Wypowiedzenie złożone – wprowadzenie, wypowiedzenie złożone podrzędnie
Do tej pory poznawaliśmy zdania pojedyncze, czyli takie wypowiedzenia, w których pojawia się wyłącznie jedno orzeczenie (czasownik). Wiemy dobrze z naszej praktyki czytelniczej, że na jednej stronie – choćby dłuższego akapitu czy tekstu – znajdziemy połączone ze sobą wypowiedzenia, w których może być więcej pojedynczych zdań.
W tej części poznamy rozbudowane wypowiedzenia, które nazywamy złożonymi, a także sposoby ich łączenia.
1) Wypisz z dowolnego tekstu prasowego lub literackiego dłuższe wypowiedzenie, w którym pojawia się wiele przecinków, spójników i zaimków. Zaznacz w nim wszystkie orzeczenia i zastanów się, z ilu zdań pojedynczych może być ono zbudowane.
2) Wyznacz granice między zdaniami pojedynczymi w poniższym wypowiedzeniu:
Wczoraj pojechaliśmy z naszą klasą na wycieczkę, na którą czekaliśmy już cały rok i nie mogliśmy się jej doczekać.
a) Z ilu zdań się ono składa?
b) Określ ich kolejność i porządek.
c) Jak się łączą ze sobą te zdania? Wskaż spójniki, zaimki lub przecinki oddzielające pojedyncze wypowiedzenia.
d) Które z tych zdań jest najważniejsze?
Typy wypowiedzeń złożonych
Dwa zdania lub równoważniki zdań, które łączą się ze sobą za pomocą spójników, zaimków lub przecinków, tworzą wypowiedzenie złożone. Odczytujemy je jako złożony komunikat, w którym treści pojedynczych zdań mogą się uzupełniać, łączyć ze sobą, a nawet sobie przeciwstawiać.
Spróbujmy więc odczytać treści złożone z dwóch podobnie zbudowanych zdań.
Poniższe dwa zdania pojedyncze:
(1) Kupię bilet.
(2) Pójdę do kina.
– mogą przecież układać się w rozmaite nowe wypowiedzenia złożone, np.:
(A) Kiedy kupię bilet, pójdę do kina.
(B) Kupię bilet i pójdę do kina.
(C) Kupię bilet, więc pójdę do kina.
Zauważmy, że treść ich zmienimy za pomocą wyrazów, które je łączą. W zdaniu (A) jest to spójnik podrzędności (kiedy); w zdaniach (B) i (C) jest to spójnik współrzędności (i, więc). Już dobre odczytanie spójników (nazywamy je wskaźnikami zespolenia zdania) pozwala rozpoznać różne typy wypowiedzeń złożonych. Są one:
złożone podrzędnie,
złożone współrzędnie.
Różnią się one przede wszystkim tym, że w zdaniach złożonych podrzędnie znajdziemy zawsze zdanie nadrzędne, którego treści jest uzupełniana przez zdanie podrzędne. W zdaniu (A) treść obu pojedynczych wypowiedzeń moglibyśmy zilustrować za pomocą wykresu przypominającego schodki:
Taki wykres pokazuje hierarchię połączonych zdań i oznacza, że pierwsze jest podrzędne, a drugie – nadrzędne. Jak więc odróżnić zdania podrzędne od nadrzędnych?
Po pierwsze, moglibyśmy całe wypowiedzenie złożone uprościć do zdania nadrzędnego – treść byłaby uboższa, ale z pewnością logiczna i zrozumiała:
Pójdę do kina (zdanie nadrzędne) – samodzielny komunikat,
Kiedy kupię bilet (zdanie podrzędne) – spójnik (kiedy) powoduje, że takie wypowiedzenie nie może samodzielnie funkcjonować.
