Czy artyście wolno kłamać?
Bajki znane są od starożytności. Pełniły one przede wszystkim funkcję użytkową, ukazując prawdę o zachowaniu i postępowaniu człowieka. Julian Ursyn NiemcewiczJulian Ursyn Niemcewicz napisał: 'człowiek [...] ma wrodzoną skłonność do słuchania opowiadań. Bajka zaostrza jego ciekawość [...]'. Od dawna ludzie lubią słuchać bajek, legend, baśni. I choć powszechnie wiadomo, że nie przedstawiają one historii realnych, to jednak ukazują prawdę o ludzkiej naturze.
Po co istnieją bajki? Ich rolą jest między innymi dostarczanie rozrywki, wychowywanie, uczenie…
Czego można nauczyć się z bajek? Przeanalizujesz to na przykładzie utworów najwybitniejszego polskiego bajkopisarza, Ignacego Krasickiego.
Wyszukaj i wynotuj przykładowe utwory współczesnych bajkopisarzy, np. Jana Brzechwy czy Juliana Tuwima.
Co to jest bajka?
za ojca bajki uważa się EzopaEzopa, poetę żyjącego w antycznej Grecji; jest ona gatunkiem epickim, krótkim, wierszowanym utworem o charakterze dydaktycznym, w którym bohaterowie, najczęściej zwierzęta, symbolizują cechy ludzi; bajka zawiera dosłownie sformułowany morał; nie są w niej określone czas i miejsce; przedstawia niewielu bohaterów; akcja bajki ograniczona jest zazwyczaj do jednego wydarzenia; ma charakter uniwersalny; najwybitniejszymi bajkopisarzami byli Jean de La FontaineJean de La Fontaine z XVII‑wiecznej Francji, a w Polsce gatunek ten uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Mickiewicz.
Jednym z wyróżników bajki jest dążenie do puenty, która ma zawierać w sobie jakąś mądrość. Ponieważ twórcy w XVIII wieku byli przekonani, że sztuka może
(a właściwie powinna) uczyć, gatunek nastawiony na moralizowanie uznali
za szczególnie przydatny.
W XVIII stuleciu w całej Europie, a więc również w Polsce, panowała prawdziwa 'bajkomania'. Choć gatunek wywodzi się ze starożytności, nigdy wcześniej nie był tak popularny. Odszukaj w dostępnych źródłach informacje o istotnej roli bajki w XVIII wieku i zredaguj na ten temat notatkę.
Bajki i ich autorzy
Ezop
był greckim bajkopisarzem tworzącym w VI w. p.n.e. Został uznany za ojca bajki. Teksty kierował głównie do dorosłych, a nie do dzieci. W swojej twórczości piętnował ludzkie przywary, słabości i wady, które w bajkach najczęściej reprezentowały, jako ich bohaterowie, zwierzęta.
Ignacy Krasicki
twórca żyjący w XVIII wieku. Przez wiele lat pełnił funkcję biskupa warmińskiego (dlatego często podpisywał swe dzieła inicjałami XBW, czyli Książę Biskup Warmiński), został też arcybiskupem gnieźnieńskim (a więc prymasem). Należał do najbliższych współpracowników ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Bywał u niego na dworze z okazji tzw. obiadów czwartkowych, czyli spotkań, podczas których król przyjmował artystów i uczonych. Po I rozbiorze Polski (1772) był poddanym władcy Prus, nigdy jednak nie przestał przejmować się losami ojczyzny.
Był autorem pierwszej polskiej powieści, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, a także satyr, bajek, poematów heroikomicznychpoematów heroikomicznych. Przez wiele lat pełnił funkcję redaktora najważniejszego polskiego czasopisma ukazującego się w tamtym czasie, czyli 'Monitora'.
Jean de La Fonatine
był człowiekiem o wszechstronnym zainteresowaniach. Uprawiał poezję i prozę, zgrabnie łącząc elementy jednego i drugiego. W swojej twórczości poddawał krytyce zachowania ludzi, nierzadko ukazując ich cechy i przywary pod postaciami zwierząt. Napisał około 250 bajek, m.in. Pies i wilk, Kruk i lis, Wilk i jagnię. Jego utwory przekładał Adam Mickiewicz.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PFAkLgeaC
Krzysztof Kulesza czyta bajkę Ezopa „Zły dobrego uczyni winnego”.
Zły dobrego uczyni winnegoWilk w on czasw on czas, gdy dzień wielki,
Przyszedł pić wody do rzeki:
TedyżTedyż się baran trafił
A na dole przed wilkiem pił.
UźrzawszyUźrzawszy go, wilk jął załawiaćzaławiać
A z nim tako począłpoczął gadać:
'Baranie! Czemu mię nie czcisz,
Iż przede mną wodę mącisz?'
Rzekł baran: 'Nie może to być,
BychBych ja wodę mógł zmącić:
Ja na dole, ty na górze,
woda na wstecz iść nie może'.
