Cywilizacje nad wielkimi rzekami: Indie i Chiny
wymieniać w porządku chronologicznym wydarzenia z dziejów starożytnych Indii i Chin,
przypisywać osiągnięcia do kraju występowania,
wskazywać przyczyny izolacji wobec Europy najstarszych cywilizacji, azjatyckich.
Jeśli chcesz wiedzieć:
co to jest kasta,
dlaczego wzniesiono Wielki Mur Chiński,
jakie odkrycia zawdzięczamy starożytnym azjatyckim cywilizacjom,
zapoznaj się z poniższymi informacjami.
Wprowadzenie
Starożytne cywilizacjecywilizacje rozwinęły się również w środkowej i wschodniej Azji. Pozostawały one przez znaczny okres czasu w dużej izolacji ze względu na swe położenie – od ludów na Bliskim Wschodzie oddzielały je pustynie i stepy oraz pasma górskie, w tym Himalaje. Dogodne warunki osadnicze, bogactwo roślin do uprawy i zwierząt do hodowli zadecydowało o zasiedleniu dorzecza rzek Indus i Ganges na północy Półwyspu Indyjskiego, a na Nizinie Chińskiej brzegów rzek Żółtej - Huang He [czyt.: Huang Hy] i Niebieskiej - Jangcy.
Wyjaśnij, dlaczego cywilizacje w środkowej i wschodniej Azji rozwijały się w izolacji.
Cywilizacje na Półwyspie Indyjskim
W dolinie Indusu w Pendżabie w dzisiejszym Pakistanie rozwijała się od 3300 roku p.n.e. cywilizacjacywilizacja miejska, uznana za najrozleglejszą w świecie starożytnym. W szczytowym etapie około 2500 roku p.n.e. liczyła ona ponad 5 mln ludzi. Jej głównymi ośrodkami były Harappa i Mohendżo‑Daro. Miasta posiadały regularny układ ulic, rynek dla handlu oraz cytadelę, stanowiącą centrum władzy. Piętrowe budynki mieszkalne i gmachy publiczne wznoszono z wypalonej cegły. Wieńczyły je płaskie dachy z tarasami, gdzie można było się schronić w czasie gwałtownego wylewu rzeki lub powodzi. W miastach funkcjonował również system wodno–kanalizacyjny. Osady cechował wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego, o czym świadczą m.in. odkryte wytwory artystyczne miejscowych rzemieślników.
Podstawą życia mieszkańców doliny Indusu było rolnictwo: uprawa zbóż i bawełny oraz hodowla bydła. Różnorodnością cechowała się wytwórczość: wykonywano przedmioty z brązu i fajansu, naczynia pokrywano glazurą, wyroby jubilerskie były niezwykle kunsztowne, na przykład potrafiono wywiercić w paciorku otwór wielkości 1 mm. Budowano kanały nawadniające i drogi, znano dziesiętny system pomiaru i pismo, które niestety nie zostało do dzisiaj odczytane. Do zapisywania liczb stosowano cyfry, które za pośrednictwem Arabów dotarły do Europy w IX wieku, dlatego nazywamy je cyframi arabskimi.
Około 1900 roku p. n. e. cywilizacja w dolinie Indusu zaczęła chylić się ku upadkowi. Nadmiernie eksploatowana ziemia wyjawiała się, zaś coraz częstsze monsunowe deszcze przynosiły powodzie. Ludność, która nie znała wojny, była poddawana ustawicznym najazdom półkoczowniczych plemion ze środkowej Azji. Około 1500 roku p. n.e. Indie podbili pochodzący z dzisiejszego Kazachstanu AriowieAriowie, spychając pierwotnych mieszkańców z żyznych terenów doliny Indusu na południe. Najeźdźcy wprowadzili system kastowykastowy, na czele którego znaleźli się kapłani oraz wojownicy. Ludność podbita albo zasiliła szeregi służących, albo uzyskała status niewolników, którzy jako tzw. pariasi pozostawali poza strukturą społeczną.