Po drugie, rozpoznajemy hierarchię tych zdań po tym, że zdanie podrzędne jest zawsze określeniem zdania nadrzędnego. Wnosi dodatkową treść, np. o czasie, miejscu, przyczynach, jakości rzeczy i zdarzeń opisanych w zdaniu nadrzędnym. Możemy za pomocą zdania podrzędnego o nią dopytać:
Zdania podrzędne uzupełniają treść brakującego w zdaniu nadrzędnym składnika. Wiemy już, że składnikami są przydawki, dopełnienia, okoliczniki, podmioty i orzeczenia.
W wypadku wypowiedzenia, które wspólnie teraz opisujemy, pomocnicze pytanie jest charakterystyczne dla okolicznika. Aby się o tym przekonać, możemy to zdanie podrzędne przekształcić w jedno dłuższe wypowiedzenie pojedyncze:
Pójdę do kina (kiedy?) ––– po zakupie biletu.
Gdybyśmy chcieli nazwać ten podkreślony fragment, który powstał po zamianie dwóch zdań w jedno, z pomocą przychodzi nam znany wykres zdania pojedynczego:
Jest to okolicznik. Brakuje go przecież w zdaniu nadrzędnym: Pójdę do kina. Wiemy już, że zdania podrzędne uzupełniają treść i brakujące składniki (części) zdania nadrzędnego. Ten brakujący okolicznik (po zakupie biletu) jest w bardziej zgrabny stylistycznie i naturalny sposób komunikowany za pomocą zdania podrzędnego: …, kiedy kupię bilet.
Łatwiej rozpoznać wypowiedzenie złożone współrzędnie. Po pierwsze, znów z pomocą przychodzą nam wskaźniki zespolenia. Są nimi wyłącznie spójniki współrzędności (np. i, oraz, ale, lecz, albo, lub, więc):
Kupię bilet (1) i pójdę do kina (2).
Kupię bilet (1), więc pójdę do kina (2).
Po drugie, oba wypowiedzenia mają jednakowy (współrzędny) układ. Na wykresie przedstawilibyśmy je za pomocą dwóch linii na jednym poziomie – pod względem gramatycznym dwa zdania są jednakowo ważne i mogłyby samodzielnie wyrażać swoją treść:
Kupię bilet (1) ...... pójdę do kina (2).
Różnicę między ich znaczeniami wprowadzają spójniki. Spójnik „i” informuje, że najpierw nastąpi jedno zdarzenie (ze zdania 1), a po jakimś czasie następne (zdanie 2). Te dwie treści się ze sobą łączą. Z kolei spójnik „więc” zapowiada, że zdarzenie opisane w zdaniu 2 wynika ze zdarzenia opisanego w zdaniu 1.
Rozpoznaj, które ze zdań są złożone współrzędnie, a które podrzędnie.
| Wypowiedzenie | Złożone współrzędnie | Złożone podrzędnie |
| Pojutrze się pakujemy i pod wieczór wylatujemy na długie wakacje. | □ | □ |
| Kiedy tylko wrócę z wakacji, od razu cię odwiedzę. | □ | □ |
| Jutro koniec roku szkolnego, więc pojutrze pewnie dłużej będzie można sobie posiedzieć. | □ | □ |
| Albo mnie odwiedzisz, albo się na ciebie obrażę. | □ | □ |
| Przez całe wakacje marzyłam o tym, żeby słońce mniej grzało. | □ | □ |
| Nawet nie wiem, dokąd moja ciocia wyjechała. | □ | □ |
Przeczytaj cytaty pochodzące z Potopu Henryka Sienkiewicza i zaznacz w zdaniach wskaźniki zespolenia: na fioletowo – spójniki, na zielono – zaimki.
„Godzina była popołudniowa {fioletowy}i{/fioletowy} słońce chyliło się już dobrze ku zachodowi, {fioletowy}ale{/fioletowy} po nocy dżdżystej i burzliwej dzień był piękny i niebo czyste, gdzieniegdzie tylko upstrzone na zachodniej stronie małymi różowymi obłokami, {zielony}które{/zielony} zasuwały się z wolna za widnokrąg, podobne do stada owiec schodzącego z pola”.
