Eksterminacja ludności żydowskiej przez Niemcy na okupowanych ziemiach polskich podczas II wojny światowej

Początek represji wobec ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich

Wkroczenie wojsk niemieckich na ziemie Rzeczypospolitej zapoczątkowało antyżydowską politykę na tych terenach. Ludność żydowska od pierwszych dni była publicznie poniżana i prześladowana. Niemcy obcinali religijnym Żydom pejsy i brody, bezcześcili synagogi. Oddziały SSSS dokonały we wrześniu 1939 roku szeregu mordów na Żydach. M.in. 9 września w Będzinie około 200 Żydów spalono żywcem w synagodze i okolicznych domach.

Niemcy systematycznie wprowadzali kolejne ograniczenia i represje wobec Żydów:

• przymus pracy,

• nakaz schodzenia z chodnika przed umundurowanymi Niemcami,

• brak możliwości korzystania z kawiarni, restauracji,

• brak możliwości poruszania się środkami komunikacji publicznej,

• blokada kont bankowych

• konfiskata przedsiębiorstw,

• oznaczanie sklepów i innych zakładów gwiazdą Dawida,

• obowiązek noszenia opasek biało‑niebieskich z gwiazdą wszystkim Żydom powyżej 10 roku życia (od grudnia 1939 r.).

6,6

R7eIoKWEyLtgh

Gwiazda Dawida z napisem Jude w środku. Gwiazda składa się z dwóch trójkątów nachodzących na siebie. Jeden jest skierowany do góry, a drugi w dół.

RfSUmasgl2ofN

Gwiazda Dawida z napisem Jude w środku. Gwiazda składa się z dwóch trójkątów nachodzących na siebie. Jeden jest skierowany do góry, a drugi w dół.

Zaczęły również powstawać pierwsze gettaGettogetta (dzielnice, w których izolowano Żydów od reszty społeczeństwa).

W tajnym telefonogramie Reinharda Heydricha, skierowanym 21 września 1939 r. do dowódców grup operacyjnych SS i SDSDSD działających na terenie ziem polskich Reinhard Heydrich zarządził 'koncentrację Żydów z prowincji w większych miastach'. Sugerował wyznaczenie takich miejsc, 'które są węzłami kolejowymi lub przynajmniej leżą na liniach kolejowych'. Mimo że plany niemieckie wobec Żydów nie były jeszcze sprecyzowane, rozkaz Heydricha już wtedy brał pod uwagę kwestie logistyczne
– transportu i skupienia ludności żydowskiej w określonych punktach.

Tak powstały getta, czyli dzielnice, w których izolowano Żydów od reszty społeczeństw. Pierwsze getto Niemcy założyli w Piotrkowie Trybunalskim już w październiku 1939 roku. W kolejnych miesiącach ich liczba stopniowo wzrastała.

Niemcy w swojej propagandzie uzasadniali potrzebę tworzenia gett względami bezpieczeństwa. Twierdzili, że chcieli uchronić Żydów przed Polakami. Jednocześnie przekonywali, że Żydzi są nosicielami chorób zakaźnych, np. tyfusu plamistego, stąd konieczność ich izolacji. W praktyce skupienie ludności żydowskiej w jednym miejscu umożliwiało Niemcom wykorzystanie ich potencjału ekonomicznego.

Niemcy planowo zaczęli izolować 'dzielnice' żydowskie. Otoczyli je murami i zabronili ich opuszczania. Warunki życia w getcie szybko stały się dramatyczne. Przydziały żywności były niewielkie – w Warszawie na miesięczne kartki aprowizacyjne można było kupić 2,5 kg chleba w czterech ratach; ok. 20 dkg cukru, czasami brukiew, ziemniaki, kiszoną kapustę, marmoladę i mydło. Przeciętna wartość odżywcza przydziałowych produktów wynosiła 230 kalorii dziennie. Najłatwiej było przeżyć tym, którzy mieli pracę po drugiej stronie muru. Dzięki przepustce mogli opuścić teren getta i próbować po tak zwanej 'aryjską stroną' szukać możliwości zdobycia żywności, której brakowało w gettcie. W najgorszej sytuacji byli Żydzi przesiedlani z prowincji. Nie posiadali żadnych środków do życia, nie znali otoczenia, nie mogli liczyć na pomoc z zewnątrz. Z czasem codziennością stał się widok żebrzących dzieci i leżących na chodnikach zwłok. Brak podstawowych środków do życia, postępująca izolacja i niewolnicza praca spowodowały, że ludzie umierali z głodu, chorób i rozpaczy.

W getcie warszawskim, w okresie dwu i pół roku jego istnienia, w wyniku głodu i chorób zmarło 100 tys. osób.

RrnyrybOKJRNK

Ilustracja przedstawia fragment ulicy. Na tle budynku widać trójkę dzieci, dwóch chłopców i dziewczynkę. Dzieci idą chodnikiem jedno za drugim. Dziewczynka znajduje się w środku między chłopcami. Dzieci przechodzą obok leżącego na chodniku martwego dziecka, skulonego w pozycji embrionalnej.