Najeźdźcy narzucili własne wierzenia. Na czele bóstw otaczanych czcią umieścili boga wojny Indrę, zwykle przedstawianego na słoniu bojowym. Podstawą wierzeń stały się spisane w sanskryciesanskrycie księgi Wedy, z których najstarsza Rygweda mówiła m.in. o wędrówce dusz, czyli przekonaniu co do możliwości odmiany losu człowieka po śmierci. Jeśli jego postępowanie było właściwe, to mógł liczyć na wcielenie się w innego człowieka, a nawet boga, natomiast niegodziwe postępki za życia degradowały taką osobę w hierarchii stworzeń do rzędu najlichszych zwierząt. Obawa Ariów co do możliwości zjedzenia przodka przyczyniła się do rozwoju wegetarianizmu jako sposobu odżywiania. Wędrówka dusz została przyjęta jako doktryna wiary również w hinduizmie, który wykształcił się ostatecznie w pierwszych wiekach naszej ery z pierwotnych wierzeń Ariów. Panteon bogów został poszerzony, a na jego czele stanęła Trimurti, czyli trójca bogów złożona ze stwórcy Brahmy [czyt.: bramy], utrzymującego świat przy życiu Wisznu i Śiwy odpowiedzialnego za istnienie zagłady i śmierci. Strażnikami kultu stali się nie tylko kapłani, ale również nauczyciele religijni, zwani guru. Jednym z najważniejszych w kulturze Indii był żyjący na przełomie VI i V wieku p.n.e. Siddhartha Gautama [czyt.: sidarta gałtama], zwany Buddą, czyli przebudzonym. Stał się on założycielem nowej religii. Wywodził się z rodziny królewskiej żyjącej u podnóża Himalajów. W młodości porzucił dom, aby oddać się medytacji. Z czasem zaczął dowodzić, że doznał oświecenia i poznał prawdę. Jego wyznawcy wierzą w przerwanie cyklu narodzin i śmierci poprzez osiągnięcie na drodze medytacji tzw. nirwany, czyli wewnętrznego spokoju. W ten sposób uzyskuje się współczucie dla wszelkich istot żywych oraz uwalnia się od cierpień spowodowanych pożądaniami.
Ariowie nie stworzyli jednolitego państwa, a szereg państewek rządzonych przez królów zwanych radżami. Sprawowali oni władzę wojskową i sądowniczą przy pomocy swoich doradców oraz urzędników w terenie. Niestabilne rządy arystokracji i wojskowych doprowadziły w 518 roku p.n.e. do podboju najbardziej wysuniętych na zachód obszarów nad Indusem przez perskiego króla Dariusza. Jego armia przejęła od pokonanych słonie bojowe i technikę walki na rydwanach. Następujące po nim panowanie na tym terenie macedońskiego władcy Aleksandra Wielkiego oraz greckiej dynastii Seleucydów nie trwało jednak długo, gdyż w 321 roku p.n.e. miejscowa dynastia Maurjów dokonała zjednoczenia wszystkich królestw i stworzyła w Indiach ogromne imperium. Szczytem potęgi Maurjów było panowanie w połowie III wieku p.n.e. króla Aśoki [czyt.: Asioki].
W wyniku prowadzonych przez króla Aśokę podbojów w granicach kraju znalazło się wówczas niemal całe indyjskie terytorium bez południowego krańca półwyspu. Wówczas władca zdecydował się przejść na buddyzm i wprowadzić łagodne prawo. Podczas objazdów kraju przez króla obok buddyjskich świątyń i klasztorów wznoszono kamienne słupy, na których ryto tzw. edykty Aśoki, czyli reguły jego polityki, zasady postępowania i normy prawa. Głowice kolumn zdobiono posągami czterech lwów ustawionych do siebie tyłem. Przedstawienie to stało się w XX wieku godłem państwowym Indii. Po śmierci króla Aśoki jego państwo rozpadło się na wiele mniejszych królestw, a edykty obalono.
Starożytne organizmy polityczne na Półwyspie Indyjskim
Poniżej znajduje się mapa interaktywna, ukazująca starożytne organizmy polityczne na Półwyspie Indyjskim. Przełączaj elementy, aby poznać szczegóły.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169fHDFv
Na mapie: Starożytne organizmy polityczne na Półwyspie Indyjskim
Mapa interaktywna przedstawia najważniejsze organizmy polityczne na terenie Półwyspu Indyjskiego w starożytności z uwzględnieniem cywilizacji doliny Indusu, układu państw w IV wieku p.n.e. oraz państwa króla Aśoki w III wieku p.n.e.
Warstwa podstawowa mapy przedstawia zarys kontynentu azjatyckiego z obszarem Półwyspu Indyjskiego i obrysem granic państw w starożytności na tym obszarze.
Warstwa pierwsza mapy przedstawia obszar cywilizacji doliny Indusu w północnozachodniej części Półwyspu Indyjskiego z zaznaczeniem miejsc:
Mohendżo‑Daro,
Harappa.
