Oznakowanie i substancje toksyczne
W szkole, urzędzie lub też innym miejscu użyteczności publicznej można dostrzec różne znaki umieszczone na białym, żółtym, zielonym czy też niebieskim tle. Również idąc chodnikiem lub jadąc na rowerze, można zauważyć na cysternach lub samochodach transportowych różnego rodzaju oznaczenia. O czym one informują? Czy są nam w ogóle potrzebne?
W celu przygotowania się do tej lekcji zastanów się, z jakiego rodzaju substancjami toksycznymi możesz spotkać się w swoim życiu - na co dzień, w szkole, w czasie wypoczynku. Pomyśl również, dlaczego istotne jest właściwe oznakowanie takich substancji w kontekście bezpieczeństwa Twojego i innych osób. Zastanów się również, z jakich miejsc takie substancje pochodzą.
rozróżniać oznakowania substancji toksycznych,
określać miejsca eksponowania odpowiednich piktogramów,
postępować w razie rozszczelnienia zbiorników z substancjami toksycznymi lub innej niebezpiecznej sytuacji.
1. Znaki bezpieczeństwa
Znaki bezpieczeństwa to zestaw symboli odnoszących się do zasad bezpieczeństwa i higieny, stosowany w miejscach użyteczności publicznej i w zakładach pracy. Bardzo często dzieli się je na znaki ostrzegawcze, informacyjne, zakazu i nakazu. Wzory znaków bezpieczeństwa i zasady ich stosowania są regulowane przez normy krajowe i międzynarodowe. Znaki te prezentuje nagranie wideo poniżej.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R10xHnlzL7HbP
Animacja prezentująca znaki bezpieczeństwa. Treści wyświetlane na ekranie na szarym tle w pełni odpowiadają opisowi odczytywanemu przez lektora. W filmie omówione zostały znaki: zakazu, ostrzegawcze, informacyjne oraz nakazu. Przykładowe znaki zakazu zaprezentowane na ekranie to: zakaz przejścia, zakaz wstępu ze zwierzętami oraz nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Przykładowe zaprezentowane znaki ostrzegawcze to: ogólny znak ostrzegawczy ostrzeżenie przed porażeniem prądem elektrycznym i ostrzeżenie przed substancjami radioaktywnymi i promieniowaniem jonizującym. Przykładowe zaprezentowane znaki informacyjne to: kierunek do wyjścia drogi ewakuacyjnej, pierwsza pomoc medyczna i telefon awaryjny. Przykładowe zaprezentowane znaki nakazu to: ogólny znak nakazu, nakaz przechodzenia w oznakowanym miejscu i nakaz stosowania ochrony głowy.
2. Klasyfikacja i oznakowanie niebezpiecznych substancji chemicznych i ich mieszanin
Innym rodzajem znaków zwanych piktogramami są oznakowania substancji toksycznych wskazujące na rodzaj zagrożenia. Jest to oznakowanie niebezpiecznych substancji chemicznych i ich mieszanin. Na terenie Unii EuropejskiejUnii Europejskiej od 2009 roku obowiązują piktogramy określone w Globalnie Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals – GHS)Globalnie Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals – GHS), który został opracowany przez Organizację Narodów Zjednoczonych, aby ujednolicić standardy stosowane w różnych państwach świata. Unia Europejska przyjęła ten system, aby ułatwić europejskim przedsiębiorcom globalną wymianę handlową oraz jednocześnie zapewnić ochronę zdrowia ludzi i środowiska. Przyjęcie GHS przez Unię Europejską nastąpiło wraz z wydaniem rozporządzenia CLP (z angielskiego Classification, Labelling and Packaging) - [czyt.: klasifikejszyn, lejbeling end pekedżing] w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin chemicznych.
GHS ujednolica kryteria klasyfikacji chemikaliów ze względu na to, jakie stwarzają zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego. W systemie tym wyróżniono klasy:
zagrożeń fizycznych – m.in. materiały wybuchowe, gazy łatwopalne, gazy utleniające, gazy pod ciśnieniem czy też substancje korodujące metale,
zagrożeń zdrowia – substancje i chemikalia cechujące się m.in. ostrą toksycznością, żrącym lub drażniącym działaniem na skórę, uczulającym działaniem na drogi oddechowe i szkodliwie wpływające na rozrodczość,
zagrożeń środowiska – substancje i chemikalia stwarzające zagrożenie środowiska wodnego.
