Zapoznaj się z zamieszczonym materiałem źródłowym.

R1Zm3sCS5t47w

współczesne biuro Źródło: pixabay, współczesne biuro, licencja: CC 0.

Czym jest rynek pracy?

Wiemy już, czym jest rynek w procesie gospodarczym. Wiemy też, że pojęcie rynku jest bardzo szerokie, ponieważ obejmuje różne transakcje kupna i sprzedaży. Gdyby wziąć pod uwagę kryterium przedmiotu transakcji, to obok rynku towarowego, pieniężnego i kapitałowego, wyróżnilibyśmy rynek pracy. Nie ulega przy tym wątpliwości, że jest to rynek specyficzny. Wykształcenie się rynku pracy było konsekwencją traktowania pracy człowieka jako towaru. Ten towar wyróżnia się jednak spośród innych swoimi właściwościami. Jak żaden inny towar charakteryzuje się „własną wolą” i możliwością podejmowania decyzji. To, co jest przedmiotem wymiany na rynku pracy (czyli praca), może szukać nabywcy (pracodawcy) w takim samym stopniu, w jakim nabywca szuka produktu.
Podstawowymi składnikami rynku pracy są zatem:

• podaż pracy (zasoby pracy), którą tworzą osoby zdolne do pracy i wyrażające chęć jej podjęcia,

• popyt na pracę, czyli zapotrzebowanie na pracę; to zapotrzebowanie można ujmować zarówno pod względem ilościowym (ilu pracowników potrzeba), jak i jakościowym (jacy pracownicy są potrzebni), co przejawia się w określonej konfiguracji oferowanych na rynku miejsc pracy.

Relacje występujące między podażą a popytem na zasoby pracy określane są przez ich wartość, która w przypadku rynku pracy przybiera formę płacy.

Zasoby pracy, zarówno w skali organizacji gospodarczej, jak i gospodarki narodowej oraz światowej, są bardzo cenne. Ich możliwie pełne i efektywne wykorzystanie – to podstawa rozwoju nie tylko gospodarczego, lecz i cywilizacyjnego.

Uczestnicy rynku pracy

Skoro na rynku znajdują się dwie strony: popytu i podaży, to znaczy, że na rynku pracy musimy także określić podmioty tych stron. Nie jest to trudne: popyt na rynku pracy stanowi pracodawca, który poszukuje kogoś, kto będzie świadczył pracę. Natomiast podaż pracy to pracownik, który tę pracę oferuje.
Równowaga między tymi stronami na rynku występuje bardzo rzadko. Rynek pracy także podlega zmianom gospodarczym. Raz mamy do czynienia z tzw. rynkiem pracodawcy (wówczas podaż przewyższa popyt i mamy do czynienia z występowaniem zjawiska bezrobocia - nierównowaga podażowa). Innym razem jest to rynek pracownika (w tej sytuacji popyt jest większy od podaży i występuje niedobór pracowników, np. w niektórych branżach lub zawodach; nazywa się to nierównowagą popytową). Występuje też nierównowaga z niewielką liczbą osób pozostających bez zatrudnienia, ale chętnych do wykonywania pracy. W ekonomii takie bezrobocie nazywamy bezrobociem naturalnym.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. Pracownikiem może być również osoba młodociana, czyli osoba która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Osoba, która nie ukończyła 16 lat, nie może zostać zatrudniona. Osoba młodociana może być zatrudniona w celu przygotowania zawodowego na podstawie szczególnej umowy o pracę, mającej na celu przygotowanie zawodowe dla młodocianego pracownika. Pracownik taki może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę przy wykonywaniu prac lekkich. Artykuł 304 Kodeksu pracy określa zdolność bycia pracownikiem dla osób, które nie ukończyły 16. roku życia. Osoby takie mogą wykonywać pracę lub inne zajęcie zarobkowe wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną lub na rzecz opiekuna takiej osoby. Praca taka wymaga również zezwolenia właściwego inspektora pracy. Przepis ten jednak nie określa minimalnego wieku, który uniemożliwia danej osobie podjęcie pracy bądź innego zajęcia zarobkowego.

