Dramat Maryi pod krzyżem…
Niektóre religie chrześcijańskie (np. katolicyzm) mocno eksponują postać Maryi – matki Jezusa. Jednak w Ewangelii jej obecność nie jest szczególnie podkreślana, co oznacza, że źródeł informacji dotyczących Maryi poszukiwać należy poza Biblią.
Przeczytaj fragment Ewangelii wg św. Jana:
(25) A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena. (26) Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: Niewiasto, oto syn Twój. (27) Następnie rzekł do ucznia: Oto Matka twoja. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie.
Źródło: Apokalipsa św. Jana, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań–Warszawa 1998.
Apokryfy
Na Wielki PiątekPonieważ dziś czcimy mękę Chrystusa, powinniśmy mieć udział w Jego cierpieniu, płacząc nad Jego męką, bo wiele jest powodów, które nas przywodzą do płaczu. […] Ale najbardziej płacze kochająca Matka. Wszystko, co Chrystus wycierpiał na ciele, Ona wycierpiała w sercu […]. Ogrom Jej bólu i płaczu płynął stąd, że była matką jedynego syna. Łatwiej pocieszyć matkę, która wprawdzie straciła syna, ale ma jeszcze inne dzieci albo sądzi, że będzie je miała. Ta zaś nie miała innego dziecka i wiedziała, że mieć nie będzie. Jej ból potęgowało i to, że własnymi oczami patrzyła, jak krzyżowano Jej Syna, przebijano włócznią, raniono. […] Jak wielki zatem ból przeszywał Maryję, gdy patrzyła na mękę i śmierć swego Syna! Ból Jej był tym większy, że nie mogła Mu pomóc, że była bezsilna. Wielką potrzebą serca matki jest obecność przy konającym dziecku, kiedy może je ucałować i przytulić. Maryja w niczym nie mogła pomóc Synowi. Słyszała, że pragnie, a nie mogła Mu podać wody. Widziała Jego rany, a nie mogła ich opatrzyć. Widziała Jego skrwawione ciało, a nie mogła go obetrzeć. Widziała, że opada Mu głowa, a nie mogła jej podtrzymać i utulić. Widziała, że krew spływa na ziemię, a nie mogła jej zebrać. Widziała, że Syn Jej płacze na krzyżu, a nie mogła osuszyć Jego łez. Czyż nie mogłaby powiedzieć o sobie tych słów: „Bom ja jest niewiasta bardzo nieszczęśliwa”.
Po lekturze fragmentów Ewangelii wg św. Jana i kazania Peregryna z Opola odpowiedz na pytania:
Wskaż, który z opisów jest bardziej szczegółowy.
Wyjaśnij, skąd św. Jan Ewangelista mógł znać przebieg wydarzenia.
Określ, skąd Peregryn z Opola mógł czerpać wiedzę o wydarzeniu.
Wyjaśnij, który z dwóch autorów jest bardziej wiarygodny? Uzasadnij odpowiedź.
Do podstawowych źródeł wiedzy o wydarzeniach ukazanych w Starym i Nowym Testamencie należało, poza Biblią, piśmiennictwo apokryficzne. Uzupełnieniami tego, czego zabrakło
w Piśmie Świętym, autorzy apokryfów wychodzili naprzeciw zapotrzebowaniu ze strony chrześcijan, którzy chcieli np. znać życie i przebieg śmierci Jezusa dokładniej, niż pozwalają na to Ewangelie i listy apostolskie.
(gr. apókryphos – ukryty, tajemny, niepewnego pochodzenia
) – starożydowskie i starochrześcijańskie pisma religijne, nawiązujące treściowo, gatunkowo lub stylistycznie do Biblii, które jednak ze względu na niejasne pochodzenie i falsyfikatowy charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma Świętego (czyli oficjalnie ogłoszonego przez Kościół spisu ksiąg biblijnych); […] są to głównie fabularne opowieści o charakterze biograficznym, uzupełniające szczegółami i komentarzami liczne luki występujące w ewangelicznej opowieści o życiu Chrystusa i innych postaci biblijnych, zwłaszcza Maryi oraz jej matki, św. Anny
Motywy apokryficzne można znaleźć w liryce średniowiecznej. Jednym z utworów tego typu jest XIII‑wieczna pieśń włoskiego mnicha Jacopone da TodiJacopone da Todi Stabat Mater Dolorosa (Stała Matka Boleściwa). Zawiera ona lament Maryi stojącej na Golgocie pod krzyżem Chrystusa. Utwór ten zalicza się do popularnego w średniowieczu gatunku literackiego zwanego planktusem.
