Wymieranie roślin
Wymieranie gatunków to zjawisko powszechne w procesie ewolucji: gdy jedne znikają, inne pojawiają się. W historii Ziemi wielkie wymierania były skutkiem globalnych katastrof naturalnych. Obecnie główną przyczyną zagłady jest człowiek, który budując cywilizację, bez umiaru eksploatuje środowisko.
jak różnorodność genetyczna gatunku daje mu szansę na przetrwanie w zmieniających się warunkach;
jak do wymierania licznych gatunków przyczynia się człowiek;
jakie działania podejmuje się, by zapobiegać wymieraniu kolejnych gatunków.
Wymienisz i opiszesz główne przyczyny wymierania roślin.
Podasz przykłady roślin wymarłych i zagrożonych wyginięciem w Polsce i na świecie.
1. Współczesne wymieranie roślin
Według „Czerwonej księgi gatunków zagrożonych”, publikowanej dwa razy w roku przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów, zagrożonych wymarciem jest obecnie 24 914 gatunków roślin w skali świata, w tym 16 gatunków w Polsce (stan na kwiecień 2023 r.). Krytycznie zagrożony – co oznacza, że liczebność jego osobników jest skrajnie mała – w naszym kraju jest tylko jeden gatunek: mech rokiet płodny.
W „Polskiej czerwonej księdze roślin” (2014) wymieniono 102 gatunki roślin narażone na wyginięcie, 102 gatunki zagrożone wyginięciem i 111 gatunków krytycznie zagrożonych wyginięciem. Określono także 42 gatunki roślin całkowicie wymarłe lub wymarłe w naturze. Niektóre z nich nie są bezpowrotnie stracone – można je jeszcze znaleźć na stanowiskach naturalnych poza naszym krajem, a inne, np. sasankę zwyczajną, uprawia się już tylko w ogrodach.
Do najważniejszych powodów wymierania roślin należą:
zanikanie lub przekształcanie siedlisk naturalnych,
zanieczyszczenie środowiska,
nadmierna eksploatacja zasobów roślin przez człowieka,
celowa eliminacja gatunków (np. niszczenie chwastów),
wymarcie gatunku mutualistycznegogatunku mutualistycznego,
wypieranie przez gatunki inwazyjnegatunki inwazyjne.
Galeria zdjęć roślin uznanych za wymarłe w Polsce
Zdarza się, że gatunki uważane za całkowicie wymarłe udaje się odnaleźć w środowisku naturalnym. Należą do nich np. pięciornik płonny, znaleziony w 2008 r. na dwóch stanowiskach na Dolnym Śląsku, przetacznik stokrotkowy, którego występowanie odnotowano w 2009 r. w Karkonoszach, oraz sitniczka drobna, którą w 2010 r. zaobserwowano na kilku stanowiskach na Lubelszczyźnie.
Galeria zdjęć roślin rzadko występujących w Polsce
Nie tylko rośliny wymierają. W ostatnim stuleciu w Polsce wyginęło lub znajduje się na granicy wymarcia wiele grzybów. Głównymi powodami tego zjawiska są: zmniejszanie się powierzchni lasów naturalnych, kwaśne deszcze, a także nadmierne eksploatowanie zasobów grzybów kapeluszowych.
2. Zanikanie naturalnych siedlisk
Głównym powodem wymierania roślin jest niszczenie i przekształcanie ekosystemów naturalnych. Wiele rzadkich gatunków roślin przestaje istnieć, ponieważ ich stanowiska ulegają zmianie.
W wyniku wyrębu lasów i zarastania polan wymiera obuwik pospolity – największy i najokazalszy polski gatunek storczyka. Spośród 250 znanych stanowisk tego gatunku do dziś zachowała się jedynie połowa. W wyniku wycinki lasów i zmiany ich składu gatunkowego zagrożona wyginięciem jest także ciemiężyca czarna – bylinabylina występująca na Roztoczu.
W wyniku osuszania ekosystemów wymierają rzadkie rośliny wilgotnych łąk, jak storczyki (np. storczyk cuchnący), mieczyki (np. mieczyk błotny) i niektóre kosaćce.
W wyniku zaburzenia stosunków wodnych w ekosystemach giną także rośliny torfowiskowe, np. będąca reliktemreliktem polodowcowym brzoza karłowata. W Polsce gatunek ten występuje jedynie na trzech torfowiskach, które obecnie podlegają ochronie jako rezerwaty przyrody. Ze względu na użytkowanie gospodarcze położonych wokół nich terenów grozi im osuszenie. Jeżeli tak się stanie, brzoza karłowata w Polsce zaniknie.
