Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RL8glUqOqtTw0
Obraz przedstawia widok na zatłoczone pole. W centralnej części znajduje się niski, drewniany budynek, a przed nim znajduje się duży plac, na którym ustawione zostały naprzeciwko siebie niskie, czerwone trybuny. Wokół tej przestrzeni znajdują się tłumy osób. Z prawej strony obrazu zielone, duże drzewo. U dołu obrazu, na wzgórzu, tłum elegancko ubranych osób, które idą w jednym kierunku. Część z osób przemieszcza się na koniach.

Wolna elekcja

Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego. Druga wersja obrazu pędzla Canaletta
Źródło: Bernardo Bellotto, 1778, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.

Wprowadzenie

RFOjHzmBnENzl
Oś czasu dotycząca wydarzeń z XVI w. w Europie i w Rzeczypospolitej. 1517 - wystąpienie Marcina Lutra. 1519 - elekcja Karola V Habsburga na cesarza. 1527 - założono pierwszy uniwersytet luterański w Marburgu. 1534 - powstanie zakonu jezuitów. 1542 - reforma inkwizycji. 1545 - 1563 - sobór trydencki. 1573 - pierwszy król elekcyjny w Rzeczypospolitej. 1582 - kalendarz gregoriański
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Elekcje w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przed Henrykiem Walezym

Początków idei elekcyjności tronu w Polsce historycy doszukują się w okresie rozbicia dzielnicowego (1138‑1320) podczas walk o tron krakowski, gdy władcy zabiegali o uzyskanie aprobaty tamtejszego możnowładztwa. Kolejny etap miał miejsce po wymarciu dynastii Piastów w 1370 roku. Andegawenowie, a później Jagiellonowie usiłowali zapewnić sukcesję swoim dzieciom, zaś polscy możni walczyli o gwarancje dla swoich praw uzyskanych od poprzedników.

Praktycznie przez cały okres jagielloński w Polsce mieliśmy do czynienia z tronem elekcyjnym, a szczególnie istotne okazały się zabiegi Władysława Jagiełły z końcowych lat jego panowania. Chodziło bowiem o zagwarantowanie objęcia tronu przez dziecko (królewicz, późniejszy król Władysław Warneńczyk, miał kilka lat). Powstawały wątpliwości, czy można polegać na przysiędze niepełnoletniego i jak zagwarantować sobie ewentualne jej powtórzenie po uzyskaniu pełnoletniości.

Jagiellońskie sposoby na zapewnienie sobie elekcyjnego tronu w Polsce

Dla utrwalenia swoich praw dynastycznych Jagiellonowie wykorzystywali chęć podtrzymania związku Korony z Litwą. W Wielkim Księstwie bowiem tron mieli zapewniony. Korona chciała jednak mieć wpływ na to, kto z rodu zostanie królem. Panowie litewscy, mimo każdorazowych protestów Polaków, zapewne z inspiracji swoich dynastów, ale też dla podkreślenia swojej odrębności, obwoływali samodzielnie władcę. Prowadziło to niekiedy nawet do czasowego rozdziału władzy, jak podczas krótkich rządów Jana Olbrachta i Aleksandra.

Kolejny kryzys miał miejsce, gdy ambitny król Zygmunt przeforsował, za namową żony Bony, ogłoszenie małoletniego syna Zygmunta Augusta wielkim księciem litewskim (1529 r.), a później jego koronację w 1530 r. przez prymasa Jana Łaskiego. Polska miała od tego momentu dwóch królów: 'Starego' (stąd przydomek) i młodego. Po tzw. rokoszurokoszrokoszu lwowskim ('wojnie kokoszej') w 1537 r. król musiał jednak przyrzec oburzonej szlachcie, że nigdy nie powtórzy się próba elekcji za życia monarchy (elekcja 'vivente rege').

rokosz

Kolegiata w Łasku była szczególnie chętnie obdarowywana przez prymasa Jana Łaskiego. W jego testamencie wspomina się o donacjidonacjadonacji w postaci wyposażenia w paramenty (sprzęt potrzebny do liturgii) i kosztowności. W 1523 r. podarował on kościołowi trzy bogate księgi zachowane do dzisiaj: antyfonarzantyfonarzantyfonarz w kościele w Łasku oraz graduał i psałterz w Archiwum Państwowym w Łodzi. Niestety zostały one częściowo uszkodzone i wycięto z nich niektóre z cenniejszych kart.

donacja
antyfonarz
Ćwiczenie 1
Rl91VtguiSdNH1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1

Zapisz, jakie są atrybuty władzy królewskiej.