Wilk mu na to odpowiedział:
'Takież mi twój ociec działałTakież mi twój ociec działał
Dwie lecie przed tym miesiącem,
Gdyś ty jeszcze był jagnięciem.
Przeto co mi on winien był,
Chcę, aby mi ty zańzań płacił:
Syn ciem za ojca winnego
Winien odbywać każdego'.
On rzekł: 'Jać‑em nie tak staryJać‑em nie tak stary,
dopieroć mi miesiąc wtórywtóry;
A nic‑em ci nie uczynił, Przeczże by mię tako winiłA nic‑em ci nie uczynił, Przeczże by mię tako winił'.
On rzekł: 'A już mi przymawiasz,
Mojej prawdzie sie przeciwiaszprzeciwiasz!
Nie będziesz więcej mędrowaćmędrować:
Też ci mi sie chciało śniadaćśniadać'.
Takoć zły człowiek z dobrego
WnetWnet uczyni nieprawegonieprawego
A wynajdzie wnet przyczynę,
Iż nań wwali wszystkę winęIż nań wwali wszystkę winę'.Źródło: Ezop, Zły dobrego uczyni winnego, [w:] tegoż, Biernat z Lublina, Bajki Ezopa Fryga, oprac. Janusz Stanisław Gruchała, Kraków 2003, s. 78–79.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PFAkLgeaC
Nagranie dźwiękowe. Bajkę Ignacego Krasickiego „Jagnię i wilcy” czyta Jan Peszek.
Jagnię i wilcyZawżdyZawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.
Dwóch wilków jedno w lesie nadybalinadybali jagnię;
Już go mieli rozerwać; rzekło: 'Jakim prawem?'
'Smacznyś, słaby i w lesie!' – Zjedli niezabawemniezabawem.Źródło: Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy, [w:] tegoż, Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 44.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PFAkLgeaC
Nagranie dźwiękowe. Bajkę Jeana de La Fontaine'a „Wilk i baranek” w tłumaczeniu Stanisława Trembeckiego czyta Krzysztof Kulesza.
Wilk i baranekRacyjaRacyja mocniejszego zawsze lepsza bywa.
Zaraz wam tego dowiodędowiodę.
Gdzie bieżybieży krynicakrynica żywa,
Poszło jagniątko chlipać sobie wodę.
Wilk tam na czczo nadszedłszy, szukając napaści,
Rzekł do baraniego syna:
'I któż to zaśmieliłzaśmielił waściwaści,
Że się tak ważyszważysz mącić mój napitek?
Nie ujdzie ci bez kary tak bezecnabezecna wina'.
Baranek odpowiada, drżąc z bojaźni wszytekwszytek:
'Ach, panie dobrodziejudobrodzieju, racz sądzić w tej sprawie
Łaskawie.
ObaczObacz, że niżej ciebie, niżej stojąc zdrojuzdroju
Nie mogę mącićmącić pańskiego napoju'.
'Cóż? Jeszcze mi zadajesz kłamstwo w żywe oczy?!
Poczekaj no, języku smoczy,
I tak rok‑eś mię zelżyłI tak rok‑eś mię zelżył paskudnymi słowy'.
'CysiamCysiam jeszcze, i na tom poprzysiąc gotowy,
Że mnie przeszłego roku nie było na świecie'.
'Czy ty, czy twój brat, czy który twój krewny,
Dość, że tego jestem pewny,
Że wy mi honor szarpieciehonor szarpiecie;
Psy, pasterze i z waszą archandyjąarchandyją całą
Szczekacie na mnie, gdzie tylko możecie.
Muszę tedy wziąć zemstę okazałą'.
Po tej skończonej perorzeperorze
Łapes jak swego i zębami porze.Źródło: Jean de La Fontaine, Wilk i baranek, [w:] tegoż, Poezja polska XVIII wieku, oprac. Zdzisław Libera, tłum. Stanisław Trembecki, Warszawa 1976, s. 247.
Po przeczytaniu bajek Ezopa, Ignacego Krasickiego i Jeana de La Fontaine’a wykonaj następujące polecenia.
Wskaż cechy bajki.
- Dotyczy tematyki historycznej.
- Kończy się morałem.
- Bohaterami mogą być zwierzęta.
- Ma nie mniej niż 10 wersów.
- Nie zawiera dialogów.
Wyjaśnij, jak rozumiesz morał każdej z trzech powyższych bajek.
Można dostrzec, że bajki różnią się długością, choć są raczej niezbyt obszerne. Przyjmując za kryterium podziału rozmiary, dzieli się bajki na dwie odmiany: epigramatyczną (krótką, kilku- albo kilkunastowersową) oraz opisową (narracyjną).
Morał zazwyczaj umieszczano na końcu bajki, ale zdarzają się dzieła, w których znajduje się on na początku albo wynika z całości utworu, jest więc przez tę całość zasugerowany.
Bajka może składać się z samego monologu narratora, lecz często zawiera dialogi, co sprawia, że utwór nabiera charakteru scenki dramatycznej.
