Związek główny w zdaniu: podmiot i orzeczenie
Wypowiedzenia w polszczyźnie mają bardzo podobną budowę. Choć różnią się długością (jedne mają kilka wyrazów, inne zaś – kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt), to każde logiczne zdanie można wyrazić już za pomocą dwóch części: podmiotu i orzeczenia (np. Ja piszę – Ty czytasz – On czyta). Ciekawe, że te dwie części możemy ukryć nawet w jednej formie gramatycznej czasownika: Przeczytamy. W trakcie tej lekcji dowiemy się, gdzie w wypowiedzeniu można odnaleźć podmiot i orzeczenie, a także przypomnimy sobie, jakie części mowy i formy gramatyczne je wyrażają.
1) Z dłuższego akapitu wybranego tekstu wypisz dziesięć czasowników.
2) Do wybranych czasowników dopisz nazwy osób (przedmiotów, postaci, abstrakcyjnych pojęć), których dotyczy czynność, zdarzenie, stan wyrażone tymi czasownikami.
3) Znajdź w wybranym akapicie takie zdania, w których pojawia się czasownik, a nie ma informacji o wykonawcy czynności. Jeśli w nim nie występują, poszukaj w innych fragmentach tekstu.
Grupa orzeczenia i grupa podmiotu
Wiemy już, że zdania to takie konstrukcje myślowe, w których pojawia się czasownik w formie osobowej albo można taką formę odtworzyć z kontekstu. Czasownik ze względu na swoje właściwości znaczeniowe i gramatyczne otwiera wokół siebie miejsca dla innych wyrazów, np.:
CZYTAĆ → ktoś – czyta – coś,
BRAKOWAĆ → komuś – brakuje – czegoś,
GRZMIEĆ → grzmi – gdzieś.
W zdaniach komunikujemy o jakichś czynnościach, orzekamy, że coś się dzieje lub ktoś albo coś jest w jakimś stanie. Tak naprawdę, gdy układamy zdania, rozwijamy treści, wypełniając miejsca wokół czasownika. Czasownik w składni, czyli nauce o zdaniach, nazwany jest orzeczeniem. Z orzeczeniem najczęściej łączy się podmiot – kolejna ważna część zdania. Tworzą razem podstawową grupę składniową, zwaną związkiem głównym. Wokół orzeczenia i podmiotu gromadzą się w rozmaitych układach nadrzędno‑podrzędnych różne wyrazy (pełniące funkcję dopełnienia, okolicznika lub przydawki). Części zdania, które rozwijają orzeczenie (są jego rozbudowanymi określeniami), nazywamy grupą orzeczenia. Podobnie też części zdania, które rozwijają podmiot (są jego rozbudowanymi określeniami), nazywamy grupą podmiotu.
Przykładowo, wypowiedzenie: Nasza sąsiadka z czwartego piętra jutro pożyczy nam ciekawe książki, zawiera orzeczenie pożyczy. Jest ono wyrażone przez czasownik w formie osobowej. Znaczenie tego czasownika moglibyśmy zapisać jako powiązanie kilku słów:
POŻYCZAĆ → ktoś – pożyczy – coś – komuś.
Czasownik otwiera miejsca dla trzech wyrazów. Jednym z nich jest nazwa osoby, która pożyczy (ktoś). To najważniejsze słowo po orzeczeniu stało się podmiotem zdania (sąsiadka). Powstają dwie grupy składniowe:
Znajdź w wypowiedzeniach orzeczenie i podmiot. Zaznacz jednym kolorem grupę podmiotu, a innym – grupę orzeczenia.
Trzy książki oprawione w brązową skórę leżały na ostatniej półce szklanej biblioteczki.
Znany w całym kraju naukowiec po raz kolejny wygłosił kontrowersyjny referat o nowych zagrożeniach finansowych.
Nagle przez okno wleciał do pokoju straszny i głośno buczący chrabąszcz.