Pod nazwami tych miejscowości umieszczono informacje:
Mohendżo‑Daro: miasto o powierzchni ponad 250 ha zbudowane przez Drawidów w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e., otoczone murem, posiadające rozbudowaną sieć wodno‑kanalizacyjną, szereg budynków, w tym cytadelę (łaźnię), spichlerz, dom wodza i miejsce zgromadzeń.
Harappa: miasto zbudowane przez Drawidów w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e., otoczone murem, składające się z trzech dzielnic, posiadające rozbudowaną sieć wodno‑kanalizacyjną, szereg budynków z cegły mułowej, w tym cytadelę w zachodniej części osady.
Warstwa druga mapy przedstawia Półwysep Indyjski przed 321 p.n.e. z uwzględnieniem państwa indo‑greckiego i jego miast:
Kapisa,
Sagala,
Taxila,
Alexandria Arachosia.
Pod nazwami miejscowości umieszczono informacje:
Kapisa: współczesny Bagram, w starożytności ośrodek hodowli koni.
Sagala: współczesny Sijalkot, w starożytności główny ośrodek buddyzmu i stolica państwa indo‑greckiego, zburzony w 326 p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego.
Taxila: starożytna twierdza broniąca wejścia na Półwysep Indyjski.
Alexandria Arachosia: współczesny Kandahar, w starożytności główny ośrodek hellenistyczny i handlowy na północy Półwyspu Indyjskiego, założony przez Aleksandra Wielkiego w 330 p.n.e.
Warstwa trzecia mapy przedstawia Półwysep Indyjski przed 321 p.n.e. z uwzględnieniem państwa Sunga i jego miast:
Pataliputra,
Saketa,
Vidisha,
Kapilavastu,
Mathura.
Pod nazwami miejscowości umieszczono informacje:
Saketa: miejsce spisania Ramajany i narodzin hinduizmu,
Vidisha: stolica państwa Sunga.
Kapilavastu: starożytne miasto kapłanów, miejsce narodzin Buddy.
Mathura: w starożytności główny ośrodek handlowy doliny Gangesu.
Pataliputra: fort obronny nad Gangesem, założony w 490 p.n.e., stolica imperium Maurjów.
Warstwa czwarta mapy przedstawia Półwysep Indyjski przed 321 p.n.e. z uwzględnieniem państwa Satavahana oraz jego miast:
Suparaka,
Pratishtana,
Amaravathi,
Nagarjunakonda.
Pod nazwami miejscowości umieszczono informacje:
Suparaka: miejsce narodzin mitu o potopie.
Pratishtana: obecnie Paithan, miejsce powstania systemu kastowego, starożytny ośrodek włókienniczy, znany do dziś z produkcji jedwabnych sari.
Amaravathi: jeden z najważniejszych ośrodków buddyzmu w Indiach.
Nagarjunakonda: w starożytności najbogatsze miasto Indii, słynące z klasztorów i szkół buddyjskich.
Warstwa piąta mapy przedstawia Półwysep Indyjski przed 321 p.n.e. z uwzględnieniem wolnych państw:
Anuradhapura,
Barigaza,
Srirangam,
Satyapura.
Pod nazwami miejscowości umieszczono informacje:
Anuradhapura: od starożytności główne miasto Sri Lanki, ważny ośrodek pielgrzymkowy buddyzmu.
Barigaza: obecnie Bharuch, od starożytności ważny port morski i miejsce budowy statków.
Srirangam: najstarszy ośrodek kultu hinduistycznego, miejsce pielgrzymkowe.
Satyapura: obecnie Sanchore, główny w hinduizmie ośrodek kultu krowy.
Warstwa szósta mapy przedstawia obszar państwa króla Aśoki z uwzględnieniem głównych miejscowości:
Taxila,
Pattala,
Mathura,
Ujjain,
Pataliputra,
Tosali,
Suvarnagiri,
ośrodków kultu religijnego i miejsc postawienia steli z edyktami króla Aśoki.
Pod nazwami miejscowości umieszczono informacje:
Sarnath: miejsce narodzin ascetyzmu buddyjskiego, w tzw. Parku Jeleni Budda wygłosił swoje pierwsze kazanie.
Both Gaja: jedno z najistotniejszych dla buddyzmu miejsc, gdzie Budda doznał oświecenia pod drzewem figowym.
Jaskinie Barabarskie: miejsce kultu buddyjskiego, ośrodek pustelniczy buddyzmu.
