Żeński i męski układ rozrodczy
Wszystkie organizmy, zaczynając od bakterii, a kończąc na człowieku, wydają potomstwo. Organizmy o złożonej budowie posiadają gruczoły wytwarzające gamety oraz narządy, które mają doprowadzić do ich spotkania się.
Jakie są sposoby rozmnażania?
Na czym polega rozmnażanie płciowe?
Co to są gamety?
Scharakteryzujesz cechy płciowe męskie i żeńskie.
Rozpoznasz na schematach narządy żeńskiego i męskiego układu rozrodczego.
Omówisz funkcje narządów płciowych.
Przedstawisz budowę plemnika i komórki jajowej.
1. Cechy płciowe
Rozmnażanie, czyli wydawanie na świat potomstwa i zapewnianie ciągłości gatunku, to najważniejsze zadanie układu rozrodczego, do którego wypełnienia organizm człowieka jest odpowiednio przystosowany.
Cechy płcioweCechy płciowe dzielimy na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe. Cechy pierwszorzędowe i drugorzędowe to wewnętrzne i zewnętrzne narządy układu rozrodczego. W narządach wewnętrznych odbywa się produkcja komórek rozrodczych i ich transport, w narządach żeńskich także rozwój płodu. Zewnętrzne narządy płciowe biorą udział w przekazywaniu komórek rozrodczych. Cechy trzeciorzędowe nie są związane bezpośrednio z aktem rozmnażania i dotyczą głównie różnic w wyglądzie oraz zachowaniu kobiet i mężczyzn. Obecnie zaczyna dominować dwustopniowy podział cech płciowych, gdzie 2 pierwsze klasy to pierwszorzędowe cechy płciowe, a trzecia to cechy drugorzędowe.
Kategorie | Żeńskie | Męskie |
pierwszorzędowe | jajniki | jądra |
drugorzędowe | jajowody, macica, pochwa, srom | moszna, prącie, nasieniowody |
trzeciorzędowe | szerokie biodra | wąskie biodra |
wąskie ramiona | szerokie ramiona | |
wysoki głos | niski głos | |
rozwinięte gruczoły sutkowe | zarost na twarzy |
Płeć człowieka określa się na podstawie cech płciowych. Kobietę i mężczyznę różni jedna para chromosomów, zwanych płciowymi, fizjologia, rodzaj wytwarzanych hormonów, a nawet budowa pewnych części mózgu. Rozbieżności w zachowaniu obu płci widoczne są już w okresie niemowlęcym i występują w ciągu całego życia.
2. Żeński układ rozrodczy
Żeński układ rozrodczy produkuje gametygamety żeńskie – komórki jajowe – oraz stwarza warunki do zapłodnienia i rozwoju zarodka, a później płodu. Żeńskie narządy rozrodcze dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne.
Zewnętrzne narządy płciowe to:
wzgórek łonowy, zbudowany z tkanki tłuszczowej, pokryty włosami łonowymi;
wargi sromowe mniejsze i większe (srom), które w postaci fałdów skórnych ochraniają wejście do pochwy oraz ujście cewki moczowej;
łechtaczka, która zawiera szczególnie dużo komórek czuciowych wzmagających pobudzenie płciowe.
