W cieniu awangardy
Sztuka pierwszych dziesięcioleci XX wieku, szukając nowej wizji świata, odeszła od tradycji zarówno w zakresie formy, jak i treści. Stery przejęli artyści awangardowi. Dominowała potrzeba oryginalności, liczyły się działania eksperymentalne, buntownicze, a nawet obrazoburcze. Powstało wiele nowych kierunków: ekspresjonizm, fowizmfowizm, kubizm, futuryzm, konstruktywizm, suprematyzmsuprematyzm, neoplastycyzm, dadaizm i surrealizm. Większość z nich zanegowała dotychczasową estetykę, opartą na wartości obiektywnego piękna i postulowała rozszerzenie granic sztuki. Twórców fascynowały zdobycze nauki i techniki. Jedni wyznawali kult maszyny, innych pasjonowała geometria, teozofia czy psychoanaliza. Zapanowała swoboda artystyczna i obyczajowa.
Skorzystaj ze Słownika terminologicznego sztuk pięknych oraz innych dostępnych ci źródeł:
1) Ustal etymologię słowa dada
, od której wywodzi się nazwa dadaizm.
2) Wypisz główne założenia i cele psychoanalizy Zygmunta Freuda.
3) Zapisz w punktach to, co Zygmunt FreudZygmunt Freud mówił o snach.
Teksty kultury
Odpowiedz na pytanie, czemu służyła analiza i interpretacja marzeń sennych i fantazji w psychoanalizie.
Napisz, jak Zygmunt Freud interpretował koszmar senny.
Francis Picabia
Francuz kubańskiego pochodzenia, malarz, poeta, jeden z najważniejszych przedstawicieli dadaizmu, uważany za autora pierwszego obrazu abstrakcyjnego (Kauczuk, 1909). Podczas I wojny światowej przebywał w Nowym Jorku, gdzie współredagował czasopismo literackie 291
, a następnie wydawał pismo 391
(1917‑1924 w Barcelonie, Zurychu i Paryżu), z którym współpracowała większość uczestników ruchu Dada. Na jego łamach publikowano m.in. wiersze, dowcipy rysunkowe Marcela DuchampaMarcela Duchampa i Mana RayaMana Raya oraz zjadliwe i pełne ironii uwagi o sztuce pióra PicabiiPicabii. Artysta projektował też kultowe już dziś okładki tego pisma. Numer 12 ozdobiono słynną Moną Lizą z wąsami Marcela Duchampa. Twórczość Picabii nie poddaje się prostym klasyfikacjom. Był to artysta niezależny, pełen inwencji, o niepośledniej inteligencji i nieokiełznanym temperamencie, a przy tym stał się prekursorem antysztuki, postulującym destrukcję wszelkich wartości na wesoło
. Do jego najsłynniejszych dzieł należą: Dama z zapałkami (1920), Klauni (ok. 1925) i Hera (1928).
Parada miłosna (ilustracja powyżej) to tzw. obraz mechanistyczny, ironicznie odnoszący się do idei postępu technicznego i symbolizującej go maszyny. Gloryfikowana przez włoskich futurystów, dla Picabii nie stanowiła ona wcale miary nowoczesności. Skomplikowana konstrukcja złożona z tłoków, pomp i przekładni, umieszczona w pustej abstrakcyjnej przestrzeni, jest więc celowo afunkcjonalna i absurdalna w swej bezużyteczności. Ta dziwna maszyna, w której doszukać się można aluzji erotycznych, więcej mówi o skrywanych instynktach i popędach człowieka, niż o rozwoju cywilizacji. Artysta, zapewne wbrew sobie, stworzył piękny obraz, którego estetyka ma swoje źródło w precyzyjnym, technicznym rysunku oraz oszczędnej, wyrafinowanej, chłodnej kolorystyce.
Druga z prac (ilustracja powyżej) jest kpiną z dzieł dedykowanych przez artystów wielkim mistrzom przeszłości. Opisywane zwykle jako HommageHommage à... (Hołd dla...