Kapsuła czasu

Dziś trudno nam uwierzyć, że dziesięciolatek mógłby być żywicielem rodziny. Jeżeli dochodzi do takiej sytuacji, nierzadko staje się ona medialną sensacją. Podczas okupacji, w gettach dzieci często uczestniczyły w przemycie (szmuglowaniu) żywności. Częściej niż dorośli mogły liczyć na pobłażliwość polskich i żydowskich policjantów. Łatwiej też mogły przedostać się przez mur, szczególnie przez niewielkie dziury. Dzięki specjalnym płaszczom, uszytym na tę okazję, szmuglowały w kieszeniach cebule, ziemniaki… Szmugiel uznawany był przez władze niemieckie za przestępstwo, od października 1941 roku karane śmiercią, bo powiązane z nielegalnym opuszczeniem getta. Mali szmuglerzy byli w najlepszym wypadku zatrzymywani przez żydowskich policjantów i osadzani w areszcie. Często szmuglujące dzieci padały ofiarą swoistego 'polowania'. Patrole niemieckiej żandarmerii strzelały do nich, zabijając lub dotkliwie raniąc.

Przemyt w getcie był zorganizowany na szeroką skale. W proceder zaangażowani byli przekupni policjanci, polscy i żydowscy wspólnicy. Nawet kara śmierci za szmugiel nie ograniczała determinacji i pomysłowości przemytników. Przejścia między domami i otwory w murach tworzyły sekretną sieć, którą szmuglowano towar. Na przykład, aby dostarczyć mleko, przemytnicy przelewali płyn przez rynnę domu sąsiadującego z murem getta. A żeby dostarczyć do getta koninę wymyślono, że przez jedną z bram wjeżdżał wóz zaprzężony w dwa konie, a wyjeżdżał drugą, już tylko z jednym koniem. Szmugiel ratował mieszkańców getta, ale z biegiem czasu był coraz trudniejszy i coraz mniej ludzi ryzykowało życie.

Na ziemiach polskich utworzono około 600 gett (poza granicami Polski z 1939 roku było ich jeszcze kilkadziesiąt). Niektóre szybko likwidowano, bo ich mieszkańcy byli przenoszeni do gett w większych miastach, inne istniały znacznie dłużej. Największym było getto warszawskie. W połowie 1941 roku mieszkało w nim blisko pół miliona osób. Dla przykładu getto łódzkie miało ponad 200 tys. mieszkańców. W gettach funkcjonowały utworzone na mocy rozporządzeń niemieckich i podległe Niemcom Rady Żydowskie, tzw. Judenraty. Były odpowiedzialne za odprowadzanie podatków nakładanych przez Niemców na gminy żydowskie, organizowanie podstawowej edukacji, służby zdrowia i opieki socjalnej (m.in. prowadziły kuchnie ludowe). Współpracowały także z powołaną przez Niemców żydowską policją porządkową, także podczas deportacji. Społeczność żydowska różnie oceniała działanie tych instytucji. Oskarżała je o uległość wobec Niemców, a nawet o zdradę. Podczas procesu norymberskiego jeden ze świadków, członek Rady Żydowskiej, tłumacząc sens swojej współpracy z Niemcami, porównał siebie do kapitana tonącego statku. Jego zadaniem było ocalić jak najwięcej istnień ludzkich. Złą sławą cieszył się przewodniczący Rady Żydowskiej w Łodzi - Chaim Rumkowski. Miał uprzywilejowaną pozycję i działał na szkodę swoich rodaków. Nazywany był złośliwie 'królem łódzkich Żydów', ze względu na blichtr jakim się otaczał. Zdecydowanie inną postawę reprezentował Adam Czerniakow, który odmówił podpisania aktu o deportacji warszawskich Żydów do obozu zagłady. Nie chcąc brać za to odpowiedzialności, popełnił samobójstwo.

Próba stworzenia pozorów 'normalności' w getcie

Szkoły żydowskie zamknięto w Warszawie 4 grudnia 1939 roku i otwarto dopiero
5 września 1941 roku. Dotyczyło to wyłącznie szkół powszechnych. Oficjalnie działała tylko jedna szkoła zawodowa - Szkoła Pielęgniarek przy Szpitalu Starozakonnych na Czystem. Organizowano tam krótkoterminowe kursy zawodowe. Przez cały okres funkcjonowania getta odbywało się tajne nauczanie na poziomie podstawowym, średnim, zawodowym i wyższym. Tajne nauczanie na poziomie wyższej uczelni realizowano na Kursie Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemiami. Na kursie wykładał między innymi znany bakteriolog prof. Ludwik Hirszfeld, leczył chorych na tyfus przemyconą nielegalnie ze Lwowa szczepionką. W większych gettach funkcjonowało także życie teatralne i muzyczne - organizowano przedstawienia i koncerty. Dokumentowano również życie codziennie, by dać świadectwo o Holokauście. Historyk Emanuel Ringelblum zainicjował gromadzenie dokumentów Archiwum Getta Warszawskiego - ogłoszeń, prasy, zarządzeń i osobistych dokumentów. Zostały one zakopane w bańkach i metalowych skrzyniach na terenie getta.

