Wyrazy podstawowe i pochodne

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• wie, czym zajmuje się słowotwórstwo,

• wie, co nazywamy wyrazem podstawowym i pochodnym,

• zna zasady tworzenia wyrazów pochodnych.

b) Umiejętności

Uczeń:

• potrafi wskazać wyraz podstawowy i pochodny,

• umie utworzyć wyraz pochodny.

2. Metoda i forma pracy

• Metoda praktycznych ćwiczeń językowych,

• burza mózgów.

3. Środki dydaktyczne

• Kolorowe kartoniki z przykładami wyrazów,

• karty pracy.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Na początku zajęć nauczyciel prosi uczniów o wymienienie okoliczności, w jakich tworzone są nowe wyrazy w języku.

Będą to takie sytuacje, jak:

- pojawienie się nowego przedmiotu, rzeczy,

- zapożyczenie do naszego języka zwrotów, nazw z innych języków,

- zmiana dotychczasowego znaczenia wyrazu.

Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że w języku polskim jest specjalna dziedzina nauki o języku

(w gramatyce języka polskiego), która zajmuje się tworzeniem nowych słów, opisywaniem ich powstawania i badaniem ich budowy. Jest to słowotwórstwo.

Nauczyciel przy okazji omawia schemat, który ilustruje podział polskiej nauki o języku.

NAUKA O JĘZYKU

SKŁADNIA FONETYKA SŁOWOTWÓRSTWO FLEKSJA

b) Faza realizacyjna

1. Następnie nauczyciel rozdaje uczniom materiały pomocnicze (załącznik 1).

2. Na kartonikach znajdują się wyrazy podstawowe i pochodne. Zadanie uczniów polega na odnalezieniu par wyrazów i wskazaniu tego, który jest wyrazem podstawowym.

3. Po znalezieniu odpowiadających par uczniowie przepisują przykłady do zeszytów, zaznaczają w wyrazach część wspólną, czyli podstawę słowotwórczą.

4. Potem uczniowie utrwalają swoją wiedzę, wykonując ćwiczenie 1, 2 i 3 (załącznik 2).

c) Faza podsumowująca

Po wykonaniu ćwiczeń nauczyciel prosi uczniów, by zastanowili się, w jaki sposób powstają wyrazy pochodne i jakimi częściami mowy są najczęściej wyrazy podstawowe.

Wnioski należy zapisać w zeszytach:

Wyrazy pochodne powstają poprzez dodanie pewnego elementu do wyrazu podstawowego.

Wyrazem podstawowym może być rzeczownik, przymiotnik, wyrażenie przyimkowe

(przyimek z rzeczownikiem).

Wyrazem podstawowym nazywamy taki wyraz, od którego tworzony jest inny wyraz

(pochodny).

Następnie nauczyciel omawia pracę domową.

5. Bibliografia

1. Jaworski M., Język polski, gramatyka i ortografia, klasa 6, WSiP, Warszawa 1983.

2. Przyłubscy E. i F., Język polski na co dzień, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

załącznik 1.

załącznik 2.

Ćwiczenie 1

Przepisz podane wyrazy z grup A i B, tworząc pary wyrazu podstawowego (który stoi jako pierwszy) i pochodnego.

klasa, dawać, piec, sprzedawca, mydło, sennik, młyn, domek, pech, ptak, górnictwo

górnik, dawca, dom, mydełko, piekarz, klasowy, ptaszek, pechowy, sprzedawać, sen, młynarz

Ćwiczenie 2

Utwórz rzeczowniki i przymiotniki od podanych wyrażeń przyimkowych.

Ćwiczenie 3 Uzupełnij tabelkę.

b) Zadanie domowe

Proponuję wykonanie ćwiczeń z zeszytu ćwiczeń do nauki o języku autorstwa Michała Jaworskiego (zob. bibliografia poz. nr 1, ćwicz. 223‑48, 231‑49).

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Scenariusz przeznaczony jest do realizacji w klasie 6.