Wykorzystując wyżej przedstawione informacje, określ, który z utworów – Zły dobrego uczyni winnego, Wilk i baranek, Jagnię i wilcy – jest przykładem bajki narracyjnej, a który epigramatycznej.
Malarze – czy artyście wolno kłamać?
MalarzeDwaj portretów malarze słynęli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.
Dlaczegoż los tak różny mieli ci malarze?
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.Źródło: Ignacy Krasicki, Malarze, [w:] tegoż, Bajki, oprac. Zbigniew Goliński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, s. 125.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ODP00AsHlLJ
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza napisem: Ignacy Krasicki „Malarze”. Następnie Elżbieta Golińska czyta bajkę w sali teatralnej z rzędami bordowych krzeseł. Na końcu filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpiła Elżbieta Golińska, realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu „E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.
Po przeczytaniu bajki Ignacego Krasickiego odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia.
Uzasadnij, że utwór Malarze jest bajką.
Ustal, do której z odmian bajki, narracyjnej czy epigramatycznej, można zaliczyć utwór Malarze. Zapisz swoją odpowiedź.
Znajdź w utworze fragmenty poświęcone wyłącznie Janowi i wyłącznie Piotrowi, a następnie przyporządkuj je do odpowiedniej grupy.
„dobry, a ubogi”., „mało i źle robił, więcej jednak zyskał”., „zły, a bogaty”., „malował podobne [twarze]”., „malował wybornie, a głód go uciskał”., „[malował] piękniejsze twarze”.
| JAN | |
|---|---|
| PIOTR |
Wymień pięć wyrażeń, które będą dobrane na zasadzie kontrastu.
W bajce Malarze zastosowano zasadę kontrastu. Wskaż go i określ jego funkcję w tekście.
Podaj przykład kontrastu, który zastosowano w bajce Malarze. Określ jego funkcję w tekście.
Podaj przykłady par wyrazów dobranych na zasadzie przeciwieństwa.
Wyjaśnij, dlaczego Piotr żył w biedzie, skoro był uczciwy i pracowity.
Określ prawdziwość poniższych stwierdzeń.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Autor znacznie więcej miejsca poświęcił Janowi, by dokładniej ukazać, jak nie należy postępować. | □ | □ |
| Autor znacznie więcej miejsca poświęcił Piotrowi, by dokładniej ukazać, jak należy postępować. | □ | □ |
| Autor obu bohaterom przydzielił niemal tyle samo miejsca. | □ | □ |
Wyjaśnij, na czym polega uniwersalny charakter bajki Malarze.
Wymień rodzaje portretów. Zapisz swoją odpowiedź.
Bajki Ignacego Krasickiego bardzo często budowane są na zasadzie symetrii: autor przydziela bohaterom tyle samo miejsca, niezależnie od tego, czy postać jest godna naśladowania, czy też pełna wad.
Utwory najważniejszego polskiego bajkopisarza ukazują świat okrutny, zazwyczaj silniejszy pokonuje słabszego i nie ma dla niego litości. Wynika to między innymi z tego, że te bajki nie były przeznaczone dla dzieci.
W krzywym zwierciadle sztuki
Przyjrzyj się obrazowi Alexandre’a‑Gabriela Decamps'aAlexandre’a‑Gabriela Decamps'a . Następnie napisz tekst argumentacyjny, by udowodnić, którego malarza z bajki Ignacego Krasickiego on przedstawia: naśladującego naturę Piotra, czy upiększającego ją Jana.
Wskazówka: Zastanów się, co oznacza słowo 'małpować' w kontekście bajki Ignacego Krasickiego.
Przeczytaj opis obrazu Alexandra‑Gabriela Decamps'a. Następnie napisz tekst argumentacyjny, by udowodnić, którego malarza z bajki Ignacego Krasickiego on przedstawia.
Wskazówka: Zastanów się, co oznacza słowo 'małpować' w kontekście bajki Ignacego Krasickiego.
Przyjrzyj się obrazowi Pietera BrueghelaPietera Brueghela Młodszego Pochlebcy i napisz notatkę, w której wykażesz, że mógłby on być dobrą ilustracją do bajki Ignacego Krasickiego Malarze. Sformułuj argument potwierdzający twoje zdanie.
Wskazówka: Zwróć uwagę na to, kim byli i czym się charakteryzowali ludzie zamawiający portrety u Jana.
Przeczytaj opis obrazu Pietera Brueghela Młodszego Pochlebcy i napisz notatkę, w której wykażesz, że mógłby on być dobrą ilustracją do bajki Ignacego Krasickiego Malarze.
Zadaniowo
Namaluj swój portret. Możesz to zrobić pędzlem albo… słowami. Zastosuj metodę Jana albo Piotra.
Przygotuj wypowiedź argumentacyjną na temat: 'Prawdziwego artysty nigdy nie można kupić'.
Zredaguj przemówie na temat: 'Schlebianie komuś za wszelką cenę to częsta z ludzkich przywar'.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: bajka, bajka epigramatyczna, bajka opisowa (narracyjna), symetria, kontrast.