Orzeczenie
Orzeczenie – to najważniejsza część zdania. Zwykle wyraża ją czasownik w formie osobowej. Dzięki orzeczeniu dowiadujemy się o czynnościach, zdarzeniach i stanach, które ktoś wykonuje lub im podlega. Wyróżniamy trzy typy orzeczeń:
1. CZASOWNIKOWE – występuje w postaci jednego wyrazu, choć może zawierać rozbudowane formy gramatyczne czasownika, także nieosobowe:
Janek wrócił ze szkoły.
Janek będzie szedł do szkoły.
Wczoraj rozdano nagrody.
2. IMIENNE – składa się z dwóch części: łącznika oraz orzecznika. Łącznikiem może być osobowa forma czasownika „być” („zostać / zostawać”, „stać się / stawać się”) lub słówko posiłkowe „to”. Orzecznik zwykle wyrażany jest przez przymiotnik (lub imiesłów przymiotnikowy), zaimek, liczebnik, przysłówek, a także rzeczownik (ten po łączniku czasownikowym ma zawsze formę narzędnika):
Janek będzie lekarzem.
łącznik + orzecznik
Janek zostanie wkrótce nauczycielem.
Janek jest uczciwy.
Janek będzie mistrzem gier informatycznych.
3. ZŁOŻONE – składa się co najmniej z dwóch form czasownika; pierwszym są czasowniki modalneczasowniki modalne: można, trzeba, warto, należy, powinno się, winno się; drugim – dowolny czasownik w formie bezokolicznikowej:
Jutro mogę podpisać tę umowę.
Janek powinien wrócić ze szkoły o siódmej.
Rozpoznaj typ orzeczenia.
| Zdanie | Orzeczenie czasownikowe | Orzeczenie imienne | Orzeczenie złożone |
| Od rana będę chyba czytał zaległe lektury. | □ | □ | □ |
| Moja mam na pewno wkrótce zostanie szefową całego działu księgowości. | □ | □ | □ |
| Nie będziesz chyba ze mną się kłócić o drobiazgi? | □ | □ | □ |
| Powinienem chyba do soboty przeczytać tę lekturę. | □ | □ | □ |
| Nasz tata jest prawdziwym bohaterem roku. | □ | □ | □ |
| Wracam jutro po południu. | □ | □ | □ |
| Przez lata byliśmy miłośnikami przyrody górskiej. | □ | □ | □ |
| Byłaby pewnie posprzątała ten pokój. | □ | □ | □ |
| Naprawdę trudno się z tobą dyskutuje. | □ | □ | □ |
| Przydzielono każdemu aktorowi nowe role filmowe. | □ | □ | □ |
| Janek został badaczem tajemnic przyrody. | □ | □ | □ |
W podanych wypowiedzeniach pojawiają się wyłącznie orzeczenia imienne. Wskaż łączniki i orzeczniki.
| Zdanie | Łącznik | Orzecznik |
|---|---|---|
| Od wielu lat jesteśmy sympatykami podróży tanimi liniami lotniczymi. | ||
| Stolicą naszego regionu jest Wrocław. | ||
| Zwycięzcą konkursu filmowego zostanie pewnie nowe dzieło amerykańskiego reżysera. | ||
| Czy będziecie naszymi pomocnikami w przygotowaniach do jarmarku świątecznego? | ||
| Ola chyba jest siódma na liście. | ||
| Ta ładowarka jest moja. | ||
| Moja siostra była zdenerwowana przed wizytą u dentysty. | ||
| Wichura z minuty na minutę stawała się niebezpieczna. | ||
| Jest dość wcześnie na spacer. | ||
| Garaż jest dość zagracony. | ||
| Czesław Miłosz został laureatem Nagrody Nobla. |
Rozpoznaj część mowy, którą wyraża orzecznik. Uzupełnij tabelę.