W konspiracji działały też partie polityczne, organizacje społeczne, stowarzyszenia religijne i młodzieżowe. Wydawano tytuły prasowe, starano się organizować spotkania jubileuszowe. W getcie warszawskim, tak jak w wielu innych gettach na terenie okupowanej Polski, działała Żydowska Samopomoc Społeczna.

Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage)

Hitler od momentu przejęcia władzy w Niemczech głosił zamiar 'ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej'. Początkowo planował przesiedlić Żydów i skupić ich na jednym obszarze – m.in. na Madagaskarze lub Lubelszczyźnie. Agresja Niemiec na ZSRS pozwoliła na sprecyzowanie i realizację tych projektów. W miejsce kolonizacji pojawił się plan wymordowania wszystkich Żydów. Za niemieckimi oddziałami frontu wschodniego posuwały się Einsatzgruppen [czyt.: ajnzacgrupen], specjalne oddziały SSSSSS i policji, które mordowały Żydów i komunistów; m.in. na Litwie wymordowały ponad 180 tys. Żydów, a do największej masakry doszło w Ponarach koło Wilna
(60 tys. osób). Na Żydach kijowskich przeprowadzono egzekucję w Babim Jarze.

RQ57RduG8f9DG

Na polu żołnierze niemieccy kierują broń w stronę cywili, wśród których znajduje się matka z dzieckiem na rękach.

R1NDlGPfXJ6pa

Na ilustracji widoczny jest dół wykopany w ziemi, w którym leżą martwi ludzie. Na krawędzi dołu klęczy mężczyzna, twarzą skierowany w stronę wnętrza dołu. Za klęczącym mężczyzną stoi żołnierz niemiecki, w prawej dłoni trzyma pistolet skierowany w stronę klęczącego mężczyzny. W oddali widać grupę przyglądających się żołnierzy niemieckich.

Aby skupić ludność żydowską w jednym miejscu, Niemcy posługiwali się oszustwem. W większych miejscowościach nakazywali Żydom gromadzić się na rynkach i placach pod pozorem przesiedlenia lub wywózki do pracy. Przybyłych wywożono na miejsce kaźni i rozstrzeliwano.

elz_11 Źródło: P. Trojański, R. Szuchta, Holokaust – zrozumieć dlaczego, Warszawa 2003, s. 202.

Na ziemiach okupowanych przez ZSRS Niemcy tworzyli kolejne getta. Stłoczona w nich ludność poddana była błyskawicznej eksterminacji. Opustoszałe getta stawały się więc miejscem odosobnienia dla przesiedlanych tu Żydów z Europy Zachodniej.

Niemcy wykorzystywali także konflikty narodowościowe na obszarach, które w latach 1939‑1941 znajdowały się pod okupacją sowiecką. Antagonizowali i zachęcali zamieszkałą tam ludność do pogromówPogrompogromów na Żydach, oskarżając ich o współpracę z sowieckim okupantem. Do pogromu doszło m.in. w miejscowości Jedwabne
(10 VII 1941). Szacuje się, że grupa około czterdziestu Polaków, przy bierności pozostałych mieszkańców Jedwabnego, wpierw znęcała się, a następnie spaliła kilkaset, prawdopodobnie około trzystu ofiar. W wyniku podżegania przez Niemców doszło do mordów dokonanych przez Ukraińców we Lwowie, Litwinów w Kownie. Antyżydowskie pogromy zdarzały się w całej okupowanej Europie.

Zapowiedzią przejścia do kolejnego etapu 'ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej' było przemówienie Hansa Franka wygłoszone 16 grudnia 1941 roku na posiedzeniu rządu Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie.

Pod koniec roku Niemcy zaczęli tworzyć obozy zagładyObóz zagładyobozy zagłady. Pierwszy powstał w Chełmnie nad Nerem. Przywożonych do niego Żydów naziści mordowali przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Warto zaznaczyć, że w tym obozie zgładzili również 5000 Romów i Sinti - najpierw zmuszonych do zamieszkania, a następnie wysiedlonych z obszaru łódzkiego getta.

Hitlerowcy szybko usprawniali metody zabijania. W komorach gazowych i nowo powstających obozach zagłady uśmiercali kilka tysięcy osób dziennie. Miejscami kaźni stały się , Bełżec, Sobibór, Treblinka, Majdanek. Auschwitz (niemiecka nazwa Oświęcimia) był największym ośrodkiem zagłady, w którym Niemcy zgładzili ofiary trującym gazem, tzw. cyklonem B.