RFz63lWFjpHRq
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1SQMqyStT4FB
Scena z tzw. „wojny kokoszej” – pierwszego sejmu rokoszowego z 1537 r. Postulaty zgromadzonej szlachty dotyczyły przestrzegania prawa oraz polityki dworu (łączenie godności i urzędów, elekcja vivente rege Zygmunta Augusta). Zajazd – określany prześmiewczo przez zwolenników dworu i magnaterii mianem „wojny kokoszej”, gdyż zgromadzona szlachta miała wyjeść cały drób w okolicach Lwowa – doprowadził wprawdzie do przyrzeczenia na najbliższych sejmach w 1538 (w Piotrkowie) i 1539 (w Krakowie), że władca będzie egzekwować prawa, jednak w praktyce nie miało to poważniejszych skutków. Na obrazie widać króla Zygmunta Starego i jego dwór na lwowskim zamku. Bezpośrednio za fotelem królewskim stoi królowa Bona. Do zbuntowanej szlachty przemawia hetman Jan Tarnowski
Źródło: Henryk Rodakowski, Wojna kokosza, 1872, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Pierwsze 'wolne elekcje' – dynastia a swoboda wyboru

Schyłek rządów Zygmunta Augusta pełen był ważnych reform realizujących hasła ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego. Jedną z nich było przelanie na Koronę (w czasie sejmu w 1564 r.) prawa do dziedzicznego sprawowania władzy w Wielkim Księstwie Litewskim. Oznaczało to w praktyce wprowadzenie elekcyjności na Litwie.

Należy jednak pamiętać, że szlachta wykazywała duże przywiązanie do idei dynastyczności. Andegaweni na polskim tronie czerpali znaczącą część swojego autorytetu z tego, że po kądzieli (czyli w linii żeńskiej) byli Piastami. Ludwik Węgierski był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego, a Jadwiga wnuczką Władysława Łokietka. Po śmierci Jadwigi Władysław Jagiełło usiłował podtrzymać związki z Piastami m.in. przez małżeństwo z Anną Cylejską, wnuczką Kazimierza Wielkiego.

Pierwszym królem elekcyjnym był Henryk Walezy (1573–1574) z dynastii Walezjuszy, brat króla Francji Karola IX, król Polski od 1573 r. Na wieść o śmierci swego brata, króla Francji, uciekł z kraju w czerwcu 1574 r. by objąć tron francuski jako Henryk III. Pierwsi królowie elekcyjni tylko pozornie wybierani byli bez odniesień dynastycznych. Henryk Walezy miał poślubić siostrę ostatniego Jagiellona, Annę, a odmowa realizacji tej obietnicy spowodowała bardziej zdecydowane działania szlachty. W drugiej wolnej elekcji (1575‑1576) zdecydowano, że małżeństwo z Anną wpisane zostanie kolejnemu kandydatowi w pacta conventa.pacta conventapacta conventa. Praktycznie na króla wybrano Annę i jej małżonka
- Stefana Batorego. Również wybór kolejnego władcy, Zygmunta Wazy w 1587 r., możliwy był dzięki związkom rodzinnym Wazów z Jagiellonami.

pacta conventa
ruch egzekucyjny
Ćwiczenie 2
R1OTLZA0uN4FT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2

Zapisz, czyją żoną była Bona Sforza.

R1dOq1bhqfuCb
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

'Wolne elekcje' w Polsce XVII wieku

Pierwsze trzy wolne elekcje wywołały wielkie napięcie społeczne, a dwukrotnie doprowadziły nawet do wojny. Po wyborze Stefana Batorego, popierający kandydaturę cesarza Maksymiliana II Gdańsk musiano siłą zmusić do ustępstw.
Kolejna elekcja w 1587 r., w czasie której wybrano Zygmunta III Wazę, zakończyła się słynną bitwą pod Byczyną (1588), w której Jan Zamoyski jako hetman wielki koronny wziął do niewoli niefortunnego kontrkandydata na króla, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga.

