Od renesansu do baroku
Barok to epoka, której nazwę nadali potomni. Zdarzyło się tak już wcześniej: średniowiecze to słowo, którego dla określenia okresu od V do XV wieku używać zaczęli twórcy i uczeni uświadamiający sobie, że żyją już w nowych (renesansowych) czasach. Barok został nazwany przez przedstawicieli okresu późniejszego, czyli oświecenia. O tym, co myśleli na temat baroku, może świadczyć fakt, że uznawali go za zdegenerowany renesans.
1) Przypomnij sobie podstawowe informacje o renesansie europejskim i polskim.
2) Zredaguj głos w dyskusji na temat najważniejszych wydarzeń w kulturze renesansu.
Nieregularność
Długo uważano barok za kolejną, schyłkową fazę renesansu. Oceniano go negatywnie - nawet nazwa to sugerowała. Wprawdzie nie ma pewności, jakie jest jej źródło,
ale przyjęło się uważać, że określenie barok wywodzi się z języka portugalskiego, gdzie barocco oznacza perłę o nieregularnym kształcie.
Barok to nieregularna perła. Nawet jeśli etymologia tego słowa była inna, to takie jej rozumienie w pełni przekłada się na charakter epoki.
Określ, co kojarzy ci się z wyrażeniem nieregularna perła. Postaraj się znaleźć pozytywne i negatywne skojarzenia.
Przepych
Można w nieregularnej perle dostrzec coś skażonego, nieidealnego, tylko pozornie pięknego, można też widzieć w niej przepych, ale nietypowy, niebanalny, odbiegający od schematu. Do końca XIX wieku dominowała pierwsza opinia: barok wypaczył ideały renesansu. W XX stuleciu zanikło negatywne postrzeganie tego okresu – uznano,
że barok to okres inny niż odrodzenie.
Jednym z historyków sztuki, którzy to udowadniali, był Hans WölfflinHans Wölfflin. Aby odróżnić
te dwie epoki, skoncentrował się on na cechach zauważalnych w sztukach plastycznych.
Uporządkuj cechy charakteryzujące dwie sąsiadujące epoki.
niejasność, malarskość, linearność (liniowość), wielość, płaskość, forma zamknięta, głębia, jedność, forma otwarta, jasność
| RENESANS | |
|---|---|
| BAROK |
Wybierz z dowolnych źródeł dwa obrazy z epoki renesansu i baroku. Opisz wybrane przez siebie dzieła sztuki malarskiej, wykorzystując wszystkie określenia z poprzedniego ćwiczenia.
Znajdź opisy dwóch obrazów z epoki renesansu i baroku. Porównaj je. Określ, jakie są różnice w opisach.
Barok to epoka łącząca odmienne propozycje filozoficzne, artystyczne itd. Jedną z jej podstawowych cech jest porzucenie przekonania o konieczności zachowania harmonijności, regularności, które wynikało z wcześniejszych teorii piękna.
Renesans | Barok |
Piękno jest przewidywalne, polega na proporcji i kompletności, ładzie i harmonii. | Nie istnieje jedno rozumienie piękna – może ono polegać na wyolbrzymieniu, odejściu od proporcji, regularności. |
BarokBarok przynosi zdecydowane odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia. A także odrzucenie koncepcji obiektywnie istniejącego w naturze piękna – koncepcji wynikającej z teorii klasycyzmu antycznego, którą zaakceptował renesans. Barok głosi ideę względności piękna […] zgodnie z zasadą, że piękno jest niewytłumaczalne […] i zależne od okresu dziejów i gustu odbiorców. Lecz ten nurt estetyki barokowej nie jest jedyny. Swoistą cechę okresu stanowi współistnienie dwóch estetyk – klasycznej i barokowej. Klasycyzm odpowiadał człowiekowi, był na jego miarę i zaspokajał poczucie ładu i harmonii. W tym świetle zrozumiały jest fakt, że estetyka klasyczna była tak długotrwała, a swoje apogeum osiągnęła właśnie w XVII wieku, tuż nieomal przed całkowitym upadkiem. […] Mimo tych ważkich zalet estetyka klasyczna – w obliczu nowych problemów i potrzeb człowieka – przestała wystarczać. Oprócz niej zaczął kiełkować […] nowy ideał. Wspomniana teza o niewytłumaczalności piękna to jeden z fundamentów barokowej estetyki; drugim jest teza o subiektywizmie estetycznym. […] Estetyka barokowa zniszczyła mit piękna.