Lament świętokrzyski
(łac. planctus – narzekanie, płacz, żal
) – gatunek literacki występujący zwłaszcza w średniowieczu, obejmujący utwory wyrażające żal po zmarłej osobie i nawołujące do współuczestnictwa w cierpieniu po stracie tej osoby; najczęściej głównym bohaterem tych utworów był Chrystus; teksty tego rodzaju wchodziły w skład liturgii Wielkiego Piątku
Utwory podobne do Stabat Mater Dolorosa powstawały w niemal całej Europie. W literaturze polskiej motyw lamentu znalazł się w XV‑wiecznej pieśni znanej pod kilkoma tytułami. Utwór zwany jest Lamentem świętokrzyskim albo Planktem świętokrzyskim, ponieważ jedyny znany zapis dzieła powstał w Górach Świętokrzyskich, w klasztorze benedyktynów na Łysej Górze. Inny tytuł to Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Wreszcie jako tytuł podaje się incipitincipit tekstu, tzn. Posłuchajcie, bracia miła.
Istnieją dwie hipotezy dotyczące przeznaczenia Lamentu świętokrzyskiego. Niektórzy uważają, że była to pieśń wchodząca w skład liturgii wielkopiątkowej, wykonywana po uroczystej lekturze ewangelicznego opisu Męki Jezusa. Inni twierdzą, że był to śpiewany fragment dramatu średniowiecznego, tzw. misterium. W misteriach (odgrywanych początkowo w świątyniach lub na przykościelnych placach) przedstawiano w językach narodowych historie opisane w Biblii.
Lament świętokrzyskiPosłuchajcie, bracia miłabracia miła,
Kcęć wam skorżyć krwawą głowęKcęć wam skorżyć krwawą głowę;
Usłyszycie moj zamętekUsłyszycie moj zamętek,
Jen mi się zstał w Wielki Piątek.Pożałuj mię, stary, młody,
Boć mi przyszły krwawe godykrwawe gody;
Jednegociem Syna miała
I tegociem ożalałaI tegociem ożalała.Zamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żenieZamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żenie,
Widzęć rozkrwawione me miłe narodzenie,
Ciężka moja chwila, krwawa godzina,
Widzęć niewiernego Żydowina,
Iż on bije, męczy mego miłego Syna.Synku miły i wybrany,
RozdzielRozdziel z matką swoją rany!
A wszakomwszakom cię, Synku miły, w swem sercu nosiła,
A takież tobie wiernie służyła,
Przemow k matce, bych się ucieszyłabych się ucieszyła,
Bo już jidziesz ode mnie, moja nadzieja miła.Synku, bych cię nisko miała,
Niecoć bych ci wspomagałaNiecoć bych ci wspomagała;
Twoja głowka krzywo wisakrzywo wisa, tęć bych ja podparła,
Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła,
Picia wołasz, piciać bych ci dała,
Ale nie lza dosiącnie lza dosiąc twego świętego ciała.O anjele Gabryjele,
Gdzie jest ono twe wesele,
Cożeś mi go obiecował tako barzo wiele,
A rzekęcyrzekęcy: Panno, pełna jeś miłości,
A ja pełna smutku i żałości,
Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kościSprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości.Proścież Boga, wy miłe i żądne maciorymiłe i żądne maciory,
By wam nad dziatkami nie były takie to pozoryBy wam nad dziatkami nie były takie to pozory,
Jele ja nieboga ninie dziś zeźrzała
Nad swym, nad miłym Synem krasnymkrasnym,
Iż on cirpi męki nie będąc w żadnej winienie będąc w żadnej winie.Nie mam ani będę mieć jinego,
Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitegona krzyżu rozbitego.
Wymień motywy, które pojawiły się w Lamencie świętokrzyskim i są widoczne na obrazie Ukrzyżowanie.
Określ, jaki ważny motyw pojawia się w Lamencie świętokrzyskim.
Ustal czas akcji opisanej w utworze. Zacytuj odpowiedni fragment.
Określ miejsce akcji.
Wskaż, kto jest nadawcą.
Na podstawie zacytowanego wcześniej fragmentu Ewangelii według św. Jana oraz odwołując się do swojej wiedzy, wymień uczestników wydarzeń na Golgocie (oprócz Jezusa i Maryi), a następnie umieść w odpowiednich grupach ich imiona lub odnoszące się do nich określenia.