Wynagrodzenie

Istotnym elementem rynku pracy jest cena pracy, czyli wynagrodzenie za wykonywaną pracę. Inaczej nazywana jest pensją, płacą, wypłatą, zarobkami. Można przyjąć, że jest to świadczenie, jakie pracodawca zobowiązany jest wypłacać pracownikowi okresowo w zamian za wykonaną przez niego pracę, odpowiednio do rodzaju tej pracy, ilości oraz jakości.

Wynagrodzenia jest pojęciem rozumianym bardzo szeroko. Jest to więc zarówno wynagrodzenie zasadnicze, jak i dodatkowe składniki wynagrodzenia, np. premie, nagrody, wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, wynagrodzenie urlopowe, a także różnego rodzaju świadczenia i należności ze stosunku pracy, takie jak odprawa emerytalno‑rentowa, nagroda jubileuszowa, ekwiwalenty pieniężne, odszkodowania itp.

Przepisy traktujące o wynagrodzeniu (Kodeks pracy) wymieniają dwa rodzaje składników wynagrodzenia:

• składniki obligatoryjne, tzn. stawki wynagrodzenia zasadniczego za pracę określonego rodzaju lub na określonym stanowisku,

• składniki fakultatywne, tzn. dodatkowe składniki, które zostały przyznane pracownikowi na mocy przepisów płacowych obowiązujących u danego pracodawcy.

Z punktu widzenia pracodawcy to wszystko stanowi koszt zatrudnienia.

Brutto i netto

Mówiąc o składnikach płacy, należy wyjaśnić, czym jest wynagrodzenie brutto i netto oraz wynagrodzenie nominalne i realne.
Wynagrodzenie brutto to kwota wynagrodzenia, od której pracodawca potrąca należne świadczenia publicznoprawne, takie jak składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne oraz zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych.
Płaca netto, czyli inaczej „wynagrodzenie na rękę”, jest tym, co pozostaje po odliczeniu danin publicznoprawnych.
Należy zauważyć, że pojęcie wynagrodzenia brutto lub netto w ogóle nie występuje w przepisach prawa pracy i ma znaczenie potoczne. Przepisy prawne posługują się tylko pojęciem wynagrodzenia za pracę. Dlatego zawartą w umowie o pracę informację o wynagrodzeniu bez dodatkowego określenia słownego, trzeba rozumieć jako wynagrodzenie „brutto”.

Wartość nominalna wynagrodzenia nie uwzględnia zjawiska inflacji. Podając zatem wartość realną, bierzemy pod uwagę, że w gospodarce występuje wzrost cen. Tym samym zawieramy w niej tzw. siłę nabywczą.

Prosty przykład obrazujący ten proces:
”W 2012 r. przeciętne wynagrodzenia w przedsiębiorstwach wzrosły o 3,4 proc., ale w tym czasie żywność podrożała o 4,3 proc. W rezultacie za przeciętną pensją można było kupić mniej artykułów (...) niż w poprzednich latach. (...) W 2012 r. za przeciętne wynagrodzenie można było kupić 1657 bochenków chleba, a w roku 2009 – 1769. W ciągu czterech lat nasza siła nabywcza zmniejszyła się o 112 bochenków” .

R1FkCNeFIcnXn

Przeciętne wynagrodzenie w I kw. 2013 roku Źródło: GUS, Przeciętne wynagrodzenie w I kw. 2013 roku.

Warto podkreślić, że to, ile zarabiamy, zależy od wielu czynników – np. regionu (kraju, w którym pracujemy) czy wykształcenia.

Źródło: Ogólnopolskie Badanie Wynagrodzeń przeprowadzone przez Sedlak & Sedlak w 2013 roku.

