Dzielić się z innymi

Hanna Stypa O chlebie naszym powszednim - motyw chleba w kulturze i języku polskim

Większość z nas jada chleb codziennie. Podświadomie staramy się nie dopuścić do tego, aby się marnował i był wyrzucany na śmietnik. Zapewne widzieliśmy, jak niektórzy całują go
z uszanowaniem albo czynią na nim znak krzyża. Modląc się, prosimy o nasz chleb powszedni. Parę nowożeńców witamy chlebem i solą. Zaś dożynek nie możemy sobie wyobrazić bez okazałych bochnów chleba. Wszystkie te zachowania wynikają
z symbolicznej roli chleba utrwalonej w wierzeniach, przekonaniach, obrzędach i zwyczajach, dziś w większości zapomnianych, ale składających się na nasze dziedzictwo kulturowe. […]

Chleb podobnie jak wiele innych przedmiotów czy zjawisk miał swoje miejsce w świecie prostego człowieka, który przypisywał mu swoiste znaczenia, wartości i funkcje. […]

To najprostsze i najważniejsze pożywienie człowieka traktowano jako dar bogów i ich ciało. Sądzono, że jedząc je, można komunikować się z  bóstwem i uczestniczyć w jego potędze. […]

[…] chleb symbolizował najwyższą wartość, jaką jest życie.

[… ] Służył m.in. do komunikowania się z krainą zmarłych. Podczas Zaduszek przynoszono go na cmentarz jako ofiarę dla dusz przodków. Chleb był również eksponowany w obrzędach pogrzebowych. Odgrywał istotną rolę w  przygotowaniu duszy
do ostatecznej podróży. Rozpowszechnione było przekonanie, że w zaświaty można przedostać się, wchodząc po drabinie, której szczeble zrobione są z bochenków chleba.

[…] Bochenek chleba odgrywał jedną z głównych ról
w obrzędowości weselnej. Pojawiał się przy swatachswatyswatach, zaręczynach, błogosławieństwie udzielanym młodej parze, wyjeździe do kościoła oraz wejściu do nowego, wspólnego domu. […]

- Chleb spełniał funkcję magiczną jako element wielu wróżb, szczególnie dotyczących urodzaju, zdrowia i długości życia domowników. Zwracano uwagę na każde pęknięcie lub zdeformowanie pieczonego chleba i  interpretowano je jako znak zapowiadający najbliższą przyszłość. Najbardziej rozpowszechnione były wróżby wigilijne i andrzejkowe.

- Chleb miał chronić i gwarantować bezpieczeństwo. Przed postawieniem domu w jego narożnikach układano kawałki chleba, pierwszą wnoszoną do izby rzeczą podczas przeprowadzki był bochenek chleba. Narzędzia służące do jego wypieku miały chronić przed gradem i piorunem. Wierzono, że poświęcony chleb zwiększa mleczność bydła, zabezpiecza ludzi przed bólem gardła, a zboże siewne - przed atakiem gryzoni.

- Chleb to także symbol wspólnoty i ważny element społecznej solidarności, najbardziej czytelny w geście dzielenia się chlebem lub opłatkiem.

- Właściwości chleba i przypisywane mu cechy sprawiały, że miał szerokie zastosowanie w lecznictwie, np. przy odczynianiu urokówurokiuroków, przy suchotach, chorobach skórnych rąk, bólach głowy, oczu, zębów: 'Kto cierpi na zęby, niech jada ten chleb, który myszy nadgryzły, a nie będą go zęby bolały ani próchniały'. […]

[…] Szczególny status chleba można więc zauważyć m.in.
w rozpowszechnionych powiedzeniach i przysłowiach z członem chleb. […]

Chleb oznacza życie bez głodu, stanowi podstawę ludzkiej fizycznej egzystencji. Bardzo czytelne jest to np. w przysłowiu Chleb i woda - nie ma głoda. Chleb, często w połączeniu z wodą, stał się synonimem życia skromnego, w niedostatku. Jest również tym, co umożliwia przeżycie w  warunkach niewoli, np. (żyć)
o chlebie i wodzie, o suchym chlebie. […] Czasami, kiedy jesteśmy bardzo głodni, używamy określenia skórka (od) chleba, mając na myśli cokolwiek do jedzenia, co zaspokoi nasze łaknienie. Natomiast gdy ktoś grymasi, mówimy żartobliwie, że go chleb
w zęby kłuje. Obrazowe dzielić się z kimś ostatnim kawałkiem chleba stanowi metaforę wyrzeczenia się czegoś ważnego dla dobra innych. (Żartobliwe) powiedzenie głodnemu chleb na myśli stosuje się zazwyczaj jako komentarz czyjegoś postępowania: ktoś zachowuje się tak, jakby pragnął tego, o czym mowa. Ludowy zwyczaj gościnnego witania przybyszy zawarty jest
w wyrażeniu przyjmować kogoś chlebem i solą.

chleb Źródło: Hanna Stypa, O chlebie naszym powszednim - motyw chleba w kulturze i języku polskim, [w:] tychże, Apetyt na jedzenie. Pokarm w społeczeństwie, kulturze, symbolice na przestrzeni dziejów, red. Anetta Głowacka-Penczyńska, Justyna Żychlińska, Bydgoszcz 2018, s. 208–216. Tekst skrócony i zmodyfikowany.

Anna Kamieńska Kamienny chleb

Na oknie bochen chleba leżał napoczęty,
Na liściu kapuścianym, pulchny i pęknięty.

Szedł drogą głodny. Staje. Prosi gospodyni:
'Dajcie mi kromkę, kromka ubytku nie czyni.

Jestem głodny, od wczoraj bez chleba i wody'.
'A cóż to, czy chleb piekę dla czyjej wygody?

Nie dam wam, ani myślę dla was wstawać z ławy! –
FuknęłafuknęłaFuknęła gospodyni. – Poszedł, jaki żwawyżwawyżwawy!'

Za chwilę sama sobie chleb ukroić wstaje,
Ale nóż w chleb nie wchodzi, krajać się nie daje.

Na oknie zamiast chleba zwykły kamień leży,
Choć jeszcze wczoraj ciasto rozczyniała w dzieżydzieża dzieży.

j0000008GKB5v22_00000_BIB_001 Źródło: Anna Kamieńska, Kamienny chleb, Warszawa 2006, s. 16.