W procesie ludobójstwa czynny udział brało specjalne biuro pod kierownictwem Adolfa EichmannaEichmann Adolf Otto (1906‑1962)Adolfa Eichmanna. Podlegało bezpośrednio Głównemu Urzędowi Rasy i Osadnictwa SS.

6,6

REdcXeGwY7K1o

Mężczyzna na zdjęciu jest w średnim wieku. Ubrany jest w ciemny garnitur i białą koszulę, pod szyją ma zawiązany szary krawat w pasy. Mężczyzna skierował głowę w lewą stronę w kierunku mikrofonów. Na uszach ma słuchawki a na nosie okulary w brązowej oprawie.

Warto wspomnieć, że Eichmann był jednym z tych nazistów, któremu udało się uciec i znaleźć schronienie w Argentynie. Ostatecznie jednak został odnaleziony przez wywiad izraelski, porwany i sądzony w Izraelu. Skazano go na śmierć. W 1962 roku wyrok wykonano.

W styczniu 1942 roku odbyła się konferencja w Wannsee [czyt.: wanzi] pod kierownictwem szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha. Podjęto tam decyzję o skoordynowaniu działań co do 'ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego' (Endlösung) [czyt.:endluzung]. Celem tzw. Akcji ReinhardAkcji ReinhardAkcji Reinhard miała być likwidacja gett i wywiezienie wszystkich mieszkańców do obozów zagłady.

Żydzi z Zachodu, Południa… trafiają na Wschód

W całej okupowanej Europie naziści organizowali proces deportacji. Po Europie Wschodniej przyszła kolej na państwa zachodnioeuropejskie. Jesienią 1941 roku zorganizowano masowe wysiedlania Żydów z Niemiec, Czech, Moraw i Luksemburga głównie na tereny Wschodnie - do gett w Rydze, Kownie i Mińsku. Wyjątkiem był czeski Teresin. Całe miasto - dawną twierdzę – przekształcono w getto. W okresie największej liczebności żyło tam 53 tys. więźniów. Wywieziono ich między 1942 a 1944 rokiem. Większość ofiar zginęła w Auschwitz. Jedynym gettem w Europie południowej było getto w Salonikach. Natomiast w Budapeszcie w 1944 roku Żydów skoncentrowano w domach oznaczonych gwiazdą Dawida, aby móc ich potem sprawniej wywieźć. W czasie okupacji niemieckiej w Belgii i Holandii Żydzi mogli mieszkać w określonych miastach. We Francji, w okresie poprzedzającym zagładę, część Żydów (z okolic Paryża) była izolowana w obozach koncentracyjnychObóz koncentracyjnyobozach koncentracyjnych, m.in. w Drancy[czyt. dransi]. Wcześniej na mocy decyzji premiera marionetkowego rządu Vichy [czyt. wiszi] Philippe Petaina [czyt. filip petą] i wydanego przez niego antyżydowskiego prawa pozbawiono wolności kilkadziesiąt tysięcy Żydów, zarówno ze strefy okupowanej Francji, jak i terenów podległych Vichy. Wywózki Żydów francuskich rozpoczęły się w marcu 1942 roku. Do kwietnia do Auschwitz‑Birkenau wywieziono ich około 69 tys. W Belgii podobną rolę pełnił obóz w Mechelen. Spośród 66 tys. Żydów belgijskich zginęło 29 tys. Dużej części Żydów z Norwegii udało się zbiec do Szwecji. Liczba Żydów holenderskich w przededniu agresji III Rzeszy wynosiła ok. 150 tys. Około 112 tys. zostało wymordowanych w obozach w Auschwitz. i Sobiborze. Obozem 'przejściowym', gdzie gromadzono niderlandzkich Żydów przed wysłaniem ich do obozów śmierci, był Westerbork. Historia holenderskich Żydów stała się znana dzięki wydanemu Dziennikowi Anne Frank. Książka powstała w oparciu o pamiętnik nastoletniej Żydówki, pisany przez nią podczas dwuletniego życia w ukryciu. Rodzina Anne wraz ze znajomymi po ich zadenuncjowaniu została wywieziona do obozu. Anne i jej siostra zmarły w Anne Frank niedługo przed wyzwoleniem.

Ostatnim etapem Holokaustu była zagłada żydowskich obywateli państw, które były hitlerowskimi sojusznikami. Włosi ugięli się dopiero w końcowej fazie wojny, tak jak i Węgrzy. Oba państwa zostały wtedy objęte bezpośrednią kontrolą III Rzeszy. Jedynie Bułgaria sprzeciwiła się eksterminacji, ratując blisko 50 tysięcy osób (Niemcy wywieźli jednak 12 tys. z okupowanych przez Bułgarów terenów jugosłowiańskich).

