Odpowiadając na pytanie, co byłoby większym gwarantem ciągłości Rzeczypospolitej w czasach XVII‑wiecznego kryzysu: tron dziedziczny czy elekcyjny, rozważania należy zacząć od 1587 roku, kiedy to na tronie polsko‑litewskim zasiadł Zygmunt III Waza, a zakończyć na roku 1697, w którym doszło do podwójnej elekcji. Tym samym możemy porównać funkcjonowanie tronu polsko‑litewskiego w obrębie jednej dynastii (Wazów), jak również w okresie elekcji nieograniczonej rodem panującym (po abdykacji Jana Kazimierza). Tron rozumiemy tu jako władzę i godność królewską. Geograficznie rozważania dotyczą granic Rzeczypospolitej Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w podanych wyżej ramach czasowych.

Większym gwarantem ciągłości i stabilności Rzeczypospolitej w czasach XVII‑wiecznego kryzysu byłby tron dziedziczny, nawet jeśli jego dziedziczność oznaczałaby ograniczenie elekcji do jednej dynastii. Podobnie jak miało to miejsce w czasach Jagiellonów, gdy godność królewska była de iure (łac., z mocy prawa) elekcyjna, ale de facto (łac., faktycznie) dziedziczna, bo ograniczona do jednej dynastii. Sama szlachta Rzeczypospolitej dążyła do utrzymania na tronie jednego rodu, mając świadomość stabilności i trwałości państwa, która by za tym następowała.

W roku 1587 na tron polsko‑litewski obrano Zygmunta Wazę. Jego elekcja nie była przypadkowa. Był on synem Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta II Augusta i siostry Anny Jagiellonki, która popierała tę kandydaturę. Anna Jagiellonka była w tym czasie królową Polski i wielką księżną litewską. Henryk Walezy, mimo wcześniejszych zobowiązań, odmówił poślubienia Anny Jagiellonki, została ona później żoną Stefana Batorego. Warunkiem elekcji Henryka Walezjusza i Stefana Batorego było właśnie małżeństwo z Anną. Szlachta polsko‑litewska chciała w ten sposób powtórzyć zabieg z końca XIV wieku (mariaż Jadwigi, wnuczki Kazimierza Wielkiego, i Jagiełły pozwolił na legalne wprowadzenie Jagiellonów na tron polski). Celem było zachowanie ciągłości dynastycznej, po wymarciu linii po mieczu, z wykorzystaniem linii po kądzieli (podobnego zabiegu dokonał Karol VI Habsburg w roku 1713, gdy wobec braku męskich potomków ustanowił dziedziczenie przez córki). Henryk Walezy porzucił tron i uciekł z Polski, zmarł bezpotomnie. Następcy nie pozostawił także Stefan Batory. Właśnie takim następcą po kądzieli był w tamtych realiach Zygmunt Waza (źródło A).

Następcą Zygmunta był Władysław (panował w latach 1632–1648), a po Władysławie tron polski objął Jan Kazimierz Waza (panował do roku 1668, kiedy to abdykował). Po śmierci Zygmunta nie było niejasności co do tego, kto przejmie władzę. Wybór Władysława, a potem Jana Kazimierza był dla szlachty logiczną konsekwencją. Polsko‑litewskich elit nie zrażał do tych kandydatur nawet fakt, że przez całe swoje panowanie Wazowie dążyli do wprowadzenia w Rzeczypospolitej monarchii absolutnej. Powszechna była opinia, że to monarchia dziedziczna gwarantuje stabilność państwową i jest pożądana szczególnie w okresie kryzysu, a sam król jest uosobieniem państwa, którym włada. Podobnie jak Jagiellonowie Wazowie się zasymilowali. Władysław IV i Jan Kazimierz, w przeciwieństwie do ojca, mówili i myśleli po polsku, identyfikowali się z Polską i za Polaków się uważali.

Za panowania Zygmunta i Władysława Wazów Rzeczpospolita była państwem stabilnym i mimo trudności ważnym podmiotem na arenie międzynarodowej. Polscy Wazowie osiągali sukcesy w polityce wschodniej, konkurowali z Wazami szwedzkimi czy imperium osmańskim. Zachwianie się polityki zagranicznej dostrzegamy za panowania Jana Kazimierza. Widać tutaj pewną ciągłość programu politycznego przewijającego się w działaniach tych trzech królów. Nawet zajęcie ziem Rzeczypospolitej przez Szwedów w roku 1655 nie było długotrwałe. Państwo zostało odzyskane, a Szwedzi wygnani. Według Piotra Skargi to właśnie dziedziczna monarchia zapewnia ład, porządek i stabilność państwa (źródło C).

