Ważne daty

Początki kinematografii

Dziewiętnasty wiek to epoka wynalazków, które odmieniły całkowicie kształt kultury i sztuki w kolejnym stuleciu. Jednym z nich był kinematograf skonstruowany w 1895 r. przez francuskich wynalazców, braci August Marie Louis i Louis Jean Lumière. Był on udoskonaloną wersją kinetoskopuKinetoskopkinetoskopu Thomasa Edisona, który umożliwiał zapis ruchomych obrazów, ale przeznaczony był tylko dla jednego widza. Wynalazek braci pozwalał na odtworzenie nagrania przed większą widownią. Pierwszy tego typu pokaz miał miejsce 28 grudnia 1895 r., podczas którego odtworzono uznawany za pierwszy w historii film – Wyjście robotników z fabryki.

Po filmach ukazujących sceny z życia codziennego, takich jak Wjazd pociągu zaczęto tworzyć krótkie, najczęściej komediowe fabuły. Pierwszym takim filmem był Oblany ogrodnik, autorstwa braci Lumière. W 1897 r., czyli zaledwie dwa lata po wynalezieniu kinematografu, powstało pierwsze studio filmowe Georgesa Mélièsa. Reżyser ten specjalizował się w filmach, które dziś zaliczylibyśmy do gatunków fantasy i science fiction – tworzył niezwykle rozbudowane scenografie, kostiumy, a także niecodzienne, wizjonerskie fabuły. Jego najsłynniejszym filmem pozostaje Podróż na Księżyc. Niestety, z powodu wojny zachowały się zaledwie urywki z tej niezwykłej twórczości.

RijtLqOHX4Gz81

Ilustracja przedstawia czarno biały kadr z filmu Podróż na księżyc, który prezentuje księżyc z oczami i ustami. W jednym oku księżyc ma zaaplikowaną lunetę.

Znaczenie muzyki w niemym kinie

Wynalazek braci Lumière nie pozwalał na rejestrację dźwięku – przez pierwszych 20 lat kinematografii film pozostawał niemy, a gra aktorska była swego rodzaju pantomimą. Nie oznacza to jednak, że widzowie oglądali pierwsze filmy w całkowitej ciszy. Ogromne znaczenie dla filmu niemego miała muzyka, która często dopowiadała i ilustrowała akcję. Muzyka filmowa w niemym kinie wykonywana była na żywo – początkowo przez improwizujących pianistów, tzw. taperówTapertaperów.

Z czasem taperów zastąpiły większe zespoły, a nawet całe orkiestry. W 1919 r. włoski kompozytor i aktor, Giuseppe Becce, opublikował w Berlinie zbiór muzycznych fragmentów i piosenek dla taperów i zespołów akompaniujących w kinach, tzw. Kinothek, wraz z podziałem na uczucia i sytuacje jakie mają ilustrować.

R12iQzCsSyRnU1

Fotografia przedstawia czarno białe zdjęcie pianisty w niemym kinie. Ilustracja przedstawia tapera w niemym kinie osoba grająca na pianinie lub organach teatralnych, improwizująca podkład muzyczny do wyświetlanych scen.

Obecnie również niektórzy muzycy i zespoły zajmują się improwizacją do niemych filmów. Kompozycją muzyki do odnalezionych i odrestaurowanych niedawno pierwszych produkcji (Pruska kultura, Zew morza) zajął się natomiast kompozytor Krzesimir Dębski.

Początki filmu dźwiękowego – rozwój muzyki filmowej

Twórcom kinematografii zajęło ponad 20 lat znalezienie sposobu by zsynchronizować obraz z dźwiękiem. Kiedy nareszcie nastąpiło to w 1927 r., oblicze kina zmieniło się nie do poznania. Za pierwszy w pełni udźwiękowiony film uznawany jest musicalMusicalmusical, Śpiewak jazzbandu, choć już we wcześniejszym Don Juanie (również z 1927 r.) pojawił się dźwięk – odgłosy szczęku mieczy, bicie dzwonów itp. – zabrakło jednak dialogów.