Głównym miejscem zagłady Żydów, których przywożono z całej Europy, stał się
od 1942 roku obóz w Auschwitz. Faktycznie był to kompleks obozowy składający się z Auschwitz I, Auschwitz‑Birkenau i kilkudziesięciu podobozów. Auschwitz‑Birkenau była to największa 'fabryka śmierci'. Zamordowano w niej 1,1 miliona ludności żydowskiej, oprócz Żydów polskich, także greckich (ponad 55 tys.), holenderskich
(60 tys.), jugosłowiańskich (10 tys.), pochodzących z czeskiego getta w Teresinie
(46 tys.), z Francji (69 tys.), Belgii (25 tys.).

Kolejnymi obozami, w których ginęli Żydzi, były:

• Treblinka (co najmniej 780 tys.  przede wszystkim Żydów z getta warszawskiego),

• Bełżec (około 400- 450 tys. zamordowanych),

• Sobibór (około 170‑180 tys., także Żydów niemieckich i holenderskich),

• Chełmno (zginęło w nim około 150 tys.),

• Majdanek (59 tys. ofiar).

R1EKiaWzQbOeK

Na ilustracji znajduje się rozległy obszar porośnięty trawą. Przez środek tej przestrzeni poprowadzone są tory kończące się widoczną z oddali bramą umieszczoną w wieży rozległych zabudowań. Zabudowania ciągną się po obu stronach wieży, zbudowane są z czerwonej cegły i posiadają liczne okna. Przed budynkiem na placu widać zaparkowane samochody.

Obozy zagłady budowano na terenie Europy Środkowo‑Wschodniej tam, gdzie ludność żydowska była najliczniejsza. Zdecydowały o tym przede wszystkim względy logistyczne.

Żydów przywożono w wagonach towarowych. Panował w nich nieludzki ścisk. Ludzie nie otrzymywali jedzenia i picia. Podczas drogi śmiertelność była wysoka. Po przybyciu do obozu, na rampie Niemcy odbierali ofiarom cały dobytek i dokonywali selekcji. Silni i zdrowi Żydzi trafiali do obozu, pozostali - w tym starcy, dzieci i chorzy – kierowani byli do komór gazowych. Po śmieci specjalna grupa więźniów tzw.  SonderkommandoSonderkommandoSonderkommando [czyt.: zonderkomando] odbierała ofiarom wszystko to, co zdołały ukryć przed śmiercią (np. wybijano złote zęby), sortowała ubrania i kosztowności. Zwłoki paliła na stosach i w piecach krematoryjnych

RY1cszUX9XDvc

Po ulicy idzie kolumna kobiet z podniesionymi dłońmi do góry. W tle przyglądają się ludzie.

R1SrAvxdzUmCY

Kobiety i dzieci tłoczą się na tle wagonu kolejowego. Niektórzy mają żydowskie gwiazdy przyszyte do ubrań.

R1G25nKqkZIEu

Zdjęcie. Tłum ludzi, w tle bydlęce wagony, a w oddali brama obozu. Wśród ludności są starzy i młodzi. Stoją ściśnięci. Matki tulą dzieci w ramionach. Kilku mężczyzn jest ubranych w pasiaste stroje. Z przodu stoją żołnierze niemieccy. Instruują i rozdzielają ludzi.

Nie mniej dramatyczne były losy więźniów pod koniec wojny. W miarę zbliżania się Armii Czerwonej, Niemcy starali się ukryć skalę zbrodni. Rozbierali baraki i burzyli krematoriaKrematoirumkrematoria. W pośpiechu ewakuowali część więźniów, którzy podczas tzw. 'marszów śmierci' umierali z wyczerpania i to w przededniu zakończenia wojny.

Żydzi wobec swojego losu

Zamknięci w gettach, odcięci od świata zewnętrznego Żydzi czuli, że są pozbawieni jakiejkolwiek pomocy. Niemcy stosowali odpowiedzialność zbiorową, a wiele rad żydowskich było zmuszonych do współpracy z nimi. Stąd apatia u Żydów i zniechęcenie do stawiania oporu. Propaganda niemiecka skutecznie utrzymywała iluzję, że Żydzi wysiedlani są tylko do pracy, nie giną w obozach zagłady. Dlatego też wiele ofiar do końca żyło w przekonaniu, że zostaną ocalone. Trudno było też zwyczajnie wyobrazić sobie i uwierzyć w taką skalę zbrodni i okrucieństwa.

Nie wszyscy Żydzi pozostali bierni. W gettach zakładali organizacje bojowe. Próbowali nawiązywać kontakty z polskim podziemiem. Gromadzili broń i budowali kryjówki. W styczniu 1942 roku w Wilnie powstała Zjednoczona Organizacja Partyzancka.
Dwa miesiące później w Warszawie powstał Blok Antyfaszystowski, a pod koniec lipca Żydowska Organizacja Bojowa. Jesienią 1942 roku w warszawskim getcie powstał Żydowski Związek Wojskowy. W połowie 1942 roku w Krakowie założono Organizacje Bojową Młodzieży Chalucowej, której najgłośniejszą akcją było wrzucenie granatów do niemieckiej kawiarni Cyganeria.