Źródło: Jadwiga Sokołowska, Barok, [w:] Słownik literatury staropolskiej, red. Teresa Michałowska, Warszawa 1990, s. 74: Barok.
Z czego wzięła się ta odmienność? Jednym ze źródeł były odkrycia naukowe. Barok różnicował się od renesansu w jeszcze jednym, ważnym aspekcie – to właśnie w tej epoce w znaczącym stopniu nastąpił rozwój nauk przyrodnicznych: astronomia, biologia, określany jako rewolucja naukowa. Na przykład John RayJohn Ray opracował pierwszą systematykę roślin, a angielski biolog William HarveyWilliam Harvey wyjaśnił, jak działa układ krwionośny. Dokonał się przełom również w innych dziedzinach nauki, dzięki pojawieniu się wynalazków takich jak: termometr rtęciowy, latarnia czarnoksięska, zegary wahadłowe.
Odkrycia naukowe
Giordano Bruno
– włoski filozof i humanista renesansowy. Został skazany na śmierć przez trybunał inkwizycyjny Kościoła katolickiego. Jednym z powodów pozwalających na uznanie go za heretyka było głoszenie przez niego teorii, że świat jest nieskończony i wieczny. Pojawiło się więc pytanie: gdzie jest miejsce dla Boga?, na które postawiono hipotezę: Jeśli Bóg i świat nie mają granic, to nakładają się na siebie dwie nieskończoności, co prowadziło do wniosku: Bóg i świat są jednością.
Giordano BrunoGiordano Bruno twierdził, że kosmos jest przestrzenią nieskończoną, ale jednorodną. Głosił teorię wielości światów, uważając, że układów gwiezdnych podobnych do naszego jest bardzo wiele, a ludzie nie są jedynymi istotami rozumnymi we wszechświecie. Skonstruował sekstans, czyli kątomierz lusterkowy, optyczny przyrząd nawigacyjny, stosowany w astronomii, służący do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad horyzontem.
Galileusz
– włoski astronom, fizyk i filozof. Był zwolennikiem heliocentrycznej teorii Mikołaja Kopernika, co przyczyniło się do oskarżenia go przez trybunał inkwizycyjny Kościoła katolickiego o herezję. Wprawdzie Galileusz (aby uniknąć kary śmierci) odwołał swe poglądy, ale tradycja przypisuje mu zdanie wypowiedziane na łożu śmierci: 'A jednak się kręci!' (dotyczy to obrotu Ziemi wokół swej osi i wokół Słońca). Galileusz był również wynalazcą – to on skonstruował pierwszy zegar wahadłowy, ale przede wszystkim przypisuje mu się wynalezienie teleskopu (dzięki czemu odkrył np. księżyce Jowisza).
Antoni van Leeuwenhoek
– holenderski przyrodnik i wynalazca. Pamięta się go przede wszystkim ze względu na to, że udoskonalił działanie mikroskopu (powiększającego obiekt do 270 razy). Dzięki temu urządzeniu obserwował różne obiekty, np. bakterie, pierwotniaki, plankton. Antoniego uznaje się za prekursora mikrobiologii.
Połącz nazwę urządzenia z uczonym.
teleskop, mikroskop, sekstans
| Giordano Bruno | |
| Galileusz | |
| Antoni van Leeuwenhoek |
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1G3fkMvx
Nagranie koncertu brandenburskiego Jana Sebastiana Bacha, No. 4 in G, movement I (allegro, G major), BWV 1049 .