| Zdanie | Orzeczenie imienne | Część mowy, która wyraża orzecznik |
|---|---|---|
| Jutro na pewno zostaniesz zwycięzcą. | ||
| Nasza mama jest dzielną bohaterką. | ||
| Jest już bardzo, bardzo późno. | ||
| Przed egzaminem byliśmy nawet weseli. | ||
| Mój nowy komputer jest najlepszy na rynku informatycznym. | ||
| Ania była trzecia w konkursie recytatorskim. | ||
| Ból z miesiąca na miesiąc stawał się dokuczliwy. |
Podmiot
Podmiot wraz z orzeczeniem tworzy związek główny. Najczęściej wyraża informację o osobie, rzeczy związanej z wykonywaną czynnością wyrażoną przez orzeczenie. Podmiot zwykle pojawia się w zdaniach jako rzeczownik w mianowniku i łączy się z czasownikiem w trzeciej osobie. Czasami jego funkcję pełni zaimek rzeczowny (np. Ktoś czyta gazetę. Nikt do nas nie przyjdzie. Oni się kłócą) lub przymiotnik (np. Chorzy już od dawna stoją w kolejce do lekarza).
Wyróżniamy kilka rodzajów podmiotu:
1. GRAMATYCZNY – występuje w mianowniku i łączy się z czasownikiem w trzeciej osobie, to najczęściej występująca konstrukcja w grupie podmiotu.
2. LOGICZNY – występuje zawsze w dopełniaczu i łączy się z czasownikami oznaczającymi brak, ubywanie, przybywanie czegoś:
Od rana nie ma wody.
Przybyło nam na koncie pieniędzy.
Brakuje nam pieniędzy.
W jeziorze ubywa wody.
3. SZEREGOWY – to kilka wyrazów powiązanych ze sobą w układzie współrzędnym, które mogą być połączone spójnikiem lub tworzą szereg bez spójnika. Wskazują wykonawcę czynności:
Paweł i Gaweł w jednym stali domu.
Komputer, drukarka i skaner stoją na moim biurku.
4. DOMYŚLNY – nie pojawia się bezpośrednio jako osobny wyraz, ale rozpoznajemy go po końcówce fleksyjnej czasownika. Warto zauważyć, że w formach 1. i 2. osoby obu liczb zawsze rozpoznamy odpowiedni zaimek osobowy (ja, my, ty, wy), który zapowiada podmiot domyślny:
Jutro do ciebie przyjadę = [Ja] do ciebie jutro przyjadę.
Może jutro przyjdziesz = [Ty] może jutro przyjdziesz.
Niekiedy w funkcji podmiotu występuje także bezokolicznik:
Czytać jest przyjemnie.
Pracować od rana do wieczora nie jest miło.
Najciekawszą formą podmiotu jest ścisłe powiązanie gramatyczne rzeczownika, który pojawia się w dopełniaczu, i liczebnika czy zaimka liczebnego:
Pięciu zawodników grało w naszej drużynie.
Kilka osób dopisało coś do tej listy.
Dużo pieniędzy znajduje się na moim koncie.
Rozpoznaj w zdaniach podmiot domyślny, który jest ukryty w formie czasownika. Wypełnij tabelę.
| Zdanie | Orzeczenie | Forma orzeczenia (osoba i liczba) | Podmiot domyślny |
|---|---|---|---|
| WZÓR: Jutro będziemy mogli w końcu trochę pograć na komputerze. | będziemy mogli + pograć | pierwsza osoba liczby mnogiej | MY |
| Czy zgadzasz się pewnie ze mną? | |||
| Co byście powiedzieli o tym? | |||
| Cały dzień siedział przed telewizorem. | |||
| Jutro o tej porze zostaniesz bohaterem dnia. | |||
| Czy będziesz to czytała jeszcze dziś? |
Rozpoznaj w zdaniach typ podmiotu i przyporządkuj je do właściwych grup.