Ostrzeżenie o obecności niebezpiecznych substancji chemicznych i mieszanin należących do wyżej wymienionych klas jest przekazywane graficznie za pomocą piktogramów. Mają one kształt kwadratu ustawionego na wierzchołku i zawierają czarny symbol na białym tle z czerwonym obramowaniem. Piktogramy zalecane przez GHS, wraz z przykładami zagrożeń, do których się odnoszą, prezentuje poniższa galeria.
Można zauważyć, że niektóre substancje stwarzają różne rodzaje zagrożeń – oznaczane różnymi piktogramami. Aby nie dublować informacji, ustalono zasady pierwszeństwa stosowania piktogramów. Prezentuje je poniższa animacja.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1HqVhRPOP9KH
Animacja przedstawiająca zasady pierwszeństwa stosowania piktogramów. Nagranie rozpoczyna rysunek szkolnej tablicy wiszącej na zielonej ścianie. W trakcie animacji pojawiają się na niej napisy i piktogramy omawiane przez lektora. Kolejno obok siebie wyświetlają się trzy pary piktogramów w kształcie rombu z czerwoną ramką, białym środkiem i czarnym rysunkiem. Pierwsza para: piktogram trupia czaszka i skrzyżowane kości, obok piktogram z wykrzyknikiem w całości przekreślony czerwonym krzyżykiem. Druga para: piktogram z dwiema probówkami, z których wylewa się substancja na czarny pasek i ludzką dłoń. Obok tego piktogram z wykrzyknikiem w całości przekreślony czerwonym krzyżykiem. Ostatnia, trzecia para: piktogram ludzkiej postaci. Z okolic jej płuc rozchodzi się biała plama w kształcie gwiazdy. Obok tego piktogram z wykrzyknikiem przekreślony czerwonym krzyżykiem.
Omówione piktogramy stanowią jeden z elementów informowania o zagrożeniach. Do oznakowania zubstancji niebezpiecznych wykorzystuje się również:
hasła ostrzegawcze wskazujące na stopień zagrożenia, stosowane w celu szybkiego poinformowania o zagrożeniu, np. słowa Niebezpieczeństwo lub Uwaga,
zwroty określające rodzaj zagrożenia (zwroty H i EUH), których budowę i zastosowanie przedstawiono w pierwszej z poniższych aplikacji.
zwroty wskazujące środki ostrożności (zwroty P), o których więcej można się dowiedzieć z drugiej aplikacji poniżej.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PDzn1xf4U
Przykłady oznaczeń:
H201 - materiał wybuchowy - zagrożenie wybuchem masowym.
H270 - może spowodować lub intensyfikować pożar - utleniacz.
H304 - połknięcie i dostanie się przez drogi oddechowe może grozić śmiercią.
H310 - grozi śmiercią w kontakcie ze skórą.
H410 - działa bardzo toksycznie na organizmy wodne, powodując długotrwałe skutki.
H413 - może powodować długotrwałe szkodliwe skutki dla organizmów wodnych.
EUH066 - powtarzające się narażenie może powodować wysuszanie lub pękanie skóry.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PDzn1xf4U
Przykłady ostrzeżeń:
P101 - w razie konieczności zasięgnięcia porady lekarza, należy pokazać pojemnik lub etykietę.
P102 - chronić przed dziećmi.
P222 - nie dopuszczać do kontaktu z powietrzem.
P232 - chronić przed wilgocią.
P313 - zasięgnąć porady/zgłosić się pod opiekę lekarza.
P330 - wypłukać usta.
P407 - zachować szczelinę powietrzną pomiędzy stosami/paletami.
P420 - przechowywać z dala od innych materiałów.
3. Transport materiałów niebezpiecznych
Zasady transportu materiałów niebezpiecznych określono w dwóch umowach międzynarodowych: ADRADR – międzynarodowej konwencji dotyczącej drogowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych oraz RIDRID – regulaminie międzynarodowego przewozu kolejami towarów niebezpiecznych.
ADR została sporządzona w Genewie dnia 30 września 1957 r. i ratyfikowana przez Polskę w 1975 roku. Umowa podlega regularnej nowelizacji co 2 lata, w roku nieparzystym. Składa się ona z umowy właściwej oraz z załączników A i B, które są jej integralnymi częściami. Umowa właściwa dotyczy stosunków prawnych między uczestniczącymi państwami, zaś załączniki zawierają przepisy określające warunki przewozu poszczególnych materiałów niebezpiecznych w międzynarodowym transporcie samochodowym.