R8e0VURmOUT1S1

Ilustracja przedstawia plakat „Śpiewak jazzbandu“. Na plakacie przedstawiony został mężczyzna grający na fortepianie, który odchyla głowę do kobiety, która siedzi obok niej. Osoby uśmiechają się do siebie.

Pewnym problemem w początkach filmu było jednoczesne nagrywanie dźwięku i obrazu. Tę sytuację zabawnie ilustruje musical Deszczowa piosenka, opowiadający o początkach kina dźwiękowego i nieoczekiwanych trudnościach, z którymi musiały się zmierzyć gwiazdy niemego filmu.

Z czasem opracowano metodę, by dźwięk nagrywać oddzielnie i synchronizować z obrazem. Stąd w kinie pojawiło się kilka dodatkowych osób, które odpowiadały za dźwięk. Tworzeniem ścieżki dźwiękowej filmu, polegającym na łączeniu w brzmieniową całość dialogów, efektów dźwiękowych, hałasów, muzyki filmowej (czyli z angielskiego sound designemSound designsound designem) zajął się sound designer. Specjalista, który decyduje o wyborze muzycznych fragmentów i piosenek oraz doradza reżyserowi we wszystkich kwestiach muzycznych nazywany bywa fachowo music supervisiorMusic supervisormusic supervisior.

Związki muzyki klasycznej z filmem

Kino często wykorzystywało potencjał muzyki wcześniejszych epok. Szczególnie chętnie sięgali po muzykę klasyków i romantyków twórcy filmów animowanych, np. Walt Disney. Muzyka poważna istotną rolę odgrywa także w filmach fabularnych. Przykładem wykorzystania muzyki poważnej w filmie fabularnym może być M – Morderca (1931), w którym to główny bohater wygwizduje motyw z  utworu W grocie Króla Gór z suity Peer Gynt Edwarda Griega.

Wiele ze scen filmowych przeszło do historii właśnie ze względu na zestawienie ich ze znaczącymi fragmentami muzyki poważnej – jak film Czas Apokalipsy, który nierozerwalnie związał się w pamięci kinomanów z Cwałem Walkirii Richarda Wagnera. Na muzyce Wagnera (Vorspiel z Tristana i Izoldy) oparł też niemal całą ścieżkę dźwiękową do filmu Melancholia Lars von Trier. Mistrzem wykorzystania w kinie muzyki poważnej okazał się jednak Stanley Kubrick, który w swojej 2001: Odysei kosmicznej użył zarówno fragmentu Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa, jak i walca Nad pięknym modrym Dunajem Johanna Straussa, a nawet – bez pytania kompozytora o zgodę! – kilku kompozycji Györgiego Ligetiego.

R1CISGC24FxKF1

Ilustracja przedstawia plakat „Odyseja kosmiczna“, która przedstawia fragment planety po lewej stronie i fragment windy kosmicznej jest to konstrukcja, służąca do wynoszenia obiektów z powierzchni ciała niebieskiego w przestrzeń kosmiczną.

Szczególne miejsce w kinie zyskała też awangardowa muzyka XX w. Do jej stereotypowego postrzegania w filmie znacząco przyczynił się właśnie Kubrick, który w horrorze Lśnienie wykorzystał kompozycje takich twórców, jak Bela Bartók, Krzysztof Penderecki czy György Ligeti. Jednym z najbardziej eksploatowanych przez kino kompozytorów współczesnych – choć w zupełnie innym kontekście niż wymienieni wcześniej – okazał się Arvo Pärt, którego utwór Spiegel im Spiegel został użyty w 23 filmach i stał się inspiracją dla takich kompozytorów muzyki filmowej, jak Thomas Newman.