Powstanie w getcie warszawskim (19.04‑16.05. 1943) należało do największych. Iskrą zapalną była decyzja o likwidacji getta i rozpoczęcia masowej wywózki i rozstrzeliwań. Powstaniem kierowały: Żydowska Organizacja Bojowa, której dowodził Mordechaj Anielewicz i Żydowski Związek Wojskowy, na którego czele stanął Paweł Frenkel. Wcześniej zgromadzono broń, zbudowano tunele i bunkry. Aby stłumić powstanie, Niemcy musieli wezwać posiłki. Anielewicz i kilkadziesiąt osób z jego najbliższego otoczenia zdecydowali się na samobójstwo. Likwidacji getta i zrównania go z ziemią dokonały oddziały dowodzone przez J. Stroopa [czyt.: sztropa]. Ostatnim symbolem śmierci getta była wysadzenie synagogi. Jednym z nielicznych bojowników żydowskich, któremu udało się opuścić getto był Marek EdelmanEdelman Marek (1919 lub 1922 - 2009)Marek Edelman.

Ludność żydowska stawiała czynny opór zbrodniarzom także w obozach. 2 sierpnia 1943 doszło do buntu w Treblince. Więźniowie podpalili baraki i około dwustu z nich uciekło, ale tylko siedemdziesięcioro z nich przeżyło. Jesienią 1943 roku około trzystu osób uciekło z obozu w Sobiborze. Tylko niewielka część przeżyła. W październiku 1944 roku w Auschwitz członkowie Sonderkommando podpalili jedno z krematoriów. Za karę Niemcy rozstrzelali około 1/3 więźniów Sonderkomando.

Hymn partyzantów żydowskich zainspirowany Powstaniem w Getcie Warszawskim.

W oryginale hymn napisany był w języku jidysz.

R10JL0sbGFsmP

Z bramy budynku wychodzi grupa osób z podniesionymi dłońmi. W grupie są kobiety i dzieci. Obserwują ich uzbrojeni żołnierze niemieccy. Jeden z nich ma skierowaną broń w stronę chłopca.

RoplOLQhkE5xE

Żołnierze niemieccy idą ulicą. W tle zniszczone kamienice. Niektóre płoną.

Ci, którym udało się uciec z gett, ale nie znaleźli schronienia w polskich domach, ukrywali się w lasach. Zakładali tam leśne obozy, takie jak na Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie i w lasach radomskich. Niekiedy Żydzi żyli w symbiozie z partyzantami – wówczas zajmowali się szyciem, cerowaniem, naprawą broni i obuwia. Wstępowali też do Armii Ludowej albo zakładali własne oddziały partyzanckie.

Janusz Korczak

R1cY1Wsm9YwM01

Czaro‑białe zdjęcie Janusza Korczaka. Mężczyzna w średnim wieku z zarostem, w okularach i garniturze

Janusz KorczakKorczak Janusz (1878 lub 1879 - 1942 w Treblince)Janusz Korczak (Henryk Goldszmit), lekarz, pedagog, autor książek dla dzieci. Przyjaciele proponowali mu zorganizowanie ucieczki. Nie skorzystał z tej szansy. Nie chciał zostawić swoich małych podopiecznych i wraz z nimi 'poszedł na śmierć'. Emanuel RingelblumRingelblum Emanuel (1900‑1944)Emanuel Ringelblum tak opisał ostatnie chwile jego życia: 'To nie był marsz do wagonów, to był zorganizowany protest przeciwko bandytyzmowi! W przeciwieństwie do stłoczonej masy, która szła na rzeź jak bydło, rozpoczął się marsz, jakiego nigdy dotąd nie było. Wszystkie dzieci ustawiono w czwórki, na czele Korczak z oczami zwróconymi ku górze trzymał swoje dzieci za rączki, prowadził pochód'.

Władysław Szpilman natomiast widział to tak: 'Chyba 5 sierpnia (...) przypadkowo stałem się świadkiem wymarszu Janusza Korczaka i jego sierot z getta (...). Spędził z nimi długie lata swojego życia i teraz, w ich ostatniej drodze, nie chciał ich zostawiać samych. Chciał im tę drogę ułatwić. Wytłumaczył sierotom, że mają powód do radości, bo jadą na wieś (...). Gdy spotkałem ich na Gęsiej, dzieci, idąc, śpiewały chórem, rozpromienione, mały muzyk im przygrywał, a Korczak niósł na rękach dwoje najmłodszych, także uśmiechniętych, i opowiadał im coś zabawnego'.

RCorugzV1loUK

Na ilustracji znajduje się grób Janusza Korczaka. Na płycie grobu stoi pomnik z brązu w ciemnym kolorze. W tle gałęzie drzew i krzewów oraz po prawej stronie mur z cegły. Pomnik przedstawia postać Korczaka w długiej szacie, prawą ręką trzyma małe dziecko przytulone do jego głowy i obejmujące go za szyję. Lewa ręka Korczaka zwisa w dół a dłoń trzyma dłoń dziecka idącego za nim. Za tym dzieckiem widoczne są kolejne trzy postacie dzieci przedstawione jedno za drugim.

