Wiek XIX jest dla Polski czasem niewoli narodowej. Jest jednak również momentem, w którym nasza kultura rozwijała się niezwykle bujnie. W epoce romantyzmu tworzyło wielu wybitnych pisarzy i poetów z Adamem Mickiewiczem i Juliuszem Słowackim na czele. Po powstaniu styczniowym opadły nastroje romantyczne na rzecz pracy u podstaw i organicznej propagowanej przez pozytywizm. Niedaleko tego nurtu, chociaż trochę jemu naprzeciw, pojawiła się nowa myśl. Sienkiewiczowskie „ku pokrzepieniu serc” zakłada przypomnienie rodakom, że „jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”.

Kulturę polską XIX wieku można podzielić na dwa okresy przedzielone rokiem 1864, to jest momentem upadku powstania styczniowego. Pierwszy to zdecydowanie czas romantyzmu. Epoka ta w Polsce zaczęła się około lat 20. XIX wieku i wyparła dominujące wcześniej klasycyzm i oświecenie. Prąd ten zakładał indywidualizm jednostki, skupiając się na emocjach, cenił fantazję i zagadkowość. Romantyzm w kulturze polskiej bardzo silny wpływ wywarł w szczególności na literaturę. Właśnie wtedy tworzyli: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid i Zygmunt Krasiński.

Mimo że literatura ta w dużej mierze zwracała uwagę na duchowość i emocjonalność, powstawały także utwory o zabarwieniu patriotycznym. Przykładem będzie tu wiersz Adama Mickiewicza Do Matki Polki. Zgodnie z przesłaniem autora dobra matka powinna być przygotowana na to, że jej syn może pewnego dnia zechcieć walczyć o ojczyznę i trzeba go w tej decyzji wspierać. Jak zatem widać, twórczość romantyczna również mogła wpływać na budzenie uczuć patriotycznych i kształtowanie postawy narodowej Polaków.

Wraz z upadkiem powstania styczniowego nadszedł koniec romantyzmu. Lata 60. to czas, kiedy w sztuce dominują motywy patriotyczne. Już przed wybuchem insurekcji kobiety ubierały się na czarno na znak żałoby po ojczyźnie. Niepowodzenie powstańców przyczyniło się do nasilenia tego zjawiska. Artur Grottger stworzył serię szkiców z cyklu Polonia przedstawiającą losy partyzantów. Na jednym z rysunków widnieje grupa kobiet, które płaczą, ponieważ prawdopodobnie dowiedziały się o losie bliskich im mężczyzn. Cykl szkiców pokazuje dobitnie nastroje panujące wtedy na ziemiach polskich.

Prądem intelektualnym, który wydawał się najodpowiedniejszy dla społeczeństwa popowstaniowego, był pozytywizm. Zakładał on, że zrywy niepodległościowe nie mają sensu, a należy się skupić na pracy u podstaw i organicznej. Działacz społeczny Aleksander Świętochowski oraz pisarz Bolesław Prus odcinali się od romantycznej tradycji powstań, postulując szerzenie oświaty i dbanie o rozwój gospodarczy ziem polskich. Porównywano kraj do organizmu, który aby dobrze pracować, musi być w całości zdrowy. Uważano, że tak samo społeczeństwo powinno się rozwijać we wszystkich obszarach życia. Głoszono też hasła emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Powstał Uniwersytet Latający, który organizował tajne zajęcia przeznaczone dla kobiet w domach prywatnych.

W tym czasie zaczął publikować również Henryk Sienkiewicz. Jednak jego twórczość różniła się od tej Bolesława Prusa. Celem Sienkiewicza było, jak sam ujął to w zakończeniu Pana Wołodyjowskiego, krzepienie serc. Stawało to w lekkiej opozycji do prac pozytywistycznych. Głównym celem tego pisarza było bawić i podnosić na duchu, a nie skłaniać do przemyśleń o społeczeństwie. Przykładem mogą być Sienkiewiczowska Trylogia: Ogniem i mieczem, Potop i Pan Wołodyjowski, a także osadzeni w realiach średniowiecznej Polski Krzyżacy. Autor ten nie zawsze pisał w zgodzie z prawdą dziejową, pragnął jednak wskrzeszać wiarę rodaków w poprawę losu, przypominając o chlubnych kartach ich historii.