Słonoroślowy rezerwat przyrody Owczary
Bagna i torfowiska to siedliska szczególnie zagrożone działalnością człowieka. W celu ochrony cennych przyrodniczo obszarów zakłada się rezerwaty i parki narodowe – rezerwat Owczary chroni słone bagna z rzadko spotykaną w Polsce roślinnością słonolubną (halofilną).
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P7Rgtz4Sc
Dla wielu gatunków roślin zagrożenie stanowi regulacja rzek. W wyniku prowadzenia prac na Odrze praktycznie wyginęła nadbrzeżyca nadrzeczna – rzadki gatunek z rodziny goździkowatych.
3. Nadmierna eksploatacja roślin
Rośliny są źródłem pożywienia i surowców przemysłowych, a w niektórych przypadkach także cennych substancji leczniczych. Aby ułatwić ich pozyskiwanie, a przy tym chronić rośliny dziko rosnące, zaczęto uprawiać gatunki najbardziej pożądane.
Świetlik łąkowy, roślina wykorzystywana m.in. w przemyśle medycznym i kosmetycznym, jest niezwykle trudna w uprawie. Z tego powodu pozyskiwana jest jedynie z natury. W 2023 r. Polsce świetlik nie jest rośliną zagrożoną wyginięciem, ale w wyniku dalszej eksploatacji może to ulec zmianie.
Do gatunków zagrożonych z powodu nadmiernego zbioru należy rosnący dziko na obszarze Ameryki Północnej żeń‑szeń pięciolistny. Jego korzeń, przypominający sylwetkę człowieka, uznawany był od wieków za przedmiot magiczny i źródło zdrowia. W XVIII w. płacono za ten specyfik kilkanaście razy więcej niż za złoto. Dziś pozyskuje się go z upraw i stosuje w suplementach diety jako środek dodający energii, pozwalający zachować witalność i poprawiający odporność. W tradycyjnej medycynie chińskiej bardziej ceniony jest żeń‑szeń pochodzący z natury, co prowadzi do dalszego trzebienia tej rośliny w środowisku.
Obecnie wyginięcie grozi także wielu gatunkom tropikalnych drzew. Ze względu na swoje cenne drewno są one masowo pozyskiwane z lasów tropikalnych.
Dalbergia szerokolistna dostarcza palisandru indyjskiego – drewna wykorzystywanego do produkcji ekskluzywnych mebli i galanterii drzewnej.
Na granicy wymarcia znalazło się również azjatyckie drzewo agarowe Aquilaria crassna. Intensywny i niezwykły zapach jego drewna sprawia, że jest ono pożądanym dodatkiem do perfum i kadzideł używanych podczas ceremonii religijnych w krajach arabskich, Indiach i Chinach.
Wiele roślin pozyskuje się z natury ze względu na ich walory estetyczne. Te, które mają oryginalne kształty lub wyjątkowo okazałe, piękne kwiaty, są chętnie nabywane przez kolekcjonerów i uprawiane jako rośliny ozdobne. Największą popularnością cieszą się sukulenty (np. kaktusy, agawy, aloesy) i storczyki.
Zagrożeniem dla naturalnych populacji tych roślin jest chęć posiadania przez kolekcjonerów okazów z natury, a nie pochodzących z uprawy. Za unikatowe okazy są gotowi zapłacić naprawdę duże kwoty.
Wyginięciem zagrożony jest rosnący w Meksyku echinokaktus Grusona, sprzedawany pod nazwą handlową „poduszka teściowej”. Mimo że jego naturalna populacja liczy jedynie 250 osobników, nadal stanowi jeden z najczęściej sprzedawanych i uprawianych gatunków kaktusów.
Podobnie rzecz ma się z niektórymi gatunkami roślin mięsożernych, zwłaszcza dzbanecznikami, które też są chętnie uprawiane przez kolekcjonerów.
W Grecji, w wyniku nadmiernego pozyskiwania z natury, zagrożone wyginięciem są pospolite rośliny zielne używane do celów kulinarnych, jak oregano, majeranek i szałwia. Objęto je częściową ochroną gatunkową do końca 2018 r. Na własny użytek można było zebrać tylko 500 g tych ziół, a na ich zbiór komercyjny trzeba mieć specjalne zezwolenie.