Psy i ich właściciele biegali porankiem po plaży., Zabrakło ciepłych bułek w naszej piekarni., Pod koniec lipca w naszej rzece przybywa ryb., Od wielu już lat w naszym domu panuje pogodny nastrój., Na przechadzkę wybrały się babcie, mamy oraz córki., Kolorowa gazeta plotkarska leżała w kuchni na stole.
| Podmiot gramatyczny | |
|---|---|
| Podmiot szeregowy | |
| Podmiot logiczny |
Zdanie bezpodmiotowe
Najważniejszym składnikiem każdego wypowiedzenia jest orzeczenie. Wiemy już, że może ono się pojawiać w formie osobowej lub nieosobowej. W pierwszym wypadku zapowiada zawsze jakiś podmiot, który jest najczęściej komunikowany przez rzeczownik w mianowniku lub zapowiadany przez końcówkę osobową (podmiot domyślny). Nie każde jednak zdanie zawiera podmiot (a tym samym grupę podmiotu). Nie zapowiadamy wykonawcy jakiejś czynności, gdy nie ma takiej potrzeby (na przykład w typowych formułach urzędowo‑prawnych opisuje się jakąś czynność w sposób ogólny, bezosobowy: Prosi się o przestrzeganie regulaminu), lub po prostu wykonawcy (sprawcy) jakiejś czynności nie można wskazać (np. Dokonano kradzieży w naszym domu).
Takie zdania, w których nie można użyć podmiotu, a jest w nich jedynie orzeczenie, nazywamy zdaniami bezpodmiotowymi. Pojawiają się w nich:
formy nieosobowe czasownika (O tym się nie mówi. Rozdano wszystkim prezenty.),
czasowniki typu: grzmi, błyska się, śniło się, mdlić (Błyska się od wczoraj. Ale grzmi. Śniło mu się o wakacjach. Mdli mnie od wczoraj.),
słówka typu: szkoda, warto, żal, strach w funkcji orzeczenia (Szkoda słów. Warto pamiętać o tym. Żal wracać do szkoły po wakacjach. Strach się bać.).
Jaki to typ zdania?
| Przykład | Zdanie, w którym jest podmiot | Zdanie bezpodmiotowe |
| Pies z kotem od rana są strasznie rozleniwieni. | □ | □ |
| Płacić mandaty nie jest miło. | □ | □ |
| Sklep osiedlowy zamknięto w grudniu. | □ | □ |
| Tak się przecież mówi. | □ | □ |
| Jak długo tu czekasz? | □ | □ |
| Całą noc się błyskało. | □ | □ |
| Coś tam pod lasem się buduje. | □ | □ |
| Strach nawet o tym pomyśleć. | □ | □ |
| Będziemy niebawem musieli się spakować. | □ | □ |
| Nie należy hałasować w teatrze. | □ | □ |
| Czy mogłabyś skasować mój bilet? | □ | □ |
| Od wczoraj przybyło jej wielu znajomych. | □ | □ |
Zadaniowo
Wskaż w każdym zdaniu podmiot i orzeczenie i rozpoznaj ich rodzaje.
| Zdanie | Orzeczenie czasownikowe | Orzeczenie imienne | Orzeczenie złożone | Podmiot gramatyczny | Podmiot logiczny | Podmiot szeregowy | Podmiot domyślny |
| Od wielu lat nasi dziadkowie są kolekcjonerami dawnych pocztówek. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Dzisiaj na pewno zabraknie już biletów na ten film. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Babcia i dziadek niebawem będą obchodzili kolejny jubileusz małżeński. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Opowiadała mi tę historię przez kilka tygodni. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Bardzo chętnie obejrzymy twoją kolekcję gier planszowych. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Ciekawa historia przedwczoraj przydarzyła się mojemu tacie. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Za tydzień z pewnością będziemy podróżować po słonecznym wybrzeżu. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Marta od kilku lat jest naszą najlepszą przyjaciółką. | □ | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
Utwórz zdania, w których posłużysz się:
podmiotem gramatycznym,
podmiotem logicznym,
podmiotem szeregowym,
podmiotem domyślnym.
Utwórz zdania bezpodmiotowe, wykorzystując następujące wyrazy lub wyrażenia:
wyrzucono,
można zapytać,
warto oszczędzać,
grzmi,
strach,
powinno się,
pisze się.
Utwórz zdania, w których się posłużysz:
orzeczeniem czasownikowym,
orzeczeniem imiennym z łącznikiem „zostać”,
orzeczeniem imiennym z łącznikiem „być”,