Po abdykacji Jana Kazimierza Wazy na tron polski został wybrany Michał Korybut Wiśniowiecki (1669). Jego elekcja była podyktowana brakiem u niego absolutystycznych zapędów, czego oczekiwała część szlachty, oraz pamięcią o dokonaniach w walce z Kozakami ojca Michała – Jeremiego. Nie był on spokrewniony z żadną dynastią wcześniej panującą. W polityce wewnętrznej doszło do silnych starć stronnictw: prokrólewskiego i profrancuskiego. Konflikt ten był dla państwa o tyle niebezpieczny, że groził wybuchem wojny domowej. Jeszcze w 1672 roku, podczas wojny z Turcją, powstały dwie zwalczające się konfederacje. Zwolennicy króla zawiązali konfederację w Gołębiu, a stronnictwo profrancuskie – w Szczebrzeszynie. Zaistniała sytuacja doprowadziła do podpisania pokoju w Buczaczu, na mocy którego Rzeczpospolita utraciła Podole i stała się lennikiem osmańskim (1672–1676) (źródło B).

Po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego na tron wybrano Jana III Sobieskiego. Podobnie jak poprzednik nie pochodził on z żadnej rodziny monarszej. Znany był przede wszystkim jako wódz wojenny i na tym opierała się jego popularność. Sukcesy w wojnach z imperium osmańskim, a także związany z tym ogólnoeuropejski prestiż spowodowały, że po śmierci Jana III Sobieskiego Jakub Ludwik Sobieski, syn zmarłego króla, miał spore szanse zostać wybranym na tron. Dzięki temu Polska i Litwa miałyby kolejną dynastię, tym razem polską (nawiązanie do dynastii Piastów). Gorszące skandale jednak uniemożliwiły zrealizowanie tego projektu. Opór przy wydaniu korony po zmarłym przez wdowę Marię Kazimierę, jej kłótnia z synem wywołały gwałtowny spadek popularności Sobieskich. W efekcie Jakub Ludwik Sobieski na elekcji w 1697 roku był jednym z trzech kandydatów do tronu. Królem ostatecznie nie został.

W 1697 roku doszło do tak zwanej podwójnej elekcji, w której nieznaczna większość poparła księcia Franciszka Ludwika Burbon‑Contiego, a część Fryderyka Augusta Wettyna, księcia elektora Saksonii. W dniu wyboru prymas jednak nie skończył zbierać głosów i w nocy sytuacja się zmieniła. Przekupienia szlachty dopuścili się i Wettyn i Burbon‑Conti. Stronnicy Jakuba Sobieskiego zaczęli przechodzić na stronę elektora saskiego. Następnego dnia prymas ogłosił królem Burbona‑Contiego, czemu sprzeciwili się przeciwnicy kandydatury francuskiej. Ostatecznie dzięki wsparciu wojska i sprawnemu działaniu to Wettyn został koronowany. W tych dniach Rzeczpospolita miała dwóch królów, ponownie stabilność państwa została zachwiana. Brak tronu dziedzicznego oznaczał słabość Rzeczypospolitej, a to było w interesie państw ościennych (źródło D).

Podsumowując, podczas XVII‑wiecznego kryzysu większym gwarantem ciągłości Rzeczypospolitej byłby tron dziedziczny. Dziedziczność władzy pozwala na uniknięcie długotrwałego bezkrólewia, a w związku z tym – zagrożeń dla stabilności państwa. Najlepiej taką sytuację pokazała podwójna elekcja z 1697 roku. Dziedziczność również uniemożliwiała przekupywanie elektorów. Doskonale zdawała sobie z tego sprawę polsko‑litewska szlachta, wybierając po śmierci Zygmunta III Wazy jego syna Władysława, a potem drugiego syna Jana Kazimierza. Wybór władcy w ten sposób miał być powtórzony po śmierci Jana III, co jednak nie doszło do skutku z powodu skandali w rodzinie Sobieskich.