), wyrażały one podziw i atencję dla geniuszy czy wirtuozów sztuki, nawiązując często do wypracowanych przez nich formuł wypowiedzi i stosowanych technik. PicabiaPicabia w Portrecie Cézanne’aCézanne’a naruszył wszystkie reguły takich przedstawień. Tworząc swój asamblażasamblaż, posłużył się trywialnymi i tanimi materiałami – kartonem, na którym w nieregularnym otoku odręcznie wykaligrafował
tuszem tekst inskrypcji, oraz pluszową zabawką, grającą tu rolę dwuznacznego symbolu. Jest ona dadaistycznym przedmiotem gotowym
(tzw. ready madesready mades), a jednocześnie prześmiewczą figurą tradycyjnego malarstwa – sztuki figuralnej, przedstawiającej i mimetycznej, a więc naśladowczej wobec natury. W języku potocznym małpowanie
jest jednak wyrażeniem pejoratywnym, oznaczającym bezmyślne, złośliwe lub karykaturalne powtarzanie jakiegoś wzoru, miny czy zachowania. Artysta szyderczo odniósł się więc do stylów i autorytetu wybitnych malarzy. Stworzona przez niego martwa natura
jest zjadliwym atakiem na tradycyjny gatunek malarski.
Geneza i perspektywa nadrealizmu (1941)
Antytradycja, której manifest w stylu frywolnym ułożył dla futurystów ApollinaireApollinaire, przybiera wraz z ruchem Dada charakter o wiele mniej platoniczny.Lekceważeniedochodzi do paroksyzmu, następuje zupełna negacja wartości powszechnie uznanych: naprawdę myśli się o tabula rasa. Rozpacz staje się bezgraniczna i tylko humour noirhumour noir pomaga ją przezwyciężyć: w Nowym Jorku Duchamp podpisuje swoim nazwiskiem reprodukcję Mony Lizy z domalowanymi wąsami, w Kolonii na wystawę Maxa Ernsta wchodzi się i wychodzi przez klozet, w Zurychu Hans Arp przedstawia jako struktury (organisations) przedmioty zgromadzone zgodnie zprawem przypadku, w Paryżu Picabia tworzyobraz, przybijając do podłogi pustą ramę z naciągniętymi sznurkami, do której ma być przywiązana żywa małpa, w Hanowerze Schwitters zaczął systemem collage’u wznosić w swojej pracowni nieokreślony i niemożliwy do skończenia pomnik, na który składał dzień po dniu wszelkiego rodzaju niepotrzebne przedmioty, do odpadków kuchennych włącznie. Skąd się jednak bierze ta szaleńcza negacja, to bezlitosne obrazoburstwo, co się za nimi ukrywa? Niezależnie od historycznych, zewnętrznych dla sztuki przyczyn obrzydzeniaobrzydzenia, punktem newralgicznymnewralgicznym jest to, że w oczach artysty świat zewnętrzny stał się nagle pustynią, a przedmiot zewnętrzny, zdyskredytowany, odarty z wszelkiej wagi w swym konwencjonalnym kształcie, po prostu nagle przestaje istnieć.Źródło: André Breton, Geneza i perspektywa nadrealizmu (1941), [w:] tegoż, Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, oprac. Elżbieta Grabska, Hanna Morawska, tłum. Zygmunt Bieńkowski, Warszawa 1963, s. 484–485.
Przeczytaj fragment tekstu André Bretona i wykonaj polecenia:
Wskaż, w których krajach równolegle rozwijał się ruch dadaistyczny.
Wymień materiały, które służyły do tworzenia nowej sztuki.
Określ, co było istotą postulatów ruchu Dada.
Zastanów się i napisz, czy ironiczny komentarz Picabii dotyczący ślepej wiary w postęp techniczny jest nadal aktualny.
Określ, czym właściwie jest Portret Cézanne’a. Uzasadnij swoją odpowiedź.
wygłupem,
dyskredytowaniem uznanego artysty,
bezpardonowym atakiem na tradycję malarską,
niezrozumiałą prowokacją,
nowatorską instalacją,
obrazoburczym manifestem,
antyobrazem,
[czymś innym?].
Wskaż trzy techniki artystyczne, którymi posługiwali się dadaiści.
- kolaż (collage)
- fotomontaż
- litografia
- asamblaż (assemblage)
- fresk
Malarstwo metafizyczne
Giorgio de Chirico
Włoski malarz, pisarz oraz autor teoretycznych i krytycznych tekstów o sztuce. Znawca i wielbiciel Fryderyka NietzschegoFryderyka Nietzschego. Zwolennik tradycyjnego rzemiosła malarskiego. Jego zagadkowe dzieła z nurtu pittura metafisicapittura metafisica, pełne cytatów z kultury śródziemnomorskiej i antyku, zawładnęły wyobraźnią surrealistów. Pod ich wpływem malowali m.in. Salvador Dali, Max Ernst i René MagritteRené Magritte. Do najsłynniejszych dzieł de Chirico zaliczane są: Tajemnica wyroczni (1910), Niepewność poety (1913), Czerwona wieża (1913), Niepokojąca podróż (1913), Tajemnica i melancholia ulicy (1914) oraz Hektor i Andromacha (1917).