Załącznik A określa m.in. ogólne i szczegółowe warunki pakowania towarów niebezpiecznych, wymagania w zakresie oznakowania towarów, opakowań i pojazdów przewożących towary niebezpieczne oraz warunki badań technicznych opakowań. Opisano w nim także warunki przewozu ładunku w sztukach przesyłkisztukach przesyłki, kontenerach oraz cysternach. Ponadto w załączniku sformułowano zakazy jednoczesnego transportowania niektórych towarów w tym samym pojeździe.
Zgodnie z przepisami tego załącznika każdy przewożony materiał musi być opatrzony ściśle określonymi znakami ostrzegawczymi, które prezentuje poniższa galeria.
Ponadto każdy pojazd przewożący substancje niebezpieczne powinien być oznaczony odpowiednią tablicą z symbolami, których znaczenie objaśnia poniższe nagranie wideo, pt. „Tablica ADR”.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RMSBonN3bnu74
Animacja przedstawia oznakowanie materiałów niebezpiecznych tablicami ADR oraz wyjaśnia znajdujące się na nich symbole. Treści wyświetlane na ekranie na szarym tle w pełni odpowiadają opisowi odczytywanemu przez lektora. Prezentacja rozpoczyna się od obrazu przykładowej tablicy zawierającej parę liczb 675 i 1557 umieszczonych jedna nad drugą na pomarańczowym tle z czarną obwódką i oddzielonych czarną linią. Przykładowe zaprezentowane numery rozpoznawcze niebezpieczeństwa to 2 0 dla gazów obojętnych, 6 0 dla materiałów trujących, 3 3 6 dla cieczy łatwopalnej i trującej oraz X 8 8 6 dla materiałów silnie żrących i trujących, reagujących niebezpiecznie z wodą. Przykładowe zaprezentowane numery rozpoznawcze opisujące rodzaj materiału to 1 0 5 1 dla cyjanowodoru, 1 0 9 5 dla dla alkoholu skażonego (denaturatu), 1 9 6 2 dla etylenu oraz 2 4 4 7 dla fosforu białego stopionego. Film kończy zdjęcie cysterny z widoczną tablicą ADR na masce.
Co zawiera załącznik B umowy ADR?
W załączniku B umowy ADR określono wymagania dotyczące konstrukcji i warunków dopuszczenia pojazdów, w tym m.in. przyczep, cystern i kontenerów, dodatkowe wyposażenie jednostek transportowych, wymagania w stosunku do załogi pojazdu, wymagania dotyczące osób uczestniczących w przewozie, dokumentację wymaganą przy przewozie, wymagania dotyczące nadzorowania pojazdów oraz ograniczenia przejazdu przez tunele.
4. Postępowanie w przypadku awarii lub rozszczelnienia zbiorników z substancjami toksycznymi
Uwolnienie niebezpiecznych substancji toksycznych stanowi poważne zagrożenie życia i zdrowia ludzi znajdujących się w ich pobliżu. Najczęstsze przyczyny takiego uwolnienia to:
awarie w obiektach przemysłowych i pojazdach transportujących niebezpieczne substancje,
rozszczelnienia rurociągów i zbiorników,
wypadki pojazdów transportujących substancje chemiczne, np. cystern kolejowych lub samochodowych.
Kontakt z toksycznymi substancjami i ich mieszaninami może mieć tragiczne skutki. Począwszy od uszkodzeń ciała, poprzez zatrucie, a skończywszy nawet na śmierci. Aby zabezpieczyć się przed szkodliwym działaniem chemikaliów w przypadku ich uwolnienia do środowiska, należy stosować indywidualne środki ochronneindywidualne środki ochronne. Więcej informacji o środkach ochronnych znajdziesz w e‑materiale pt. Ochrona przed skażeniamiOchrona przed skażeniami. Ponadto trzeba przestrzegać kilku uniwersalnych zasad pozwalających zmniejszyć prawdopodobieństwo kontaktu z toksycznymi substancjami chemicznymi.