„Na to odpowiadali znów trwożeni, {fioletowy}że{/fioletowy} jeszcze przed sejmem warszawskim radzono już z namowy króla na sejmiku w Grodnie o obronie pasów granicznych wielkopolskich, {fioletowy}że{/fioletowy} rozpisywano podatki i żołnierza, {zielony}czego{/zielony} by przecież nie czyniono, {fioletowy}gdyby{/fioletowy} niebezpieczeństwo nie było bliskie”.
Typy zdań złożonych podrzędnie
Pierwszy typ zdań złożonych to wypowiedzenia złożone podrzędnie. Każde zdanie uzupełnia brakujący składnik ze zdania nadrzędnego. Za pomocą zdań podrzędnych możemy również zapytać o to ważniejsze zdanie. Wyróżniamy następujące typy zdań podrzędnych:
podmiotowe,
orzecznikowe,
przydawkowe,
dopełnieniowe,
okolicznikowe.
Jest ich tyle, ile części zdania.
Trzeba jednak pamiętać, że zdanie orzecznikowe zastępuje wyłącznie część orzeczenia imiennego, a nie całe orzeczenie. Na przykład:
On jest taki nieuprzejmy – zdanie pojedyncze z łącznikiem jest i orzecznikiem nieuprzejmy.
Po przekształceniu w zdanie złożone z podrzędnym w zdaniu nadrzędnym pozostaje łącznik, a orzecznik przenosi się ze zdania podrzędnego:
On jest taki (1 = zdanie nadrzędne), jakby był nieuprzejmy (2 = zdanie podrzędne orzecznikowe).
Popatrzmy na wszystkie typy wypowiedzeń złożonych podrzędnie – przedstawia je poniższy wykres.
Rozpoznaj typ zdania podrzędnego.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne przydawkowe | Zdanie podrzędne dopełnieniowe | Zdanie podrzędne okolicznikowe |
| Na biurku leży książka, którą czytałem całe popołudnie. | □ | □ | □ |
| Gdy już do nas będziecie się wybierali, przynieście przy okazji nasze klucze. | □ | □ | □ |
| Nawet nie wiedziałem, że ciotka wczoraj wyjechała do Hiszpanii. | □ | □ | □ |
| Trzeba się bardzo napracować, aby te litery ładnie wyglądały. | □ | □ | □ |
| Pamiętamy, jakie to wspaniałe były wakacje. | □ | □ | □ |
| Oddamy ci tyle pieniędzy, ile pożyczyliśmy. | □ | □ | □ |
| Pomyślałem sobie, że chętnie wysłuchałabyś tej płyty. | □ | □ | □ |
Rozpoznaj typ zdania.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne przydawkowe | Zdanie podrzędne orzecznikowe |
| Był taki, jakby od wczoraj nie spał. | □ | □ |
| To łopata, za pomocą której dziadek przekopał cały ogród. | □ | □ |
| Była dla swych pracowników tą, która zawsze wiele pomaga. | □ | □ |
Rozpoznaj typ zdania.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne podmiotowe | Zdanie podrzędne dopełnieniowe |
| Zdawało się nam, że to piorun uderzył w drzewo. | □ | □ |
| Zawsze wiedziałem, że mogę na was liczyć. | □ | □ |
| Okazało się, że zajęcia z powodu mrozu zostały odwołane. | □ | □ |
Zdania podrzędne okolicznikowe
Przypomnijmy, że wśród okoliczników wyróżniamy kilka grup. Są nimi okoliczniki: czasu, miejsca, przyczyny, celu, sposobu, warunku, przyzwolenia. Tyle też znajdziemy rodzajów zdań podrzędnych okolicznikowych. Dodatkowo warto pamiętać o tym, że zawsze pytamy w zdaniu nadrzędnym o określony typ okolicznika – tak samo, jakbyśmy pytali o pojedynczą część zdania.
Przykłady i typy zdań podrzędnych okolicznikowych przedstawiono na poniższym wykresie.