Na tym tle elekcje, które odbywały się w następnym stuleciu, przebiegały spokojniej. Kolejni Wazowie (Władysław IV i Jan Kazimierz) na polskim tronie wybrani zostali bez specjalnych problemów, co z pewnością ułatwiały sentymenty dynastyczne. Pierwszą zatem elekcją spoza 'dynastii' okazał się wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669), choć podkreślano przy tym, że wybrano 'Piasta'. Rozumiano przez to krajana, Polaka, ale odniesienie do rodzimej dynastii było wymowne. Podobną retoryką posługiwano się przy wyborze Jana Sobieskiego (1674). Dopiero przy wyborze elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettyna (jako król Polski August II 'Sas') w 1697 r. nie posłużono się argumentami dynastycznymi.

Elekcje w XVIII wieku – czy jeszcze 'wolne'?

Elekcje w wieku XVIII trudno było nazwać w pełni wolnymi. Wszystkie one wywoływały bardziej lub mniej oficjalne interwencje wojskowe państw sąsiednich. Stanisław Leszczyński narzucony został Polsce przez młodego szwedzkiego władcę Karola XII, który najpierw doprowadził do fikcyjnej detronizacji Augusta II, później wymusił na nim 'dobrowolną abdykację'. Między tymi wydarzeniami przeprowadził wybór własnego kandydata – wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego (formalnie był to 'anty‑król').

Podczas kolejnych elekcji po śmierci Augusta II Mocnego sytuacja jedynie się pogarszała. W 1733 r. Stanisław Leszczyński, tym razem już legalnie wybrany zdecydowaną większością głosów, zastąpiony został przez Augusta III, zawdzięczającego swój awans interwencji militarnej Rosji.

Wreszcie Stanisław Poniatowski zdobył tron dzięki wojskowemu naciskowi zgromadzonych oddziałów carycy Katarzyny II.

Polecenie 1

Tradycyjnym miejscem koronacyjnym królów Polski w czasach I Rzeczypospolitej była katedra na Wawelu w Krakowie. Dopiero Stanisław Leszczyński w 1705 r.
i - jako drugi - Stanisław August Poniatowski byli koronowani w Warszawie.
Zastanów się i napisz, jak mogła być odebrana zmiana miejsca koronacji Stanisława Leszczyńskiego w 1705 r.

RN9NiZLdUvd3v
(Uzupełnij).
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wolna elekcja stała się fikcją i zdecydowano się ją znieść poprzez wprowadzenie Konstytucji 3 maja.

Polecenie 2

Napisz, w jaki sposób doszło do przyjęcia wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa.

R15XrPx74asJq
(Uzupełnij).
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Omów negatywne aspekty wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa.

RKYCQxi4G4Xum
(Uzupełnij).
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Spróbuj znaleźć pozytywne aspekty wolnej elekcji jako zasady ustrojowej państwa.

R6ZSyAwk13Lwl
(Uzupełnij).
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 5

Napisz, jakie możliwości wtrącania się przez obce państwa w sprawy Rzeczypospolitej stwarzała wolna elekcja.

RkJuFdAZ6GExv
(Uzupełnij).
Źródło: Contetplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zmiany ustrojowe a problem wolnej elekcji

Rywalizacja obcych mocarstw, osłabiające kraj walki wewnętrzne, wreszcie bezpośrednie interwencje wojsk zagranicznych - wszystko to było dostrzegane przez polskich polityków i powodowało, że sprawa elekcyjności tronu stała się jedną z najważniejszych kwestii wszelkich programów naprawczych państwa. Uważano, że aby zmienić ustrój państwa, konieczne byłoby zniesienie zasady wolnej elekcji. Przeświadczenie takie mieli nie tylko reformatorzy, ale i obrońcy obowiązującego systemu.

We wszystkich programach naprawczych Rzeczpospolitej Obojga Narodów pojawiał się postulat wprowadzenia dziedziczenia tronu. Natomiast apologeciapologetaapologeci demokracji szlacheckiej walczyli z absolutum dominiumtlybdiOZIO_000tp001absolutum dominium, które oczywiście zaczynało się od dziedzicznego tronu.