4. Rolnictwo – skuteczne tępienie niepożądanych roślin
Sporą część gatunków występujących w agrocenozachagrocenozach ludzie traktują jako chwasty, ponieważ obniżają one jakość i wielkość plonu. Do walki z nimi używa się głównie herbicydówherbicydów.
W wyniku stosowania herbicydów niemal całkowicie wymarł miłek szkarłatny, niegdyś występujący pośród upraw zbóż i roślin okopowych.
Z powodu wzrastającej chemizacji rolnictwa, a także stosowania coraz skuteczniejszych metod oczyszczania ziarna, z polskiego krajobrazu znika rosnący przy uprawach zbóż kąkol polny.
Sposób użytkowania gruntów rolnych również wpływa na wymieranie niektórych roślin. Nadmierne nawożenie łąk sprzyja rozwojowi traw, które zabierają miejsce innym roślinom. Zaprzestanie wypasania zwierząt na ciepłolubnych murawach przyczynia się do zasiedlania ich przez drzewa i krzewy, pod którymi zmieniają się warunki świetlne. Prowadzi to do wymierania roślin stepowych, np. dyptamu jesionolistnego.
Rolnictwo stanowi ponadto ogromne zagrożenie dla roślin wodnych. Nadmierne użyźnianie pól sprawia, że do wód spływają bardzo duże ilości nawozów sztucznych. Prowadzi to do eutrofizacji wódeutrofizacji wód (zakwitu wód), czyli silnego wzrostu liczebności protistów. Z tego powodu zanika na przykład poryblin jeziorny, którego miejscem życia są jeziora o wodach ubogich w składniki pokarmowe. Ginie również aldrowanda pęcherzykowata, niewielka roślina chwytająca larwy komarów i drobny narybek.
Niektóre rośliny uważane za chwasty mogą stać się roślinami uprawnymi. W 2011 r. brytyjscy naukowcy wykazali, że nasiona nawrotu polnego i żmijowca babkowatego posiadają wysoką zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych omega‑3. Obecnie rośliny te uprawia się na szeroką skalę.
5. Zmiana relacji międzygatunkowych w ekosystemach
Wiele roślin jest zagrożonych wyginięciem, ponieważ człowiek wprowadził do ich ekosystemów gatunki inwazyjne. Mogą nimi być silni konkurenci, którzy lepiej radzą sobie w nowym dla nich środowisku, gdyż nie mają naturalnych wrogów. Tak dzieje się np. w przypadku barszczu Sosnowskiego i czeremchy amerykańskiej.
Do zagłady licznych gatunków roślin mogą też doprowadzić zwierzęta roślinożerne. Sprowadzenie np. do Australii i na otaczające ją wyspy oceaniczne kóz zakończyło się wymarciem wielu endemicznychendemicznych gatunków roślin. Zwierzęta te nie miały na tym kontynencie naturalnych wrogów, intensywnie mnożyły się i zgryzały siewki kiełkujących roślin, uniemożliwiając ich rozwój. Podobna sytuacja miała miejsce na atlantyckiej Wyspie Świętej Heleny. Sprowadzone tam w XVIII w. kozy spustoszyły jej florę, wyrządzając ogromne szkody w tamtejszych lasach hebanowych.
Niektóre rośliny wymierają, ponieważ wyginął gatunek, z którym żyły w symbioziesymbiozie (np. zwierzę uczestniczące w zapylaniu kwiatów albo rozsiewaniu nasion). Dzieje się tak, gdy organizmy łączy bardzo silna (obowiązkowa) relacja mutualistyczna.
Przykładowe więzi tego rodzaju obserwowano między endemicznymi gatunkami wyspy Mauritius – ptakiem dodo i drzewem Sideroxylon grandiflorum, zwanym też drzewem dodo. W połowie XX w., ok. 250 lat po wytępieniu dodo, odnotowano drastyczny spadek liczebności populacji tych drzew. Przetrwało ich tylko 13, w dodatku tych w bardzo sędziwym wieku. Okazało się, że nasiona tych drzew rozsiewały dodo, żywiąc się ich owocami. Soki trawienne ptaków nadtrawiały grube osłony nasion, umożliwiając im kiełkowanie. Drzewo uratowano przed zagładą, sprowadzając na wyspę Mauritius indyki, ptaki zbliżone wielkością do dodo, które zajęły ich niszę ekologicznąniszę ekologiczną. Od tego momentu populacja drzew Sideroxylon grandiflorum stale zwiększa swoją liczebność.