Mieszkając w strefie szczególnie zagrożonej uwolnieniem toksycznych substancji,
np. w pobliżu zakładów je produkujących, należy dowiedzieć się, jaki rodzaj substancji jest zagrożeniem w przypadku awarii, rozszczelnienia zbiornika lub nieprzewidzianego wypadku. Równie ważna jest wiedza, w jaki sposób planuje się ogłoszenie alarmu na wypadek uwolnienia tych substancji do środowiska, oraz za pomocą jakich środków i jakimi sposobami będą przekazywane komunikaty uprzedzające o możliwości wystąpienia skażenia. Ponadto mieszkańcy powinni być zorientowani, czy i gdzie zmagazynowano indywidualne środki ochronne przeznaczone dla ludności cywilnej, a także w jaki sposób można je otrzymać, gdy zajdzie taka potrzeba. Niezbędne jest także wcześniejsze przygotowanie sposobu działania na wypadek ewakuacjiewakuacji - określenie zadań dla domowników, celu ewakuacji, środka transportu planowanego do wykorzystania. Warto również mieć zawsze przygotowane podręczne zapasy, w skład których powinny wchodzić niezbędne leki, dokumenty, odzież, zastępcze indywidualne środki ochronnezastępcze indywidualne środki ochronne, latarka, radio na baterie oraz dobrze zabezpieczone żywność i woda (więcej informacji na temat zabezpieczenia żywności i wody znajdziesz w e‑materiale pt. Ochrona przed skażeniamiOchrona przed skażeniami.
W przypadku, gdy dojdzie do uwolnienia niebezpiecznych substancji chemicznych lub ich mieszanin, należy:
działać szybko i zdecydowanie, lecz bez panikipaniki,
wezwać służby ratownicze,
cały czas słuchać komunikatów oraz poleceń służb ratowniczych,
zastosować indywidualne środki ochronne,
udzielić pomocy potrzebującym,
opuścić obszar zagrożony, przemieszczając się pod wiatr, a jeśli to stamtąd nadchodzi zagrożenie, poruszać się skośnie w bok, aby ominąć toksyczne opary,
roztropnie i rozważnie korzystać z zapasów.
5. Podsumowanie
Do funkcji ostrzegawczych znaków bezpieczeństwaznaków bezpieczeństwa odnoszą się piktogramy wskazujące rodzaj zagrożenia. Jest to oznakowanie niebezpiecznych substancji chemicznych i ich mieszanin określone w Globalnie Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów, obowiązującym na terenie UE od 2009 r.
GHS wprowadza ujednolicone kryteria klasyfikacji chemikaliów pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń zdrowia człowieka i środowiska naturalnego.
W celu uniknięcia nieporozumień, oznaczając niebezpieczne substancje stosuje się trzy zasady pierwszeństwa piktogramów.
Piktogramy to jeden ze sposobów informowania o zagrożeniach. Do innych sposobów ustalonych w GHS zalicza się również hasła ostrzegawcze, zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (zwroty H i EUH) oraz zwroty wskazujące środki ostrożności (zwroty P).
Zasady transportu materiałów niebezpiecznych określono w dwóch umowach międzynarodowych: ADR – międzynarodowej konwencji dotyczącej drogowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych oraz RID – regulaminie międzynarodowego przewozu kolejami towarów niebezpiecznych.
W celu skutecznego zabezpieczenia przed szkodliwym działaniem toksycznych substancji należy stosować się do uniwersalnych zasad, których przestrzeganie nie tylko zapewnia odpowiednią reakcję na zagrożenie, ale także ogranicza prawdopodobieństwo kontaktu z substancjami chemicznymi.
6. Praca domowa
Spróbuj odczytać numery z tablic informacyjnych umieszczonych na dowolnych pojazdach przewożących niebezpieczne materiały, przejeżdżających przez miejscowość, w której mieszkasz. Ustal, co te pojazdy przewoziły oraz o jakich zagrożeniach informowały odczytane przez ciebie numery.
Odszukaj w dostępnych źródłach informacje o wypadkach pojazdów przewożących niebezpieczne materiały. Opisz działania podjęte przez służby ratownicze.
Wyobraź sobie, że mieszkasz w okolicy zakładów przemysłowych produkujących łatwopalne mieszaniny. Opisz w jaki sposób zabezpieczysz się na wypadek katastrofy, jaka może nastąpić w tych zakładach? Jak zachowasz się w przypadku wystąpienia w nich awarii?