Płaca minimalna

Specyficznym rodzajem wynagrodzenia jest płaca minimalna. Jest to jednolita na terenie całego kraju kwota, poniżej której nie można opłacać pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu. To swoista „cena minimalna” na rynku.
W Polsce minimalne wynagrodzenietHUWSqjvOD_000tp001minimalne wynagrodzenie ustalane jest corocznie na podstawie ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Zgodnie z ustawą jest negocjowane w tzw. Komisji TrójstronnejtHUWSqjvOD_000tp002Komisji Trójstronnej i przyjmowane przez rząd. Po raz pierwszy ustalono je na 2003 r. i wynosiło wówczas 800 zł (brutto). Od 1 stycznia 2014 r. jest to 1680 zł, w 2015 r. – 1750 zł.

Według danych Europejskiego Urzędu Statystycznego (European Statistical Office, Eurostat) w styczniu 2013 r. dwadzieścia krajów z Unii Europejskiej (UE) dysponowało regulacjami płacy minimalnej. Były to: Belgia, Bułgaria, Czechy, Estonia, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Węgry, Malta, Holandia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Słowacja i Wielka Brytania.

Płaca minimalna wzbudza liczne kontrowersje.
Jej zwolennicy podkreślają znaczenie takiej płacy dla zwalczania ubóstwa i uważają, że im jest wyższa w stosunku do poziomu średniego wynagrodzenia, tym lepsza sytuacja pracowników.
Przeciwnicy akcentują zaś, że płace nie powinny być „narzucane” czy ustalane urzędowo, ale swobodnie kształtowane przez rynek. Istnienie takiego wynagrodzenia - ich zdaniem - powoduje wzrost kosztów pracy, a tracą na tym zwłaszcza ludzie młodzi. Skutkiem wzrostu poziomu płacy minimalnej jest także wzrost bezrobocia.

O znaczeniu pracy w XXI wieku

Funkcjonowanie rynku pracy jest istotnym warunkiem i czynnikiem rozwoju gospodarki. Rynek pracy powinien także realizować cele społeczne, tj. prawo człowieka do pracy.

Zgodnie z postanowieniami Powszechnej deklaracji praw człowieka, przyjętej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1948 r. oraz Konwencji nr 122 dotyczącej polityki zatrudnienia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) z 1964 r., człowiek ma prawo do swobodnego wyboru rodzaju i miejsca pracy, wykonywanej w warunkach bezpiecznych, sprzyjających wysokiej wydajności, wynagradzanej w sposób zapewniający egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej.
Przyjęta natomiast przez MOP w 1998 r. Deklaracja dotycząca fundamentalnych zasad i praw w pracy określa cztery najważniejsze obszary praw pracowniczych:

• wolność zrzeszania się i skutecznego uznania prawa do rokowań zbiorowych;

• eliminacja wszystkich form pracy przymusowej lub obowiązkowej;

• skuteczna likwidacja pracy dzieci;

• likwidacja dyskryminacji w dziedzinie zatrudnienia i wykonywania zawodu.

Czym jest praca dla współczesnego człowieka?
Praca to działalność człowieka zmierzająca do wytworzenia dóbr i usług, a więc jest to czynność celowa, która ma zapewnić człowiekowi warunki egzystencji i rozwoju. Dzięki pracy wytwarzane są produkty i usługi, które służą zaspokojeniu potrzeb ludzkich. Bez wątpienia zmiana charakteru gospodarki (z przemysłowej na usługową) powoduje, że ulega zmianie także praca, która jest traktowana w ekonomii za jeden z czynników produkcji.
Praca jest także źródłem tworzenia się nowych więzi między ludźmi – więzi współpracy. Powstają nowe relacje, tworzy się nowa społeczność, nowa wspólnota – zakład pracy (przedsiębiorstwo). Dlatego miejsca pracy nie można traktować jedynie w kategoriach ekonomicznych.
Praca dla człowieka jest jednym z najważniejszych elementów w jego życiu, wartością (widać to także z różnych badań ankietowych), ponieważ dzięki niej może funkcjonować w określonym społeczeństwie, może nawiązywać nowe kontakty, a także może zaplanować realizację celów przyszłościowych.
Praca odgrywa istotną rolę w życiu człowieka, ale i społeczeństw. Według badań opinii społecznej to niekwestionowana wartość.