Ujjain: ważny w starożytności ośrodek polityczny, handlowy i pielgrzymkowy.
Anuradhapura: od starożytności główne miasto Sri Lanki, ważny ośrodek pielgrzymkowy buddyzmu.
Taxila: starożytna twierdza broniąca wejścia na Półwysep Indyjski.
Pattala: w starożytności twierdza broniąca bramy zachodniej na Półwysep Indyjski.
Tosali: ważny w starożytności ośrodek buddyzmu.
Suvarnagiri: obecnie Kanakagiri, ważny ośrodek pielgrzymkowy hinduizmu.
Pataliputra: fort obronny nad Gangesem, założony w 490 p.n.e., stolica imperium Majrów.
Mathura: w starożytności główny ośrodek handlowy doliny Gangesu.
Wymień, nad którymi rzekami rozwijała się cywilizacja hinduska.
Przedstaw, czym charakteryzowały się ośrodki religijne hinduizmu i buddyzmu.
Określ, jakie funkcje pełniły ośrodki miejskie na Półwyspie Indyjskim.
Przeanalizuj i zapisz zmiany granic państw cywilizacji Półwyspu Indyjskiego na przestrzeni wieków.
Porównaj wierzenia wyznawców hinduizmu i buddyzmu. Zapisz jedną wspólną cechę oraz jedną różnicę.
Zbadaj i zapisz, z czego mogą wynikać różnice w kolorach turbanów noszonych współcześnie przez mieszkańców Indii.
Cywilizacja chińska
Poniżej znajduje się prezentacja, opisująca dzieje i dokonania chińskiej cywilizacji. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków zamieszczonych w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.
Cywilizacja chińska
W III tysiącleciu p.n.e. pojawiło się stałe osadnictwo w dolinach dwóch rzek Niziny Chińskiej: Żółtej – Huang He [czyt.: Huang Hy] i Niebieskiej – Jangcy. Mieszkańcy dość szybko stworzyli tam sieć kanałów nawadniających, co pozwoliło na rozwój rolnictwa. Podstawową rośliną uprawną stał się ryż. W diecie Chińczyków pojawiły się też pędy bambusa i herbata. Ważną rolę w gospodarce zaczęła odgrywać hodowla jedwabnika.
Silnie ufortyfikowane osady były samowystarczalnymi państwami, w których władzę sprawowali mędrcy. Za protoplastę Chińczyków uchodzi jeden z nich Huang Di, czyli Żółty Cesarz, uważany za wynalazcę pisma obrazkowego i kalendarza księżycowego. Jego potomkowie mieli stworzyć wywodzącą się z miasta Luoyang na półlegendarną dynastię Xia, która rozpoczęła proces jednoczenia osad.
W pełni zcentralizowane państwo uformowało się dopiero w XVII wieku p.n.e. za dynastii Shang. Jej główny ośrodek mieścił się w mieście Zhengzhou słynącym z tkactwa i metalurgii. Władzę absolutną sprawował tu król uważany za „syna Niebios”. Atrybuty boskie władcy pozwalały mu być najwyższym kapłanem i zwierzchnikiem wojska. Służyły również uzasadnieniu prowadzonych wojen w celu poszerzenia granic Chin. Spór co do sposobu prowadzenia polityki wewnętrznej doprowadził w XI wieku p.n.e. do obalenia dynastii Shang przez arystokratyczny ród Zhou z północy Chin. Społeczeństwo chińskie zostało podzielone na zhierarchizowane struktury, którym przewodzili „umiejący pisać”. Nieco niższe miejsce w hierarchii zajmowali rolnicy i rzemieślnicy, a najniżej znajdowali się kupcy. Przyśpieszeniu uległ rozwój cywilizacyjny. Wprowadzono do użytku żelazo. Pojawiła się kusza i chomąto. Zaczęto stosować trujące gazy bojowe, kompas i mapy.
Na początku V wieku p.n.e. rozwinęła się nauka filozoficzna, zwana konfucjonizmem. Jej twórca należał do elity intelektualnej kraju i pędził żywot dworskiego uczonego. Korupcja na szczytach władzy oraz ustawiczne intrygi między właścicielami ziemskimi i wojownikami doprowadziły do porzucenia przez niego dotychczasowego życia. Konfucjusz wędrował po kraju i oferował swoje usługi innym władcom ufając, że znajdzie w końcu zrozumienie dla swoich idealistycznych poglądów.