Do wewnętrznych narządów płciowych zaliczane są:
jajniki – parzyste narządy wielkości śliwek, w których znajdują się pęcherzyki jajnikowe; każdy z nich zawiera komórkę jajową w różnym stadium rozwoju; gdy pęcherzyk dojrzeje, pęka i uwalnia komórkę jajową, a ta trafia do jajowodu; jajniki odpowiedzialne są również za wytwarzanie i wydzielanie żeńskich hormonów płciowych (m.in. estrogeny i progesteron);
jajowód, który od strony jajnika ma postać lejka; taka budowa ułatwia wychwycenie komórki jajowej; ściany jajowodu zbudowane są z mięśni gładkich i wyścielone orzęsionym nabłonkiem; skurcz mięśni i ruch rzęsek umożliwia przesuwanie komórki jajowej w kierunku macicy, z którą łączy się drugi koniec jajowodu;
macica – nieparzysty narząd, którego ściany są zbudowane z silnie rozbudowanej tkanki mięśniowej gładkiej i pokryte grubą warstwą błony śluzowej; mięśnie w czasie trwania ciąży rozciągają się, dostosowując wielkość macicy do wielkości rozwijającego się płodu; podczas porodu kurczą się, pomagając dziecku opuścić organizm matki; silnie rozwinięta śluzówka zaopatrzona w liczne naczynia krwionośne umożliwia zagnieżdżenie się zarodka oraz stwarza warunki do rozwoju płodu; macica ma kształt gruszki; jej szersza część, zwana trzonem, skierowana jest do góry, dolna, węższa, tworzy zwróconą do dołu szyjkę;
pochwa – nieparzysty, umięśniony kanał z jednej strony obejmujący szyjkę macicy, a z drugiej uchodzący na zewnątrz; przez pochwę do dróg rodnych kobiety dostają się komórki rozrodcze mężczyzny; tędy także odprowadzana jest krew miesiączkowa, a podczas porodu przez kanał pochwy dziecko wydostaje się na świat. Wejście do pochwy ogranicza cienki fałd błony śluzowej - błona dziewicza. Stanowi ona barierę mechaniczną przed wnikaniem do organizmu drobnoustrojów chorobotwórczych. W błonie znajdują się pory, przez które wydostaje się krew menstruacyjna oraz mogą przepływać plemniki podążające w kierunku komórki jajowej. Grubość i elastyczność błony dziewiczej zależą m.in od poziomu hormonów, przebytych zakażeń i zmieniają się przez całe życie kobiety. Błona może ulec uszkodzeniu np. podczas jazdy rowerem, gimnastyki, badania ginekologicznego, używania tamponów lub w czasie stosunku płciowego.
3. Męski układ rozrodczy
Męski układ rozrodczy odpowiada za wytworzenie plemników i męskich hormonów płciowych oraz wprowadzenie męskich komórek rozrodczych do żeńskich dróg rodnych. Zbudowany jest z narządów zewnętrznych oraz wewnętrznych.
Zewnętrzne narządy płciowe to:
moszna (worek mosznowy) – cienki, pokryty włosami worek skórno‑mięśniowy, w którym znajdują się jądra, najądrza oraz początkowe odcinki nasieniowodów;
prącie (penis) pełni podwójną rolę: jest częścią układu moczowego, gdyż mieści się w nim cewka moczowa, jest też narządem wprowadzającym gamety do żeńskich dróg rodnych; w prąciu znajdują się zatoki, do których może napływać krew, powodując jego usztywnienie i powiększenie; stan taki nosi nazwę wzwodu (erekcji) i umożliwia akt płciowy.
Do wewnętrznych narzadów płciowych należą:
jądra – parzyste gruczoły zbudowane z długich i cienkich kanalików nasiennych, w których produkowane są męskie komórki rozrodcze – plemniki; między kanalikami znajdują się komórki wytwarzające męskie hormony płciowe; obecność tych hormonów już w życiu płodowym warunkuje pojawienie się pierwszorzędowych i drugorzędowych męskich cech płciowych;
najądrza – narządy przylegające do jąder, w których są magazynowane plemniki;
nasieniowody, które biorą początek w najądrzach i wyprowadzają plemniki do cewki moczowej; do nasieniowodów odprowadzana jest również wydzielina pęcherzyków nasiennych i gruczołu krokowego (prostaty); zawiera ona substancje odżywcze i pobudza plemniki do ruchu w drogach rodnych kobiety oraz umożliwia im dotarcie do komórki jajowej; zawiesina plemników w płynnej wydzielinie pęcherzyków nasiennych i prostaty nazywana jest nasieniem (spermą).