Związki muzyki z filmem

Najważniejsi twórcy muzyki filmowej

Do Hollywood w poszukiwaniu szczęścia, sławy i pieniędzy przybywali nie tylko aktorzy, ale też kompozytorzy. Szybko okazało się, że przemysł muzyczny nie potrafi się obejść bez muzyki, a amerykańska kinematografia szczególnie gustowała w stylistyce typowo romantycznej muzyki europejskiej. Pierwsze dziesięciolecia XX w. w muzyce filmowej należały zatem do klasycznie wykształconych kompozytorów europejskich, takich jak urodzony w Galicji Erich Wolfgang Korngold (Przygody Robin Hooda – 1938 r., Jastrząb morski – 1940 r.), Węgier Miklós Rózsa (Urzeczona – 1945 r., Ben‑Hur – 1959 r.), urodzony na Ukrainie, czterokrotny laureat Oscara, Dimitri Tiomkin (W samo południe – 1951 r., Rio Bravo – 1959 r.).

Sukces za oceanem odniosło też wielu polskich twórców, m.in. Wojciech Kilar, który obok olbrzymiej liczby polskich produkcji (np. Salto, Perła w koronie, Pan Tadeusz), pisał też dla najważniejszych reżyserów zagranicznych, m. in. dla Francisa Forda Coppoli do filmu Dracula. Wśród polskich twórców muzyki filmowej warto wymienić również muzyka jazzowego Krzysztofa Komedę, który napisał muzykę do kilku słynnych produkcji Romana Polańskiego, w tym do filmu Nóż w wodzie oraz kołysankę do kultowego horroru Dziecko Rosemary. Polski kompozytor znalazł się również w gronie laureatów Oscarów – nagrody Amerykańskiej Akademii Filmowej. Za muzykę do filmu Marzyciel otrzymał ją Jan A. P. Kaczmarek.

W historii muzyki filmowej ogromne znaczenie odegrały duety reżysersko‑kompozytorskie. Wśród najważniejszych, choć jednocześnie najbardziej wybuchowych, duetów wymienić należy reżysera słynnych dreszczowców i kryminałów Alfreda Hitchcocka i kompozytora, którego muzyka stała się symbolem trzymającej w napięciu ścieżki dźwiękowej, Bernarda Herrmanna. Panowie współpracowali przy wielu produkcjach, w tym przy Psychozie oraz Zawrocie głowy, tworząc niezwykle spójne wizualnie i brzmieniowo dzieła, jednak według legend, gdy zaczynali się kłócić, cała ekipa uciekała w popłochu z planu. W kinie europejskim szczególną rolę odegrał duet włoskich twórców: reżysera Federica Felliniego i kompozytora Nina Roty, którzy współpracowali przy takich produkcjach, jak Osiem i pół, Słodkie życie, La Strada. Rota szczególnie znany jest jednak ze ścieżki dźwiękowej do filmu innego reżysera, Francisa Forda Coppoli –Ojca chrzestnego. We współczesnym europejskim kinie interesujące i nieco eksperymentalne zestawienie stanowią filmy Petera Greenawaya z muzyką Michaela Nymana, np. Kontrakt rysownika, Zet i dwa zera.

Współczesną, wciąż współpracującą, parą reżysersko‑kompozytorską pozostaje reżyser Steven Spielberg i kompozytor John Williams. Ten ostatni pozostaje zresztą jednym z najważniejszych „guru” muzyki filmowej, a ścieżki do takich filmów jak Poszukiwacze zaginionej Arki, Lista Schindlera, Szczęki czy saga Gwiezdne Wojny są wzorem dla kolejnych pokoleń twórców muzyki filmowej, a przy okazji przeniknęły do sal koncertowych i zyskały wielu zwolenników także poza kinem.

Zadania

RpI1aNhpAKyBl

Ćwiczenie 2

Określ funkcje muzyki w niemym kinie.

Określ funkcje muzyki w niemym kinie.

Z którego filmu pochodzi to nagranie?

• Marzyciel
• W samo południe
• Dziecko Rosemary
• Nóż w wodzie

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Mała encyklopedia muzyki, Stefan Śledziński (red. naczelny), PWN, Warszawa 1981

Małgorzata Przedpełska‑Bieniek, Dźwięk w filmie, Wydawnictwo Sonoria 2009.