Głosił, że człowiek jest istotą dobrą z natury. Uważał, że każdy powinien wykorzystać swoje przyrodzone zdolności z pożytkiem dla siebie i społeczeństwa. Jego zdaniem ludzie powinni wypełniać swoje obowiązki wynikające z pozycji społecznej nie licząc ani na zaszczyty, ani na pieniądze, jedynie działając dla dobra ogółu. W polityce był za zachowaniem tradycji, ładu i porządku. Ideologia ta po jego śmierci stała się oficjalną doktryną państwa chińskiego, którą realizowali od III wieku p.n.e. do XIX wieku n.e. kolejni władcy.
Rozwinięciem tych praw na gruncie religijnym stała się koncepcja taoistyczna, która zapanowała w Chinach na przełomie III i II wieku p.n.e. Jej twórcą był mędrzec Laocjusz żyjący w tym samym czasie co Konfucjusz, ale w odróżnieniu od niego bardziej wycofany z życia. Unikał sławy, żył skromnie i głosił powszechne prawdy o umiarze, roztropności i wyrozumiałości dla wszystkich stworzeń. Wierzył w energetyczne przenikanie się męskiego i żeńskiego pierwiastka życia, co pozwala jego zdaniem zachować równowagę ducha i osiągnąć szczęście. Jego wyznawcy do dziś podkreślają konieczność wyznaczenia stref zamieszkania w przyjaznym dla człowieka otoczeniu, wykorzystując przy tym różnego rodzaju urządzenia miernicze. Chcą też ujarzmiać siły przyrody, aby jak wiatr czy ogień służyły człowiekowi.
Filozoficzny i religijny ferment w chińskiej kulturze przypadał na okres wewnętrznych wojen. Za sprawą zajmujących silną pozycję bogatych właścicieli ziemskich doszło po 770 roku p.n.e. do upadku państwa. Kraj rozpadł się na ponad 200 niezależnych miast. Wzrosło również zagrożenie od strony koczowniczych plemion mongolskich. Zjednoczenia Chin dokonało w 221 roku p. n.e. państwo Qin, którego władca Zheng ogłosił się Shi Huangdiem, czyli pierwszym cesarzem.
Wznowiono budowę wału umocnień na północnych granicach państwa, które miały zabezpieczać Chiny przed najazdami koczowniczych plemion oraz chronić szlaki handlowe.
O potędze dynastii Qin miała świadczyć Terakotowa Armia zgromadzona w mauzoleum pierwszego cesarza. Grupowała ona wojskowych i ich pomocników, którzy mieli towarzyszyć władcy w zaświatach.
Dynastia Qin została wkrótce obalona przez władców Han, dla których najistotniejsza w kontekście gwałtownego przyrostu ludności stawała się ekspansja w kierunku południowym i wschodnim. Trwające do III wieku n.e. panowanie tej dynastii objawiło się też znacznym postępem technologicznym i naukowym. Rozwinęła się astronomia i matematyka. Zaczęto rejestrować pojawienie się komet na niebie. Odkryto liczby ujemne. Wynaleziono papier, ster i sejsmograf.
Uruchomiono tzw. Jedwabny Szlak łączący dotychczasowe drogi handlowe w obrębie Niziny Chińskiej w ciąg tras wychodzących na Bliski Wschód i zmierzających do Europy. Szlak na długości około 12 tys. km pozwalał na eksport chińskich towarów, ale także sprzyjał upowszechnieniu wynalazków nieznanych Chińczykom. W ten sposób dotarły na Nizinę Chińską z Indii szachy.
Ważną rolę w komunikacji ze światem zewnętrznym zaczynał odgrywać papier, który zastąpił w I wieku n.e. dotychczasowe materiały pisarskie: jedwab i bambusowe deszczułki. W kolejnych stuleciach Chińczycy wynaleźli porcelanę, proch i ruchomą czcionkę używaną do druku. Nie zniwelowało to jednak izolacji Chin wobec Europy, która trwała aż do czasów nowożytnych.
Ustal, jak Chińczycy radzili sobie z zagrożeniem najazdami z zewnątrz.
Zastanów się i zapisz, dlaczego pozycja uczonych w państwie chińskim była wyższa niż gdziekolwiek indziej.
Wyjaśnij, dlaczego Chińczycy na przestrzeni wieków zmieniali materiał pisarski.
Powtórzenie
Do cywilizacji nadrzecznych zaliczamy też cywilizację Indii i Chin.