Bilans

Polityka eksterminacji ludności żydowskiej stosowana przez III Rzeszę pochłonęła 5,9 mln ofiar żydowskich w całej Europie. 2, 9 mln stanowili w tej liczbie polscy Żydzi. Holocaust przeżyło maksymalnie 420 tys. z czego ok. 300 tys. na terytorium ZSRS.

Postawy wobec Zagłady

Za ukrywanie Żydów na ziemiach polskich, w Serbii, na Ukrainie (Podole) wyrokiem była kara śmierci. Pomimo tego wielu Żydów ocalało dzięki pomocy osób prywatnych. To one, mając świadomość zagrożenia własnego życia, robiły wszystko, aby zapewnić prześladowanym schronienie. W pomoc zaangażowały się także organizacje. Pomagały załatwić fałszywe dokumenty, ułatwiały wyjazd do krajów neutralnych, organizowały pomoc finansową.

We wrześniu 1942 roku powstał Społeczny Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w podległą Delegaturze Radę Pomocy Żydom 'Żegota'. Jego działaczami byli m.in. Władysław Bartoszewski i Zofia Kossak‑Szczucka.

Powstanie Rady Pomocy Żydom

Pomimo że Kościół Katolicki nie zajął oficjalnego stanowiska w sprawie eksterminacji żydowskiej, wielu księży i zakonników pomagało Żydom. Organizowali fałszywe metryki pozwalające ukryć ich pochodzenie, a w sierocińcach i ochronkach katolickich dzieci żydowskie znajdowały schronienie. Izraelski Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem [czyt. jad wa‑szem] w Jerozolimie, przyznający osobom zasłużonym w ratowaniu ludności żydowskiej tytuł 'Sprawiedliwy wśród narodów świata', docenił kilka tysięcy Polaków. Stanowią oni najliczniejsza grupę narodową wyróżnioną tym medalem.

Wśród osób wyróżnionych jest Irena SendlerowaSendlerowa Irena (1910‑2008)Irena Sendlerowa, członek 'Żegoty'. Przyczyniła się ona do uratowania ponad 2500 dzieci żydowskich, wydostając je z warszawskiego getta i umieszczając w polskich rodzinach. W gronie Sprawiedliwych znalazł się też Henryk Sławik. Po klęsce wrześniowej dotarł na Węgry i tam stanął na czele Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Uchodźcami Polskimi. Starał się pomagać internowanym wojskowym i cywilom. Udzielał im wsparcia finansowego i załatwiał dokumenty umożliwiające wyjazd na Zachód. Wśród osób, którym pomógł wyjechać, było wielu Żydów. Ratował także dzieci żydowskie. Ukrywał je w sierocińcu pod Budapesztem, w którym oficjalnie przebywały sieroty polskie. W sumie ocalił około 5000 Żydów. Jan Żabiński, przedwojenny dyrektor ZOO, wykorzystywał opustoszałe pomieszczenia ogrodu do przechowywania ukrywających się Żydów z warszawskiego getta, którym pomagał w ucieczce.

Również przedstawiciele innych narodów angażowali się w pomoc Żydom. Za sprawą filmu Stevena Spielberga jedną z najbardziej znanych postaci jest Oskar Schindle (1908‑1974)Schindler Oskar (1908‑1974)Oskar Schindle (1908‑1974) [czyt. szindler], niemiecki przedsiębiorca, członek NSDAP. W swojej fabryce zatrudniał Żydów, przekonując służby SS, że są niezbędni do pracy. Dzięki temu uratował od śmierci ponad 1000 osób. Szwedzki dyplomata Raoul Wallenberg [czyt.: roul łolenberg] ocalił przed deportacją około 100 tys. węgierskich Żydów. Japoński konsul na Litwie Chiune Sugihara [czyt.: kajun sudżihara], wbrew nakazom swojego rządu, udzielił tysięcy wiz tranzytowych Żydom i tym samym ułatwił im emigrację do innych krajów.

Pomoc Żydom była tylko jedną z wielu postaw. Dominująca była bierność. Wynikała ona ze strachu. Donoszono też na Żydów. Wskazywano miejsca ich pobytu ze zwykłej niechęci. Powszechna była też chęć zysku. Tzw. szmalcownicy wymuszali okup na ukrywających się Żydach pod groźbą ich zadenuncjowaniadenucjowaćzadenuncjowania na policji.

Niemcy zawsze mogli liczyć w polityce eksterminacji na pomoc podległych sobie urzędników, policjantów i uległych kolaborantów. W Zagładzie brały czynny udział współpracujące z Niemcami formacje białoruskie, litewskie, łotewskie, estońskie, ukraińskie. Ukraińcy tworzyli także załogi obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady, uczestniczyli w likwidacji gett.