Praca spełnia trzy podstawowe funkcje: ekonomiczną, dochodową i społeczną. Funkcja ekonomiczna - praca jest czynnikiem tworzenia produktu krajowego. Praca tworzy nowe wartości, umożliwia wzrost produkcji dóbr i usług, przyczynia się do wzrostu dobrobytu społecznego. Jest najaktywniejszym czynnikiem procesu gospodarczego, ponieważ to ludzie uruchamiają maszyny, środki transportu czy środki finansowe. Wydajność, sprawność i efekty pracy zależą od wielu czynników:

• wiedzy, umiejętności, talentów ludzi (to tzw. kapitał ludzki),

• motywacji do pracy wydajnej i innowacji,

• materialnych warunków pracy i poziomu technicznego maszyn, urządzeń, środków transportu i łączności.

Funkcja dochodowa - jest środkiem uzyskiwania przychodów. Ludzie pracują głównie dlatego, aby uzyskiwać fundusze niezbędne do życia. Dochód z pracy jest najważniejszą i najbardziej pożądaną formą dochodu.
Funkcja społeczna - jest środkiem zaspokojenia aspiracji zawodowych i społecznych. Ludzie spędzają w środowisku pracy znaczną część swojego życia. Pracownicy oczekują, aby pracodawcy traktowali ich jako partnerów w procesie pracy i działalności gospodarczej.

Niegodne praktyki w sferze pracy

Jest rzeczą oczywistą, że każda praca może być oceniana różnie. Ten sam rodzaj pracy może być dla jednego dobry, dla drugiego niedobry, dawać radość lub być powodem udręki, cieszyć użytecznością lub stanowić marnotrawstwo czasu, być godziwie wynagradzanym lub nie dawać szans na dotrwanie do pierwszego. Również w nauce przy opisie natury pracy podkreśla się tę dwoistość kryteriów ocen. Ważne jest by w przypadkach, gdy mamy do czynienia z warunkami powodującymi negatywne oceny stosunków pracy, podejmowane były działania umożliwiające ich zmianę na warunki zasługujące na oceny pozytywne.
Jest to istotne przede wszystkim dlatego, że tylko praca, którą można określić jako godną pracę (ang. decent work), przynosi zadowolenie i prowadzi do samorozwoju, a także do rozwoju przedsiębiorstwa. Termin został stworzony i rozpowszechniony w prawie międzynarodowym przez Międzynarodową Organizację Pracy (1999 r.). Został przyjęty także do prawa europejskiego.
Określenie godna praca opiera się na założeniach, że praca jest źródłem godności osobistej, stabilności rodziny i spokoju w społeczeństwie. Działa na rzecz dobra społeczeństwa i umacniania demokracji. Przyczynia się do wzrostu gospodarczego, który rozszerza możliwości tworzenia miejsc pracy i rozwoju przedsiębiorczości.

Nie zawsze jednak można uznać pracę za godną. Mamy czasem do czynienia na przykład z pracą przymusową lub niewolniczą.