Rzymianie, Archanioł Gabriel, św. Jan Ewangelista, Żydzi, kobiety, żydowski oprawca, Maria Magdalena
Uczestnicy wydarzeń na Golgocie (wg Ewangelii i tradycji) | |
---|---|
Uczestnicy wydarzeń na Golgocie (wg Lamentu…) |
Czy skład obu grup jest taki sam? Uzasadnij odpowiedź.
Wyjaśnij, w jaki sposób nieobecność danej osoby lub grupy osób wpływa na dziejące się wydarzenia.
Porównaj opisy biblijny i apokryficzny z Ołtarzem z IsenheimIsenheim. Zwróć uwagę na sposoby przedstawiania emocji.
Określ, który z opisów wzbudza emocje opis ukrzyżowania w Ewangelii św. Jana czy Lament świętokrzyski.
Przyjrzyj się XVI‑wiecznej Piecie z Lubiąża zamieszczonej na początku tej części lekcji. Wskaż podobieństwa między rzeźbą a Lamentem świętokrzyskim. Zwróć uwagę na sposoby przedstawiania emocji.
Co przeżywa Matka Boża, która trzyma na kolanach zdjętego z krzyża Jezusa?
(łac. pietas – miłość zgodna z powołaniem
, wł. pietà – miłosierdzie, litość
) – motyw obecny w sztuce chrześcijańskiej, przedstawia Matkę Boską trzymającą na kolanach zdjętego z krzyża martwego Jezusa Chrystusa
Te wyrazy można nazwać słowami kluczami. Nie tylko ich powtarzalność jest ważna – ważny jest przede wszystkim fakt, że opowiadają one treść Lamentu świętokrzyskiego. Jest to przecież utwór o tym, że miły syn krwawi. Zastosowanie tych słów można kojarzyć z charakterystycznym dla epoki prądem w sztuce – doloryzmem.
(łac. dolor – ból, cierpienie
) – nurt w sztuce średniowiecza, uwypuklający kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej; objawiał się nie tylko w dziełach plastycznych, literaturze i muzyce, lecz także w specyficznej duchowości; zakładała ona, że ból (jako następstwo grzechu) jest drogą do uzyskania moralnej doskonałości
Lament świętokrzyski jest jednocześnie utworem religijnym i humanistycznym. Mówi on przede wszystkim o uczuciach matki do syna, a nie Matki do Syna Bożego. Maryja doświadcza emocji typowych dla każdego człowieka. Stąd wynika humanizm utworu – Maryja jest ludzka.
Wypisz czasowniki z utworu i sprawdź, jakie plany czasowe można dostrzec w wierszu.
Przyjrzyj się planom czasowym w strofach 4‑6. Co ich zastosowanie mówi o relacjach Maryi i Jezusa?
Synku miły i wybrany,\ Rozdziel z matką swoją rany!\ A wszakom cię, Synku miły, w swem sercu nosiła,\ A takież tobie wiernie służyła,\ Przemow k matce, bych się ucieszyła,\ Bo już jidziesz ode mnie, moja nadzieja miła.\\ Synku, bych cię nisko miała,\ Niecoć bych ci wspomagała;\ Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła,\ Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła,\ Picia wołasz, piciać bych ci dała,\ Ale nie lza dosiąc twego świętego ciała.\\ O anjele Gabryjele,\ Gdzie jest ono twe wesele,\ Cożeś mi go obiecował tako barzo wiele,\ A rzekęcy: Panno, pełna jeś miłości,\ A ja pełna smutku i żałości,\ Sprochniało we mnie ciało i moje wszytki kości.\\
Powiedz, jaki plan czasowy zastosowano w drugiej strofie. Jaka jest funkcja tego planu?
Sprawdź, jaki system planów czasowych zastosował autor w sekwencji składającej się ze strof 2‑4. Jaka jest funkcja tych planów?
O umiejętnościach twórcy świadczy pokazanie w utworze obrazów z całego wspólnego życia Maryi i Jezusa, a nawet z okresu przed Jego narodzinami.
Sprawdź, czy Lament świętokrzyski jest typowym przykładem wiersza średniowiecznego. W tym celu m.in. policz sylaby wersów w pierwszej i czwartej strofie.
Spróbuj ustalić, co łączy dwa fragmenty utworu:
Posłuchajcie, bracia miła, [………………………..] Pożałuj mię, stary, młody | Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła, Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła, Picia wołasz, piciać bych ci dała |
Sprawdź, czy poszczególne wersy mają formę intonacyjno‑zdaniowych.