Pochodząca z Hawajów palma hawajska znajduje się obecnie na granicy wyginięcia. Wymarły już wszystkie owady, które potrafiły zapylać jej kwiaty. Jedynym ratunkiem okazało się ręczne przenoszenie pyłku przez człowieka.
Podsumowanie
Obecnie do głównych przyczyn wymierania roślin należą:
zanik siedlisk naturalnych i związana z tym zmiana warunków środowiska, np. wylesianie, osuszanie terenów podmokłych;
nadmierne pozyskiwanie przez człowieka roślin ze środowiska, np. w celach kolekcjonerskich, leczniczych;
tępienie roślin uważanych za niepożądane;
zmiany relacji międzygatunkowych w ekosystemach poprzez wprowadzanie gatunków inwazyjnych lub niszczenie symbiontów.
Praca domowa
Słownik
inaczej biocenoza uprawna; ekosystem sztuczny, wytworzony na terenach użytkowanych rolniczo, charakteryzujący się bardzo małą różnorodnością gatunkową
trwała, wieloletnia roślina zielna, corocznie odnawiająca pęd nadziemny z zimujących pąków podziemnych (np. rabarbar, konwalia, krwawnica) lub przyziemnych (np. lebiodka zwyczajna, zimotrwałe złocienie)
gatunek zasiedlający niewielki obszar i niewystępujący poza nim; często na obszarach izolowanych geograficznie (wyspy, jeziora), o specyficznych warunkach środowiskowych
proces gromadzenia się w zbiornikach i ciekach wodnych pierwiastków biogennych (tj. węgla, wodoru, tlenu, azotu, siarki i fosforu) podnoszących żyzność wód; źródłem tych pierwiastków są ścieki komunalne i przemysłowe oraz rozprowadzane na polach nawozy sztuczne
gatunki, które są obce dla danego ekosystemu i mogą wyrządzać szkody w środowisku, gospodarce lub negatywnie wpływać na zdrowie ludzi
środki chwastobójcze, substancje stosowane do hamowania rozwoju bądź niszczenia roślin występujących tam, gdzie są niepożądane
jeden ze sposobów współżycia dwóch gatunków przynoszących sobie wzajemne korzyści
związek populacji ze środowiskiem; oznacza zajmowaną przez gatunek przestrzeń fizyczną wraz z oddziałującymi na nią czynnikami środowiska
(łac. relictus – pozostawiony) gatunek, który niegdyś miał szeroki zasięg występowania, jednak z powodu niekorzystnej zmiany warunków środowiskowych obszar ten znacznie się zawęził
rodzaj związku pomiędzy dwoma organizmami, w którym oba z nich odnoszą obopólne korzyści i nie mogą bez siebie samodzielnie funkcjonować
Zadania
W rezerwacie przyrody Owczary leżącym w pobliżu Buska-Zdroju chroniona jest: Możliwe odpowiedzi: 1. roślinność słonolubna, 2. roślinność cieniolubna, 3. trzcina pospolita, 4. roślinność przystosowana do życia w środowisku suchym (sukulenty)
W przypadku roślin wypieranie gatunków rodzimych przez gatunki inwazyjne jest efektem: Możliwe odpowiedzi: 1. konkurencji., 2. protokooperacji., 3. pasożytnictwa., 4. mutualizmu.
Zaznacz poprawne dokończenie zdania. W przypadku roślin wypieranie gatunków rodzimych przez gatunki inwazyjne jest efektem
- konkurencji
- protokooperacji
- pasożytnictwa
- mutualizmu
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Rośliny wilgociolubne są bezużyteczne, dlatego osuszanie terenów bagiennych może odbywać się bez przeszkód. | □ | □ |
| Osoby, które nadużywają środków piorących, przyczyniają się do eutrofizacji wód. | □ | □ |
| Okazy storczyków, które wyrosły na polnej drodze, należy w celu ich ochrony wykopać i przenieść do ogrodu. | □ | □ |
| Dowodem miłości do przyrody jest zbieranie wiosennych kwiatów na łąkach. | □ | □ |
| Stosowanie pestycydów przyczynia się do wymierania niektórych roślin wodnych. | □ | □ |
| Krzyżowanie sasanki otwartej z ozdobną odmianą sasanki zwiększa jej różnorodność genetyczną. | □ | □ |
| Wypasanie zwierząt na wilgotnych łąkach jest metodą ochrony niektórych rzadkich roślin. | □ | □ |