Definicja pracy przymusowej zawarta jest w Konwencji MOP nr 29 dotyczącej pracy przymusowej lub obowiązkowej z 1930 r. Wyrażenie „praca przymusowa lub obowiązkowa” oznacza: „wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie”.
Raport MOP - opublikowany w 2014 r. - ukazuje, jak praca przymusowa rozwija się w sprzyjających jej warunkach ubóstwa i bezbronności, niskiego poziomu edukacji i analfabetyzmu czy migracji. Liczba ofiar pracy przymusowej na świecie szacowana jest na 20,9 mln, z czego 14,2 mln to ofiary wyzysku pracy, 4,5 mln wykorzystania seksualnego, a 2,2 mln pracy wymuszanej przez państwo. Najwięcej przypada na region Azji i Pacyfiku (11,7 mln). W krajach rozwiniętych i UE liczbę ofiar szacuje się na 1,5 mln. Podstawową przesłanką powodującą, że ludzie stają się ofiarami pracy przymusowej jest ich sytuacja ekonomiczna.

Natomiast pracę niewolniczą i niewolnictwo należy rozumieć jako „stan czy położenie jednostki, względem której stosowane jest postępowanie w całości lub części wynikające z prawa własności” (Konwencja Ligi Narodów w sprawie niewolnictwa z 1926 r.). To prawne sformułowanie oznacza, że jakiś człowiek lub grupa ludzi stanowi przedmiot, który może być swobodnie nabywany lub sprzedawany. Formalnie niewolnictwo jest współcześnie zakazane we wszystkich krajach świata, jednak faktycznie cały czas istnieje, choć najczęściej przybiera formę pracy przymusowej (np. chińskie lub birmańskie obozy pracy, dzieci jako tania siła robocza).
Przenośnie termin „praca niewolnicza” używany jest w odniesieniu do ciężkiej lub źle płatnej pracy, często jedynej dostępnej.

R70INvQK0SW23

Niewolnicza praca dzieci Źródło: Krish Dulal, Niewolnicza praca dzieci, licencja: CC BY-SA 3.0.

Bezrobocie

Bezrobocie jest stanem przeciwstawnym pracy jako działalności zarobkowej. To zjawisko społeczne polegające na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i pragnących ją podjąć nie znajduje zatrudnienia.

Zjawisko bezrobocia w Polsce mierzy się w dwojaki sposób:

• jako ogólną liczbę osób zarejestrowanych w instytucjach powołanych do obsługi bezrobotnych (tzw. bezrobocie rejestrowane),

• jako oszacowaną na podstawie badań sondażowych liczbę osób, które w tygodniu poprzedzającym badanie nie były zatrudnione, aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć. W tym wypadku w Polsce mówimy na przykład o bezrobociu wg BAEL.

Bierność zawodowa

Analizując rynek pracy, należy uwzględnić 3 grupy ludności według kryterium wieku:

1) grupa w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej),
2) grupa w wieku produkcyjnym (dzielona na podgrupy: do 44. roku życia w wieku produkcyjnym mobilnym i powyżej 44 lat do wieku emerytalnego – tzw. niemobilnym),
3) grupa w wieku poprodukcyjnym (czyli po osiągnięciu wieku emerytalnego – po skończeniu 67 lat).

Aby dowiedzieć się, czy mamy poprawę, czy pogorszenie się sytuacji na tym rynku, można zastosować dodatkowe kryteria. Można się zastanowić: ile osób jest aktywnych zawodowo, ile osób nie pracuje, ale także nie szuka zatrudnienia i jakie są powody takiego stanu, ile jest osób bezrobotnych, jaka jest liczba osób pracujących?
Na rynku pracy znajdują się bowiem zasoby: osób pracujących i bezrobotnych. Oba tworzą tzw. zasób osób aktywnych zawodowo (zasób siły roboczej).

Osoby będące w takim wieku, że mogłyby pracować, ale tej pracy z różnych powodów nie podejmują, zaliczane są do grupy osób biernych zawodowo.

Bierną zawodowo jest osoba, która jest w wieku produkcyjnym, ale nie podejmuje pracy np. z powodu:

• nauki i uzupełniania kwalifikacji,

• choroby i niepełnosprawności,

• obowiązków domowych (np. opieki nad bliską osobą),

• emerytury.