W najważniejszym akcie naprawczym okresu staropolskiego, tzn. w Konstytucji 3 maja, odnajdujemy taki właśnie sposób widzenia odnowy Rzeczypospolitej. Wolną elekcję znoszono w Polsce w momencie, kiedy Stany Zjednoczone w swojej konstytucji wprowadzały wybieralny urząd prezydenta.

tlybdiOZIO_000tp001
apologeta

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – przykład wyboru cesarza

Elekcyjność tronu była powszechnie stosowaną praktyką. Zasada taka obowiązywała przede wszystkim w krajach Europy Środkowej, ale najważniejszą monarchią elekcyjną było Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Złota bulla Karola IV z 1356 r. stanowiła, że cesarzy wybiera 7 elektorów. Trzech duchownych (arcybiskupów: Moguncji, Kolonii, i Trewiru) oraz 4 świeckich (palatyn reński, książę Saksonii, margrabia brandenburski oraz król czeski).

Cesarz po wyborze podpisywał tzw. kapitulacje cesarskie, stanowiące dokument podobny do polskich 'pacta conventa' [czyt.: pakta konwenta]. Z powodu rozłamu religijnego spowodowanego wystąpieniem Martina Lutra, od końca XV w. do chwili likwidacji Cesarstwa w 1806 r., układ głosów w kolegium elektorskim zapewniał koronę dynastii habsburskiej. Jedynym odstępstwem był wybór w 1742 r. Karola VII z rodziny bawarskich Wittelsbachów.

System elekcyjny i dziedziczny w Europie – kraje Europy Środkowej (Czechy, Węgry)

Podobny jak w Polsce, system elekcyjny obowiązywał w Czechach i na Węgrzech. W królestwie Korony Świętego Wacława (Czechy), tak jak w Rzeczypospolitej, starano się wybierać władcę spośród członków panującej dynastii. To dlatego podczas słynnego zjazdu w Wiedniu w roku 1515 porozumienie odnośnie tronu czeskiego między Habsburgami i Jagiellonami sprowadzało się w praktyce do zobowiązania się Zygmunta Starego, że w przypadku wymarcia linii jego starszego brata Władysława, nie wysunie kandydatury swoich potomków w walce wyborczej o tron czeski.
Dopiero po klęsce Czechów, zbuntowanych przeciwko prawowitemu królowi (bitwa pod Białą Górą w 1620 r.), Ferdynand II cofnął stanom czeskim przywilej swobodnej elekcji władcy i wprowadził dziedziczność w linii męskiej Habsburgów. Zatem śmierć ostatniego monarchy z tej rodziny, Karola VI (1740 r.) spowodowała wybór Wittelsbacha - Karola VII (1741 r.).

Także Węgrzy po wymarciu rodzimej dynastii Arpadów mieli prawo wybierać władcę, czemu dali wyraz podczas elekcji po tragicznej śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem (1526 r.). Mimo wcześniejszych ustaleń między Habsburgami i Jagiellonami, samodzielnie wybrali Jana Zapolyę i koronowali go na króla. Podobnie stało się po jego śmierci, gdy w wyniku elekcji władzę powierzono Janowi Zygmuntowi, małoletniemu potomkowi Zapolyi i Izabeli Jagiellonki.

System elekcyjny i dziedziczny w innych krajach Europy

Przykłady Polski, Cesarstwa, Czech i Węgier pokazują, że wybory władcy nie były czymś wyjątkowym w Europie. Warto też wskazać, że zasadę taką umacniał system wyłaniania dostojników w Kościele – poczynając od papieża, a na biskupach wybieranych przez kapituły kończąc.

Także władze miejskie wyłaniane były w mniej lub bardziej demokratycznych wyborach. Działo się tak nawet w potężnych państwach‑miastach, jak Wenecja i Genua, które dożywotnio wybierały swoich dożów.

Nawet w monarchiach dziedzicznych bywały sytuacje, że w przypadku wygaśnięcia dynastii sięgano po elekcję jako element kreowania kolejnej dynastii. Tak było w Rosji po wymarciu rodu Rurykowiczów, kiedy zgromadzenie stanów (w Rosji nazywane soborem ziemskim) wybrało nowego cara Michała Romanowa, który zapoczątkował też nową dynastię. Bywało tak również w takich krajach, jak Dania, Szwecja czy Niderlandy.