(gr. parallēlismós – zestawienie, porównanie
) – środek artystyczny polegający na konstruowaniu utworu na zasadzie wykorzystania podobieństwa treściowego lub formalnego;
wyróżnia się m.in.:
paralelizm kompozycyjny – podobne (paralelne) są elementy świata przedstawionego, np. wątków albo postaci,
paralelizm stroficzny – podobna (paralelna) jest budowa strof, zawierających analogiczne motywy
Wskaż, którą z odmian paralelizmu dostrzegasz w Lamencie świętokrzyskim.
Wyjaśnij, czemu służy zastosowanie paralelizmu w tym utworze.
Przeczytaj tłumaczenie hymnu Jacopone da Todi Stabat Mater Dolorosa zamieszczone poniżej. Sprawdź, czy został tam użyty paralelizm.
Płacząca Matka pod krzyżem
Stabat Mater DolorosaStoi Matka obolała,
Łzy pod krzyżem przepłakała,
Gdy na krzyżu Syn jej mrze.Jakże w duszy jest zmartwiona,
Zasmucona, zachmurzona,
Aż ją poprzeszywał miecz.Jakże smutnej i strapionej
Matce tej Błogosławionej
Jednorodzonego miećI nie łamać się ginącej
Tej pobożnej, tej widzącej
Jednorodzonego śmierć.Co za człowiek, co nie płacze,
Kiedy Matkę tę zobaczy
W udręczeniu – w takim, oKto niezdolny współczuć czule
Bólom Matki Syna bóle?
Czy ma takie serce kto?Widzi Matka: Syn Jej, Jezus
Bicze przyjął i krzyż przeniósł
Za calutki ludzki grzech.Widzi słodkie swe Rodzone
Tak śmiertelnie opuszczone,
Jak ostatni traci dech.Matko, źródło ukochania,
Daj mi siłę współczuwania
Tylu bólom, żalom Twym.Serce sobie upodoba,
U Chrystusa kochać Boga,
Sercu memu spraw to TyMatko Święta, niechby ono
Przybijano i dręczono,
Niech zasiłki Twoje ma.Zrób mnie godnym uproszenia,
Udzielenia, udręczenia
Z Twego Rodzonego ranDaj pobożnie z Twymi łzami
Mieć Twój ból z Ukrzyżowanym,
Póki tym nie przejmiesz mnie.Niech pod krzyżem z Tobą stoję,
Niech łzy Twoje będą moje,
Tego twego płaczu chcęPanno z Panien Najjaśniejsza,
Już mi nie bądź boleśniejsza,
Tylko daj i mnie łzy laćNiech Chrystusa śmierć przeniosę,
Mękę zniosę do pomocy,
Niech to przejdę jeszcze razZrób mnie zbitym, poranionym,
Uwięzionym, przepojonym
Krzyżem Syna, Syna krwią.Płomień ognia mnie nie spali:
Najjaśniejsza mnie ocali
Na ten ostateczny Sąd.Martwe swego żywota owoce.
Stabat Mater, Mater Nostra, PoloniaMater Nostra, PoloniaZ cierni miała koronę na skroniach.
Porównaj pieśń Stabat Mater Dolorosa z Lamentem świętokrzyskim. Uzupełnij formularz.
Przeczytaj wiersz Józefa WittlinaJózefa Wittlina Stabat Mater. Wymień podobieństwa i różnice między średniowiecznym dziełem * Stabat Mater Dolorosa* a utworem Wittlina.
Wyjaśnij, w jakich okolicznościach powstał wiersz Józefa Wittlina. Przywołaj odpowiednie cytaty.
Odczytaj utwór w sposób metaforyczny. O jakiej matce mówi postać mówiąca w wierszu?
Zadaniowo
Napisz wypracowanie na temat: Kreacje postaci Matki Bożej
. Rozważ problem, odwołując się do:
Bogurodzicy,
wybranej lektury obowiązkowej,
wybranych kontekstów.
Przedstaw również swoje zdanie i je uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 400 wyrazów.
Zastanów się, podczas którego ze świąt chrześcijańskich wykonanie Lamentu świętokrzyskiego wydaje ci się najbardziej stosowne? Uzasadnij swoją odpowiedź, przygotowując notatkę.
Podziel archaizmy obecne w Lamencie świętokrzyskim na kategorie:
archaizmy fonetyczne,
archaizmy fleksyjne,
archaizmy słowotwórcze,
archaizmy leksykalne,
archaizmy semantyczne,
archaizmy frazeologiczne,
archaizmy składniowe.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: apokryf, paralelizm, pieta, lament, plankt, wiersz średniowieczny.