Źródło B obrazuje sposób, w jaki Sienkiewicz przypominał Polakom, że są narodem z piękną przeszłością. Nigdy w Polsce nie dokonano zamachu na władcę, a poddani są osobami mocno wierzącymi. Sienkiewicz zauważał, że jego rodacy mają wady, jednak zasługują na to, by ich ojczyzna wróciła na mapę Europy. Wypowiedź ta ma nie tylko charakter dydaktyczny, ale również dawała nadzieję czytelnikom na odzyskanie niepodległości. Polska zawiniła, nie zasłużyła jednak na tak surową karę.

Obok Sienkiewicza niezwykle ważną postacią dla kultury polskiej tamtych czasów był Jan Matejko. Malarz uwieczniał doniosłe wydarzenia w historii kraju, do jego najsłynniejszych dzieł należą: Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Unia lubelska. W dużej mierze obrazy Matejki ilustrowały przeszłe sukcesy państwa polskiego.

Źródło A to wspomniany wyżej obraz Jana Matejki Hołd pruski. Autor, podobnie jak Sienkiewicz, nie dbał o dokładne przedstawienie prawdy historycznej. Przykładem może być umieszczenie na malowidle królowej Bony, która w rzeczywistości nie była obecna w momencie złożenia hołdu. Celem artysty było ukazanie potęgi Polski i upamiętnienie przełomowego wydarzenia w jej historii. Obrazy Matejki imponują rozmiarami, w zamyśle malarza bowiem miały one przypominać o wielkości i świetności ojczyzny.

Przedstawianie historii w literaturze i malarstwie miało jednoczyć Polaków na terenie państw zaborczych. Dzieła polskich twórców przypominały o wspólnej historii, kulturze i tradycji. Łączyły rodaków, motywowały ich do bronienia polskości oraz odpierania germanizacji i rusyfikacji. Kultura stała się wyrazem tożsamości narodowej i skłaniała do przemyśleń, dlaczego państwo polskie przestało istnieć.

Pod koniec XIX wieku idee pozytywistyczne traciły na popularności. Ponownie zaczęto cenić indywidualizm i bunt. Miejsce pozytywizmu zajęła Młoda Polska. Pojawiła się postawa dekadencka, głoszono kryzys cywilizacji i kultury europejskiej. Najsłynniejszymi przedstawicielami polskiego dekadentyzmu byli literaci Kazimierz Przerwa‑Tetmajer, Władysław Reymont, Stanisław Wyspiański i Stefan Żeromski. Nadal nie zapominano jednak o sprawie narodowej, temat ten poruszył między innymi Wyspiański w Weselu. Malarskie dzieła o treści patriotycznej tworzył w tym czasie Jacek Malczewski. Powstawały pierwsze kabarety z krakowskim Zielonym Balonikiem na czele.

W drugiej połowie XIX wieku narodziły się dwie szkoły historyków: krakowska i warszawska, które sformułowały odmienne teorie przyczyn upadku Rzeczypospolitej. Pierwsza z nich głosiła, że zniknięcie Polski z map Europy spowodowały czynniki wewnętrzne, natomiast badacze warszawscy uważali, że winą za to należy obciążyć państwa zaborcze. W ten sposób rozbudzano także zainteresowanie historią i dawnymi dziejami narodu.

Morale narodowe podnosili też polscy naukowcy i odkrywcy. Edmund Strzelecki najwyższy szczyt Australii nazwał imieniem bohatera narodowego Polski – Tadeusza Kościuszki. Marie Skłodowska‑Curie, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, jeden z odkrytych przez siebie pierwiastków na cześć ojczyzny nazwała polonem.

Podsumowując, wpływ kultury na tożsamość narodową był bardzo duży. Dzieła literackie i malarskie kształtowały postawy patriotyczne, przypominały Polakom o Bogu, honorze i ojczyźnie. Oczywiście utwory romantyków, pozytywistów i modernistów się różniły, kładąc nacisk na inne aspekty obrony polskości. Romantycy popierali zrywy narodowe i działania prowadzące do zrzucenia zaborczego jarzma. Pozytywiści z kolei postulowali budowanie wspólną pracą lepszych warunków życia. Po upadku powstania styczniowego walczono nie karabinem, lecz właśnie piórem.