Rozpoznaj typy zdania okolicznikowego.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne okolicznikowe |
|---|---|
| Jeśli na odwiedzicie, spędzimy miły wieczór. | |
| Gdy tylko wrócisz, koniecznie do nas zadzwoń. | |
| Ponieważ zrobiło się brzydko, nie pójdziemy na wycieczkę. | |
| Wczoraj wybraliśmy się do sklepu, by kupić nowe ubrania. | |
| Narysuj to tak starannie, jak tylko potrafisz. | |
| Pożyczę ci narty, żebyś miał radośniejsze ferie. | |
| Choć już zmierzchało, wszyscy siedzieli przy ognisku. | |
| Pewnie zaparkowaliście tam, gdzie kończy się nasza ulica. | |
| Gdybyś tylko potrzebował pożyczki, możesz na nas liczyć. | |
| Mimo że książka była gruba jak cegła, czytałyśmy ją z wypiekami na twarzy. |
Imiesłowowy równoważnik zdania
Bogatą kolekcję zdań złożonych podrzędnie, którą przedstawiliśmy w tym rozdziale, trzeba by jeszcze rozbudować. Otóż oprócz zdań w wypowiedzeniach złożonych mogą się również pojawiać równoważniki zdania. Ich bardzo ciekawym przykładem jest imiesłowowy równoważnik zdania. Zwykle pojawia się on w tekstach zamiast zdania podrzędnego okolicznikowego (czasu lub sposobu). Spójrzmy na wykres.
Przekształć podane wypowiedzenia ze zdań okolicznikowych na imiesłowowe równoważniki zdań.
a) Bardzo się denerwowaliście, gdy czekaliście na egzamin.
b) Kiedy wracałem ze szkoły, wstąpiłem na chwilę do cukierni po pączki.
c) Nie mogłem się powstrzymać od śmiechu, gdy czytałem tę książkę.
Przekształć podane wypowiedzenia z imiesłowowych równoważników zdań na zdania podrzędne okolicznikowe.
a) Wędrując ulicami miasta, podziwialiśmy piękne fasady starych kamienic.
b) Pewnie odniesiesz sukces, systematycznie ćwicząc na fortepianie.
c) Wróciwszy do naszych przyjaciół, od razu poprawiliśmy sobie humor.
Wykresy zdań złożonych podrzędnie
Gdy opisujemy wypowiedzenia złożone, warto również graficznie przedstawić hierarchię zdań nadrzędnych i podrzędnych. Takie ilustracje przypominają schodki. Na rysunku zdanie nadrzędne znajduje się wyżej niż zdanie podrzędne. Trzeba pamiętać o kilku sprawach:
zdanie nadrzędne może być drugie w kolejności;
obok zdań nadrzędnych mogą się pojawiać równoważniki zdania lub imiesłowowe równoważniki, które zwykle zaznaczamy linią falistą;
jedno zdanie może być przedzielone innym podrzędnym.
Spójrzmy na przykładowe ilustracje zdań:
Jak graficznie przedstawić zdanie złożone podrzędnie?
Jeśli pierwsze zdanie jest nadrzędne, a drugie podrzędne:
Janek poszedł do sklepu (po co?) (1) /, by kupić warzywa (2).
Jeśli pierwsze zdanie jest podrzędne, a drugie nadrzędne: Gdy zobaczyłem tę komedię (1), / (kiedy?) od razu mi się spodobała (2).
Jeśli pojawia się wtrącenie, które jest zdaniem podrzędnym: Samochód (1a) (który?) /, który wyjechał zza rogu ulicy (2)/, nagle zahamował (1b).
Jeśli któreś z wypowiedzeń jest równoważnikiem, zaznaczamy je linią falistą: Anna czekała dość długo (jak?) (1)/, od czasu do czasu spoglądając na zegarek (2).
Samodzielnie wykonaj wykresy do pięciu dowolnych zdań, które pojawiły się w ćwiczeniach z tego rozdziału.
Ułóż własne zdania, których ilustracjami będą wykresy umieszczone w galerii.