W życiu płodowym jądra rozwijają się w jamie brzusznej i dopiero między 7‑9 miesiącem życia płodu zstępują do worka mosznowego. Jądra znajdują się poza jamą brzuszną, ponieważ temperatura panująca we wnętrzu ciała jest zbyt wysoka dla ich prawidłowego funkcjonowania. Z tego też powodu nie zaleca się mężczyznom noszenia zbyt obcisłej bielizny, gdyż może to prowadzić do przegrzania jąder i problemów z płodnością.
4. Gamety
Gameta żeńska, czyli komórka rozrodcza, to komórka jajowakomórka jajowa. Nie posiada ona zdolności ruchu i jest największą z ludzkich komórek. Dojrzewa średnio co 28 dni w pęcherzyku jajnika, najczęściej w jednym jajniku, na przemian – raz w lewym, raz w prawym. Gdy komórek jajowych dojrzewa równocześnie więcej, istnieje szansa, że w procesie zapłodnienia powstaną bliźnięta dwujajowe. Zdolna do zapłodnienia, dojrzała komórka jajowa zawiera żółtko, stanowiące materiał odżywczy dla zarodka. Zarodek będzie z niego korzystać do momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy. Wędrówka gamety żeńskiej w jajowodzie trwa 72 godziny. Po tym czasie traci ona zdolność do zapłodnienia.
Dojrzały plemnikplemnik zbudowany jest z główki, wstawki i witki. Witka stanowi najdłuższą część plemnika i umożliwia mu aktywny ruch w kierunku komórki jajowej. Energia potrzebna do ruchu powstaje w mitochondriach licznie wypełniających wstawkę. Główka plemnika to właściwa komórka rozrodcza, która wnika do wnętrza komórki jajowej. Zawiera ona jądro komórkowe i bardzo małą ilość cytoplazmy. Na powierzchni główki znajduje się zbiorniczek (akrosom) z enzymami rozpuszczającymi osłonki komórki jajowej. Umożliwiają one wniknięcie plemnika do wnętrza gamety żeńskiej. Plemnik wraz z witką jest przeszło 20 razy mniejszy niż średnica komórki jajowej.
Komórka jajowa i plemnik, łącząc się ze sobą w procesie zapłodnienia, dają początek nowemu organizmowi, który dziedziczy cechy i ojca, i matki.
Plemniki pokonują drogę z pochwy do komórki jajowej przebywającej w górnej części jajowodu w ciągu 2 godzin. W żeńskim układzie rozrodczym mogą zachować zdolność do zapłodnienia przez 3‑4 dni.
Podsumowanie
Rozmnażanie jest procesem życiowym zapewniającym ciągłość gatunku.
Pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe cechy płciowe są przystosowaniem do rozmnażania.
Żeński układ rozrodczy ma za zadanie wytworzyć komórki jajowe, stworzyć warunki do rozwoju zarodka i płodu, wydać dziecko na świat.
Męski układ rozrodczy odpowiada za wytworzenie plemników oraz wprowadzenie ich do żeńskich dróg rodnych.
W procesie zapłodnienia uczestniczą komórki rozrodcze: komórka jajowa i plemnik.
Komórka jajowa stanowi nieruchliwą gametę żeńską, zawierającą materiał genetyczny pochodzący od matki.
Plemnik to ruchliwa gameta męska, zawierająca materiał genetyczny pochodzący od ojca; zbudowany jest z główki, wstawki i witki.
Praca domowa
Słowniczek
charakterystyczne cechy budowy i fizjologii związane z płcią; umożliwiają rozmnażanie
komórki rozrodcze
gameta żeńska; żeńska komórka rozrodcza
gameta męska; męska komórka rozrodcza
Zadania
Połącz w pary nazwy narządów i opisy ich funkcji.
dojrzewanie plemników, wyprowadzenie plemników z jąder, przyjęcie zarodka, transport komórki jajowej, wprowadzenie gamet do dróg rodnych
najądrza | |
macica | |
prącie | |
nasieniowód | |
jajowód |