Władze państw satelickich i okupowanych wykazywały różny poziom zaangażowania w sprawę żydowską. Chorwacja i Słowacja same angażowały się w proces ludobójstwa bez udziału Niemców. Władze Bułgarii stawiały opór i ratowały Żydów. Węgry, dopóki nie zostały ostatecznie podporządkowane Hitlerowi, odmawiały przeprowadzenia deportacji. Kolaboracyjny gabinet francuski chętnie brał udział w deportacjach Żydów obcokrajowców. W Danii Żydzi mieli być deportowani w nocy z 1 na 2 listopada 1943 roku, ale dzięki wydatnej pomocy króla i duńskich rybaków udało się ich przetransportować do neutralnej Szwecji. W Amsterdamie doszło do strajku przeciwko represjom antyżydowskim, ale zasadniczo 'legalistyczne' nastawienie społeczeństwa holenderskiego nie sprzyjało ukrywaniu Żydów, a ich denuncjowanie nie należało do rzadkości. Belgowie ukryli stosunkowo dużą liczbę Żydów. Duża zasługa była w tym katolickiego kleru. Natomiast policjanci belgijscy z Antwerpii wysługiwali się oprawcom.

Państwa alianckie a Holokaust

Stosunek państw alianckich do polityki eksterminacji ludności żydowskiej budzi kontrowersje. Historycy zastanawiają się, czy rzeczywiście wolny świat nie mógł zareagować wcześniej na tragedię narodu żydowskiego i podjąć działania, które zmniejszyłyby jego skalę. Pierwsze informacje o morderstwach Żydów dokonywanych na Wschodzie przez oddziały specjalne niemieckiej policji i Wehrmachtu, Brytyjczycy posiadali już latem 1941 roku. Zdobyli je dzięki prowadzonym nasłuchom radiogramów grup operacyjnych. Kolejne docierały na Zachód dzięki m.in. przekazom Gerharda Riegnera (kierownika biura przedstawicielstwa Światowego Kongresu Żydów w Genewie).

Informacje o zbrodniach niemieckich potwierdzały także watykańskie służby wywiadowcze, miały je również szwedzkie władze. Niemały udział w przekazywaniu na Zachód informacji o sytuacji ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich miał rząd polski w Londynie. Do niego natomiast ta wiedza docierała m.in. dzięki kurierowi polskiego państwa podziemnego Janowi KarskiemuKarski Jan (1914‑2000)Janowi Karskiemu. Podczas swojej drugiej misji, jesienią 1942 roku przekazał on raport z informacjami o Zagładzie Żydów na ziemiach polskich. Podstawą raportu były informacje zdobyte od członków podziemnych organizacji żydowskich i jego własne obserwacje. Karski dwukrotnie przedostawał się na teren getta warszawskiego. Dotarł też do obozu w Izbicy Lubelskiej, gdzie był świadkiem przygotowania transportu Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nie podjęły żadnych znaczących kroków. Nie uwzględniły sugestii wysuwanych przez społeczność żydowską o możliwości organizowania nalotów dywanowych na miasta niemieckie czy bombardowania torów kolejowych prowadzących do obozów zagłady. Pod koniec 1942 roku alianci wystosowali deklarację, w której potępiali niemiecką 'politykę eksterminacji z zimną krwią' oraz zapowiedzieli ukaranie zbrodniarzy po wojnie. Jednocześnie państwa alianckie uznały, że jedynym ratunkiem dla ofiar jest zwycięstwo nad III Rzeszą.

Zamiast podsumowania

R13qmOyQU25iw

Mural z podobizną Marka Edelmana. Mężczyzna ma w ręku kwiat - żonkil - uniesiony jak karabin nad głową. Mężczyzna ukazany jest z boku. Niżej widnieje napis: Marek Edelman i cytat Najważniejsze jest życie, a kiedy już jest życie. Najważniejsza jest wolność. A potem oddaje się życie za wolność.

RjBVmRZuBa45U

Zdjęcie Marka Edelmana. Starszy pan ubrany w sweter. Spod swetra wystaje kołnierzyk. Włosy lekko stojące, zaczesane do tyły. Siwiejące.

Tekst M. Edelman na muralu:

R17PhWNxYTrvB

Płaskorzeźba przedstawia walczących Żydów w czasie powstania. Wśród nich są uzbrojeni w granaty i pistolety. Cześć z nich jest półnaga. Mają nagie piersi, płaszcze narzucone na ramiona. Widoczna jest kobieta z dzieckiem na dłoni. Za nimi pląsają płomienie. Płaskorzeźba umieszczona jest w murze.

Kontrowersje wokół Holocaustu

Lektury uzupełniające warte polecenia:

1. Szuchta R., Trojański P., Zrozumieć Holokaust. Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów, Warszawa 2012, ISBN 978‑83‑62360‑41‑3.

2. Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, pod red. F. Tycha, Warszawa 2004, ISBN 8390101637.