Przestrzeń i czas baroku
Przestrzeń
Historycy kultury piszą o dwóch ojczyznach baroku. Za pierwszą z nich uchodzą Włochy, za drugą – Hiszpania. Barok jest pierwszą formacją kulturową, która pojawiła się poza granicami naszego kontynentu – budowle barokowe są wciąż obecne w Ameryce (zwłaszcza – Środkowej).
Wyjaśnij, dlaczego w Ameryce Łacińskiej nie ma zabytków typowych dla europejskiego średniowiecza czy renesansu, natomiast do dziś można zobaczyć wiele budowli barokowych. Odpowiedz na podstawie informacji historycznych i geograficznych.
Czas baroku
Przyjęło się, że we Włoszech początki baroku przypadają na drugą połowę XVI wieku, a reszta kontynentu przejęła nowe idee na przełomie XVI i XVII stulecia. Niemal w całej Europie barok trwał do końca XVII wieku – najkrócej jego wpływy były dostrzegalne we Francji.
W Polsce wczesny barok przypada na lata od ok. 1580 (wtedy powstały Treny Jana Kochanowskiego) do ok. 1620. Dojrzały barok to następne ponad półwiecze, a późny barok datuje się na lata ok. 1680‑1740.
Kto rządził w barokowej Europie?
W XVII wieku Europa była wstrząsana ciągłymi wojnami, m.in. o podłożu religijnym. Szczególne znaczenie dla ukształtowania się mapy politycznej miała wojna trzydziestoletnia. Zaangażowały się w nią niemal wszystkie państwa, podzielone na dwa stronnictwa. Pierwsze z nich tworzyły głównie kraje protestanckie (np. Szwecja) i Francja, drugie – Austria i Hiszpania, w których władali Habsburgowie.
We Francji pojawił się model sprawowania rządów, który będzie dominował już w następnej epoce, czyli oświeceniu. Była to monarchia absolutna – w niej panujący skupia w swych rękach niemal pełnię władzy i może powiedzieć: 'Państwo to ja!'. Tak podobno stwierdził król francuski Ludwik XIV.
Do rodziny europejskiej należała także Rzeczpospolita.
Kto rządził w Rzeczypospolitej?
W Polsce władali królowie elekcyjni. Na początek epoki przypadają rządy dynastii Wazów: Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza.
Po Wazach królowali władcy pochodzenia polskiego, m.in. Jan III Sobieski.
W końcowej fazie polskiego baroku rządzili w Rzeczypospolitej królowie wywodzący się z dynastii Sasów: August II Mocny.
Choć Polska była wciąż ogromnym krajem, to coraz wyraźniej odróżniała się od reszty Europy – na kontynencie dominowały rządy silnej ręki, u nas demokracja szlachecka (uważana przez polską szlachtę za ideał), która przeradzała się w panowanie magnatów.
Na osłabienie kraju miał wpływ m.in. ciąg wojen z: Kozakami (powstanie Chmielnickiego, 1648–1654), Szwedami (potop szwedzki, 1655‑1660) i Turkami (1672‑1676). Mimo że później Rzeczpospolita podniosła się z kryzysu (największym sukcesem militarnym okazała się odsiecz Wiednia w 1683 roku), to dużo racji było w utyskiwaniach jednego z najważniejszych polskich poetów baroku - Wacława Potockiego:
Veto albo nie pozwalamPowiedałem ci nieraz, miły bracie, że to
Po polsku: nie pozwalam, po łacinie: veto.
Wiem. Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
To będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala
Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
Powetujeć pokusa kiedyś tego wetuwetu.Źródło: Wacław Potocki, Veto albo nie pozwalam, [w:] tegoż, Wiersze wybrane, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1992, s. 132.
Zadaniowo
Wykorzystaj informacje podane w temacie lekcji i ułóż krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie 'barok'. Zredaguj hasła wraz z pytaniami.
Wykorzystaj informacje podane w temacie lekcji i zredaguj hasła wraz z pytaniami do krzyżówki, której rozwiązaniem będzie 'barok'.
Zapoznaj się z poniższymi słowami‑kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa‑klucze: Włochy, szlachta, renesans, barok, przepych, veto, Hiszpania.