7. Słownik
międzynarodowa konwencja dotycząca drogowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych sporządzona w Genewie dnia 30 września 1957 roku i ratyfikowana przez Polskę w 1975 roku
środki (cały ubiór lub jego części) przeznaczone do indywidualnego zabezpieczenia całej powierzchni ciała lub jego części (np. dróg oddechowych i oczu) przed działaniem szkodliwych substancji chemicznych, niebezpiecznymi mikroorganizmami oraz pyłem promieniotwórczym
przemieszczenie się ludności, zwierząt i transport mienia z rejonów, w których występują zagrożenia, do miejsc bezpiecznych
wymowa nazwy angielskiej : „globaly harmonajzd system of klasifikejszyn end lejbeling of kemikals”
system klasyfikacji i oznakowania substancji i ich mieszanin opracowany przez ONZ w celu ujednolicenia dotychczasowych standardów stosowanych w różnych krajach
nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach ogarniający zwykle większą liczbę ludzi
regulamin międzynarodowego przewozu kolejami towarów niebezpiecznych, będący załącznikiem do Umowy o Międzynarodowej Kolejowej Komunikacji Towarowej (SMGS)
opakowanie transportowe wraz z zawartym w nim materiałem niebezpiecznym, stanowiące odrębną część lub całość ładunku
organizacja międzynarodowa stanowiąca gospodarczo‑polityczny związek demokratycznych państw europejskich; powstała 1 listopada 1993 r. na mocy podpisanego 7 lutego 1992 r. traktatu z Maastricht jako efekt wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej
środki ochrony wykonane z szeroko dostępnych i na co dzień wykorzystywanych materiałów, nie chronią przed działaniem bojowych środków trujących, ale w razie wystąpienia zagrożenia mogą zabezpieczyć organizm przed szkodliwymi substancjami chemicznymi, niebezpiecznymi mikroorganizmami chorobotwórczymi oraz pyłem promieniotwórczym
zestaw symboli odnoszących się do zasad bezpieczeństwa i higieny stosowany w miejscach użyteczności publicznej i w zakładach pracy
8. Zadania
Wskaż, które zdania są prawdziwe, a które – fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Na terenie Unii Europejskiej od 2009 roku obowiązują piktogramy określone w Globalnie Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (GHS). | □ | □ |
| Zwroty wskazujące środki ostrożności w GHS zaczynają się od litery P. | □ | □ |
| Piktogramy zalecane przez GHS mają kształt trójkąta równobocznego ustawionego na wierzchołku i zawierają czarny symbol na białym tle z czerwonym obramowaniem. | □ | □ |
| Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia w GHS zaczynają się od litery G. | □ | □ |
| Znormalizowane tablice ADR mają wygląd pomarańczowych odblaskowych tablic informacyjnych. | □ | □ |
| Jednym z przykładów zagrożeń fizycznych są chemikalia o działaniu uczulającym drogi oddechowe. | □ | □ |
| Jeśli obowiązuje piktogram czaszka i skrzyżowane piszczele, powinno się dodatkowo umieścić obok wykrzyknik. | □ | □ |
Wskaż, które zdania są prawdziwe, a które – fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| W przypadku, gdy dojdzie do uwolnienia niebezpiecznych substancji chemicznych, należy opuścić obszar zagrożony, przemieszczając się z wiatrem. | □ | □ |
| Do najczęstszych przyczyn uwalniania się niebezpiecznych substancji chemicznych i ich mieszanin do środowiska należą awarie w obiektach przemysłowych i pojazdach transportujących niebezpieczne substancje. | □ | □ |
| ADR to skrót nazwy międzynarodowej konwencji dotyczącej kolejowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych. | □ | □ |
| W systemie GHS wyróżnia się trzy klasy zagrożeń. | □ | □ |
| Skrót GHS oznacza Globalnie Zharmonizowany System Pakowania Substancji Chemicznych. | □ | □ |
Co powinny zawierać podręczne zapasy przygotowane na wypadek ogłoszenia alarmu o uwolnieniu niebezpiecznych substancji lub konieczności podjęcia doraźnej ewakuacji?
- Niezbędne leki.
- Najważniejsze dokumenty osobiste.
- Gaz łzawiący.
- Odzież.
- Latarkę.
- Laptop z Wi-Fi.
- Radio na baterię.
- Zastępcze indywidualne środki ochronne.
- Garnek z zupą.
- Pościel do spania.
Przypomnij sobie z lekcji, jakie trzy kategorie zagrożeń uwzględnia system GHS, a następnie spróbuj z pamięci opisać wygląd przynajmniej jednego symbolu ostrzegawczego należącego do każdej z nich.