Powodem bierności zawodowej może być także zniechęcenie długotrwałym poszukiwaniem pracy.
Oczywiście bycie bezrobotnym nie oznacza, że nie znajdziemy pracy. To samo dotyczy osoby biernej zawodowo – nawet ktoś, kto długotrwale poszukiwał pracy bez efektów i zaniechał dalszych poszukiwań, może natrafić na ofertę pracy właśnie skierowaną dla niego.

Podsumowanie

Rynek pracy to całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem podaży i popytu na pracę. Obejmuje m.in. warunki, na jakich dokonuje się kontakt między pracobiorcami a pracodawcami.

Z punktu widzenia rynku pracy istotne jest, jaki jest zasób osób, które w danej chwili pracują lub mogą pracować. Należy także brać pod uwagę, jak zmieni się rynek w przyszłości – ile osób będzie dopiero na ten rynek wkraczać lub jak duża grupa odejdzie na emeryturę i zakończy aktywność zawodową. Podobnie, jak w całej gospodarce, na rynku pracy analizuje się dane bieżące, ale także prognozuje się, jak będzie wyglądała sytuacja w kolejnych miesiącach i latach.

Czynniki zmian na rynkach pracy w ostatnich latach i w perspektywie kolejnych lat to:

• niezwykle dynamiczny rozwój techniki, a zwłaszcza rewolucja w obszarze technik komunikacyjnych,

• procesy globalizacyjne,

• sytuacja demograficzna, która stanowi ogromne wyzwanie dzisiaj i w dającej się przewidzieć przyszłości („starzenie się społeczeństw”),

• nasilające się tempo zmian na rynkach światowych i lokalnych,

• ciągle rosnąca rola kapitału wiedzy,

• nowy typ pracownika, który zaznaczył swoją obecność na międzynarodowym i lokalnym rynku pracy,

• bardzo wysokie oczekiwania osiągania przez przedsiębiorstwa coraz wyższej efektywności.

Literatura

Mrozek M., Praca! Szukam. Zmieniam. Wybieram, ABC a Wolters Kluwer business, Warszawa 2007.
Szydlik‑Leszczyńska A., Funkcjonowanie współczesnego rynku pracy. Wybrane uwarunkowania, Difin, Warszawa 2012.
Zieliński M., Rynek pracy w teoriach ekonomicznych, CeDeWu, Warszawa 2012.

Polecane linki

Główny Urząd Statystyczny, tematyka: rynek pracy
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dane: rynek pracy

Projekt edukacyjny: Aktywnie poszukuję pracy

1. Cel projektu: Kształtowanie umiejętności poszukiwania informacji o możliwościach zatrudnienia oraz prezentacji siebie w kontekście poszukiwania pracy.

2. Zadanie: Współczesny rynek pracy jest dynamiczny – oznacza to, że ludzie często zmieniają miejsce zatrudnienia. Bardzo ważną umiejętnością jest więc zdolność poszukiwania informacji na temat możliwości zatrudnienia oraz gotowość do własnego rozwoju w związku z podejmowaniem pracy. Zorganizujcie się w 4 kilkuosobowe grupy. Niech każda z grup opracuje zestaw „bank pracowników” - zestaw 5 fikcyjnych postaci poszukujących pracy. Dla każdej postaci napiszcie CV. Następnie wymieńcie się „bankami pracowników” między grupami. Teraz waszym zadaniem jest znalezienie co najmniej 3 ofert pracy dla każdej postaci z otrzymanego „banku pracowników” (poszukujcie ofert z lokalnego, regionalnego i krajowego rynku pracy). Wybierzcie je tak, aby co najmniej jedna oferta wymagały jakieś formy rozwoju ze strony postaci. Napiszcie listy motywacyjne z perspektywy każdej postaci związane z aplikowaniem na każdą z ofert dla niej wybranych.

3. Realizacja:

   • praca w grupach,

   • czas trwania: 4 tygodnie,

   • prezentacja na forum klasy.