Ariowie podbili Półwysep Indyjski i wprowadzili system kastowy.
Do religii Indii zaliczamy hinduizm i buddyzm.
Najważniejszym osiągnięciem cywilizacji Indii jest wprowadzenie systemu dziesiętnego.
Chińczycy wynaleźli papier, proch, porcelanę oraz ruchomą czcionkę drukarską.
Otaczali szacunkiem uczonych mędrców takich jak Konfucjusz i Laocjusz.
Głównym zabytkiem Chin jest Wielki Mur na północy kraju.
Kiedy to było?
Kazanie religijne z VI wieku p.n.e.Dwa są krańce, o mnisi, których powinien unikać ten, który prowadzi życie duchowe. […] Jeden stanowi życie oddane żądzom i używaniu, i ten jest niski, nie duchowy, nieszlachetny, niegodny, nędzny. Drugi kraniec stanowi życie samoudręczeń, a ten jest obfity w bóle, niegodny i nędzny. Od tych dwóch krańców doskonały trzyma się z daleka i ma drogę pośrednią, uznaną drogę, która prowadzi do spokoju, do poznania, do oświecenia, do Nirwany.
Źródło: Kazanie religijne z VI wieku p.n.e. , [w:] R. Kulesza, K. Kowalewski, Zrozumieć przeszłość. Podręcznik do historii dla liceum ogólnokształcącego i technikum. Zakres rozszerzony, Warszawa 2019, s. 70.
Wynalazek ruchomej czcionki według Shen Kuo, Notatki znad Strumienia Snów (XI w.)Bi Sheng, człowiek bez rangi urzędowej, zrobił ruchomą czcionkę. Jego metoda wyglądała, jak następuje: wziął miękką glinę i wyciął w niej znaki […] tak cienkie jak krawędź monety. Każdy znak stanowił osobną czcionkę. Wypalił je w ogniu, żeby stały się twarde. Uprzednio przygotował żelazną płytę, którą pokrył mieszaniną sosnowej żywicy, wosku i popiołu z papierem. Kiedy chciał drukować, wziął żelazną ramę i umieścił ją na płycie. Na tym ułożył ciasno czcionki. Gdy rama byłą pełna, całość tworzyła solidną matrycę. […] Dla każdego znaku było kilka czcionek, a dla niektórych najczęściej używanych dwadzieścia lub więcej. Trzeba bowiem było być przygotowanym na to, że jeden znak występował wiele razy na tej samej stronie. Gdy znaki nie były używane, opatrywał je papierowymi etykietami i trzymał w drewnianych pudełkach. Jeśli pojawił się rzadki znak, którego wcześniej nie przygotowywano, był na poczekaniu wykonywany i wypalany. Szybko wszystko było gotowe.
Źródło: Wynalazek ruchomej czcionki według Shen Kuo, Notatki znad Strumienia Snów (XI w.), [w:] R. Temple, Geniusz Chin, tłum. J. Świercz, Warszawa 1994, s. 110–115.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i na podstawie uzyskanych informacji wskaż wady oraz zalety wynalezienia ruchomej czcionki.
Słownik pojęć
lud pochodzący z obszaru dzisiejszego Kazachstanu, który uważa się za przodków Europejczyków; w III tysiącleciu p.n.e. rozpoczął zasiedlanie dzisiejszego Afganistanu, Iranu i Indii; udomowił konia, którego zaprzęgał do rydwanów bojowych, używanych w trakcie podbojów
uprząż nakładana głównie koniom w celu ciągnięcia wozu lub pługa
materialny i duchowy dorobek kultury danego społeczeństwa na określonym obszarze wyrażony poprzez język, pismo, religię, instytucje społeczne, sztukę i historię
zamknięta grupa społeczna, do której przynależność jest dziedziczna; w obrębie kast istnieje zróżnicowanie odnośnie pozycji społecznej, gdyż jedne kasty są lepsze, a drugie gorsze; kasty mają odrębne obyczaje, a ich członkowie wykonują określone zawody
język starożytnych Indii obecny w tekstach literackich i religijnych
urządzenie do wykrywania i rejestrowania drgań skorupy ziemskiej wywołanych przez trzęsienie ziemi
Bibliografia
Granet M., (1973), Cywilizacja chińska, Warszawa: PIW,.
Allchin B., Allchin R., (1973), Narodziny cywilizacji indyjskiej, Warszawa: PWN.
Cotterell A., (1990), Cywilizacje starożytne, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.