć w encyklikach papieskich. Nie oznacza to jednak, że zwolennikami tej doktryny czy członkami partii chadeckich są wyłącznie katolicy.