Giorgio de ChiricoGiorgio de Chirico tworzył nieistniejące światy: umieszczał znane formy i pozornie zwykłe przedmioty w osobliwych kontekstach. Nienaturalny stan zawieszenia emanujący z obrazu Niepokojące muzy jest wynikiem zaburzenia percepcji przestrzeni wskutek zastosowania wielu kierunków i braku logicznych punktów zbiegu linii perspektywicznych w kompozycji. Mamy tu do czynienia z zagadkową sytuacją, która nie odnosi się do codziennego doświadczenia człowieka. Mimo że poszczególne elementy przedstawienia można łatwo rozpoznać i opisać, składają się one na wizję spoza fizycznej rzeczywistości (gr. metà a ta physikà). Ekspresję i niepokój wzmaga wielokrotne zaburzenie proporcji i wielkości form, zwłaszcza monumentów czy rzeźb będących substytutami osób. Całość obrazu przenika kontrastowe światło tworzące ostre cienie. Barwy są nasycone i kładzione płaską plamą w obrębie kształtów opisanych czarnym konturem.
De Chirico programowo nawiązywał do antyku i z namysłem wybierał formy rzeźb klasycznych lub hellenistycznych, jak w Pieśni miłosnej. Obok głowy posągu umieścił wymowne symbole – gumową rękawiczkę, oznaczającą chorobliwe pożądanie, i zieloną piłkę. Kompozycję uzupełniają formy architektury oraz fragment odległego pejzażu. Całość zanurzona jest w poetyce snu lub marzenia na jawie, gwarantującej efekt niezwykłości i tajemniczości.
Zapomniany językWiększość naszych snów ma jedną cechę wspólną: nie rządzą nimi prawa logiki, której podporządkowane jest nasze życie na jawie. Kategorie czasu i przestrzeni przestają istnieć. Ludzie, którzy umarli, są w nich żywi; wydarzenia, które w naszym śnie dzieją się teraz, wydarzyły się wiele lat temu. Śnią nam się dwa zdarzenia dziejące się równocześnie, choć w rzeczywistości nie mogłyby nastąpić w jednym czasie. Podobnie niewielką miarę przywiązujemy do praw przestrzeni. Z łatwością przemieszczamy się w odległe miejsce w jednej chwili, jesteśmy w dwóch miejscach naraz, scalamy dwie osoby w jedną lub zmieniamy jakąś osobę w kogoś całkiem innego. Zaiste, w naszych snach jesteśmy stworzycielami świata, w którym czas i przestrzeń ograniczające wszelką aktywność naszego ciała nie mają władzy. [...] Pomimo jednak tych wszystkich dziwnych właściwości, gdy śnimy, nasze sny są dla nas realne; podobnie jak realne jest każde inne doświadczenie, którego doznajemy na jawie. We śnie nie ma żadnego „jak gdyby”. Sen jest obecnym realnym doświadczeniem, do takiego stopnia, że nasuwają się dwa pytania: Czym jest rzeczywistość? Skąd wiemy, że to, co śnimy, jest nierealne, a to, czego doświadczamy na jawie, realne? [...]
Język symboliczny to język, w którym wewnętrzne doświadczenia, uczucia i myśli są wyrażane tak, jakby były doświadczeniami zmysłowymi, wydarzeniami ze świata zewnętrznego. Jest to język, którego logika różni się od tej konwencjonalnej, używanej za dnia, logika, w której nie czas i przestrzeń są kategoriami rządzącymi, lecz intensywność i kojarzenie. Jest to jedyny uniwersalny język, jaki kiedykolwiek stworzyła ludzkość, wspólny dla wszystkich kultur i epok. Jest to język posiadający niejako własną gramatykę i składnię, język, który musi się rozumieć, jeśli ma się zrozumieć znaczenie mitów, baśni i snów.Źródło: Erich Fromm, Zapomniany język, tłum. Katarzyna Płaza, Kraków 2011, s. 10–13.
Określ wrażenie, jakie wywarł na tobie obraz Pieśń miłosna.
Określ wrażenie, jakie wywarł na tobie opis obrazu Pieśń miłosna.
