Wypowiedzenia i ich rodzaje
Codziennie tworzymy i zapisujemy wiele wypowiedzeń. Niektóre przekazują informacje, inne zaś wyrażają emocje lub są wskazówkami, jak się zachować w jakimś miejscu (np. tabliczki na budynkach, w korytarzach).
Spotykamy się więc z różnymi komunikatami. Jedne są proste (np. ostrzeżenia – Uwaga!; wskazówki na drzwiach – Pchać; napisy na tabliczkach ulicznych – ul. Mickiewicza), inne składają się z dłuższych zdań.
W tej części poznamy rozmaite typy wypowiedzeń.
Znajdź w tekście dowolnej lektury dialog, w którym brakuje czasowników.
Co to jest wypowiedzenie?
Wypowiedzenie – to pewna skończona myśl, po której pojawia się kropka, pytajnik lub wykrzyknik (w formach pisanych) albo dłuższa pauza, zawieszenie głosu (w formach mówionych). Każde wypowiedzenie składa się z różnych części mowy połączonych ze sobą. Wypowiedzenia mogą być proste lub złożone, pisane lub mówione.
Ważne jest to, że wypowiedzenia coś komunikują, a więc mają swojego nadawcę i odbiorcę. Przeważnie za pomocą wypowiedzeń przekazujemy informacje, o coś pytamy, ale również wyrażamy nasze żądania lub emocje.
Dział gramatyki, w którym opisujemy wypowiedzenia, to składnia.
Mamy wiele typów wypowiedzeń. Na pytanie, jakie znamy wypowiedzenia, w pierwszym odruchu powiedzielibyśmy – zdania i równoważniki zdań. Tych rodzajów wypowiedzeń jest trochę więcej. Znajdujemy wśród nich:
zdania,
równoważniki zdań,
wykrzyknienia,
zawiadomienia.
1) Zdania charakteryzują się tym, że pojawia się w nich osobowa forma czasownika, np.
Turyści przyjechali nad morze.
Zwykle jest to forma osobowa. Ale tworzymy zdania również z innymi formami, w których pojawia się forma nieosobowa czasownika zakończona cząstką „-no / -to”:
Wczoraj wyłączono ogrzewanie.
Użyto w tym równaniu różnych liczb.
W innej z kolei grupie zdań pojawiają się wyrazy, które mają taką samą funkcję jak czasownik osobowy (trzeba, warto, wolno, należy**,**szkoda, żal, strach):
Strach patrzeć!
Nie wolno używać telefonu komórkowego w samolocie.
2) Równoważniki zdań odznaczają się tym, że brakuje w nich czasownika w formie osobowej, ale zawsze możemy wypowiedzenie tak przekształcić, aby brakująca forma się pojawiła, np.:
Nie wychylać się przez okno. → Nie wychylajcie się przez okno.
Wróciwszy do domu, włączył radio. → Kiedy wrócił do domu, włączył radio.
Wracając nocą, podziwiał gwiazdy na niebie. → Kiedy wracał nocą, podziwiał gwiazdy na niebie.
Taką wypowiedź możemy także uzupełnić brakującym czasownikiem w formie osobowej – zdarza się to często w dialogach, np.
– Jedziesz jutro do Warszawy?
– Nie. → Nie jadę.
3) Wykrzyknienia to komunikaty, najczęściej bardzo emocjonalne i zakończone wykrzyknikiem, w których nie używa się czasownika. Dzięki temu często szybciej wyrażają ważne myśli, np. ostrzeżenie tak zapisane (Uwaga!) szybciej dociera do odbiorcy niż dłuższe zdania (Proszę uważać, bo może grozić niebezpieczeństwo!).
4) Zawiadomienia to z kolei najczęściej krótkie teksty umieszczone na obiektach lub przedmiotach, napisy urzędowe na budynkach czy nawet tabliczki z nazwami ulic, miejscowości, identyfikatory, np. tablica Wrocław Główny na peronie dworcowym. Mają szybko i sprawnie przekazywać odbiorcy informacje o rzeczach, przedmiotach, miejscach, którymi ten się interesuje, na które patrzy. Do zawiadomień można również włączyć nagłówki i tytuły, w których brakuje czasownika.
Wypowiedzenie | ||
Zdanie | Wypowiedzenie, które | |
Jak rozpoznać? | ||
Wypowiedź, która zawiera osobową formę czasownika. | Wypowiedź, do której nie można dodać formy czasownika. | Wypowiedź, która nie zawiera osobowych form czasownika, ale można je wprowadzić. |
• Ma czasownik w formie osobowej: | • wykrzyknienie | równoważnik zdania |
Zadaniowo
Przyporządkuj wypowiedzenia do właściwych typów.
<em>Słowniki</em> (napis na regale w bibliotece), – A wy gdzie?<br/>– A tu., Jak się nazywasz?, Do licha!, – Czy Marta przyjdzie na obiad?<br/>– Chyba nie., Od jutra zaczynam naukę gry w tenisa., – Jak tam w szkole?<br/>– Zwyczajnie., „Podwyżki i obniżki” (tytuł prasowy), Patrzeć przed siebie!, Nie wolno tego łączyć ze sobą.
| Zdanie | |
|---|---|
| Równoważnik zdania | |
| Wykrzyknienie | |
| Zawiadomienie |
Przekształć równoważniki zdań w zdania. Pamiętaj, że możesz zamienić formę nieosobową czasownika na osobową lub dopisać czasownik w formie osobowej.
Uzupełnij tabelę brakującyni formami czasowników.
| Forma osobowa | Forma nieosobowa zakończona na „-no”/„-to” | Bezokolicznik | Imiesłów z cząstką „-ąc” lub „-łszy”/„-wszy” |
|---|---|---|---|
| przeczytaj | |||
| podarłem | |||
| piszę | |||
| napiszę | |||
| mówię | |||
| malujesz | |||
| będę kupował |
Wybierz odpowiednie formy czasownikowe z tabeli w poprzednim ćwiczeniu i utwórz z nich następujące wypowiedzenia:
zdanie z czasownikiem PISAĆ,
zdanie z formą zakończoną na „-no” od czasownika PISAĆ,
równoważnik z bezokolicznikiem PISAĆ,
równoważnik z imiesłowem na „-ąc” od czasownika PISAĆ,
zdanie z czasownikiem MALOWAĆ,
zdanie z formą zakończoną na „-no” od czasownika MALOWAĆ,
równoważnik z bezokolicznikiem MALOWAĆ,
równoważnik z imiesłowem na „-ąc” od czasownika MALOWAĆ.
Sfotografuj tablice, tabliczki, teksty z tablic ogłoszeniowych w twojej szkole. Przedstaw te, w których pojawiają się zawiadomienia.
Wymyśl tekst, który byłby zawiadomieniem i można byłoby go zapisać na szkolnej tablicy ogłoszeń.
Zaprojektuj tabliczki, które można by umieścić w przestrzeni publicznej i w których pojawiają się następujące typy wypowiedzeń:
zdanie,
równoważnik zdania,
wykrzyknienie,
zawiadomienie.