Wskaż cechy, którymi można określić obraz Pieśń miłosna:
tajemniczy,
nostalgiczny,
symboliczny,
dziwny,
absurdalny,
niejednoznaczny,
prowokujący,
zabawny,
inspirujący,
niepokojący,
odrealniony,
zaskakujący,
[inny?].
Które elementy w obrazie Pieśń miłosna są elementami symbolicznymi?
Wymień pięć cech malarstwa metafizycznego.
Po lekturze fragmentu książki Ericha Fromma wyjaśnij, co jest istotą języka symbolicznego.
Podaj przykłady symboli uniwersalnych, wspólnych dla wszystkich kultur i epok.
Symbolem czego jest manekin? Wyjaśnij jego znaczenie, odwołując się do obrazu Giorgia de Chirica i prozy Brunona Schulza (np. Manekiny, Traktat o manekinach).
Surrealizm
René Magritte
Belgijski malarz‑surrealista, tworzący w konwencji oniryzmu (ujmujący rzeczywistość w kształt snu, marzenia lub koszmaru). Autor błyskotliwych i zagadkowych dzieł, przedstawiających realistycznie namalowane, pozornie zwykłe przedmioty, zaaranżowane w niecodzienne, często absurdalne lub paradoksalne kompozycje. Znaki rozpoznawcze twórczości Magritte’a to: prowokacja intelektualna, zerwanie z zasadami logiki, humor (często w tonacji noir) i skuteczne zbijanie z tropu przez enigmatyczne lub metaforyczne tytuły oraz stosowanie efektu obrazu w obrazie. Do jego najsłynniejszych prac zaliczane są: Dola człowieka (1935), Terapeuta (1937), Gwałt (1945), Filozofia w buduarze (1947), Golconde (1953), Zamek w Pirenejach (1957) i Syn człowieczy (1964).
SurrealizmRené Magritte w obrazie [...] Groźna pogoda ukazuje nad nisko leżącym horyzontem morskiego wybrzeża, w rozległej przestrzeni błękitnego nieba unoszące się trzy przedmioty: tors kobiecy, trąbę i krzesło. I chociaż na obrazie tym wszystkie rzeczy zachowują podobieństwo do rzeczywistych, to jednak rzeczywistość potoczna zostaje zakwestionowana, Dzieje się to przez znane z baśni i marzeń sennych, przeczące prawu ciążenia umieszczenie realnych przedmiotów w powietrzu. Przez odwrócenie lub po prostu zmianę skali realnej wielkości przedmiotów: tors, trąba i krzesło w obrazie Magritte’a, w porównaniu z linią wybrzeża, są w stosunku do niego nieproporcjonalnie wielkie, wręcz gigantyczne. I oczywiście przez niezwykłość samego zestawienia obok siebie tych trzech przedmiotów, prowokując doszukiwanie się jakiegoś utajonego sensu.
Źródło: Krystyna Janicka, Surrealizm, Warszawa 1985, s. 34.
Obraz Groźna pogoda powstał w sierpniu 1929 roku na wybrzeżu Morza Śródziemnego w okolicach Cadaqués koło Barcelony. Magritte, spędzał tam wakacje u Salvadora Dalego w towarzystwie Paula ÉluardaPaula Éluarda i jego żony Gali. Wiszący wówczas w powietrzu
romans Dalego i Gali rzuca trochę światła na tajemniczą kompozycję Magritte’a, choć malarz, który z zasady nigdy nie tłumaczył swoich obrazów i ich tytułów, stanowczo temu zaprzeczał.
Zinterpretuj tytuł obrazu Groźna pogoda. Wykorzystaj następujące propozycje:
wizja,
halucynacja,
imaginacja,
aluzja,
objawienie,
fantasmagoria,
omam,
ułuda,
urojenie,
zwidy,
wyobrażenie,
miraż,
fantom,
przewidzenie,
majak.
Przypomnij, czym jest oniryzm.
Wypisz innych malarzy, poetów lub pisarzy wykorzystujących sen jako motyw lub zasadę kompozycyjną swoich utworów.
Uczniom na poziomie rozszerzonym można dać polecenie dotyczące analizy porównawczej i interpretacji dzieł sztuki. Odniesienia do podstawy programowej:
dostrzeżenie przemiany konwencji i praktyki ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków),
rozpoznanie aluzji literackich i symboli kulturowych,
dostrzeżenie w dziełach trawestacji i wskazanie jej wzorców tekstowych,
dostrzeżenie i skomentowanie estetycznych wartości dzieła,
przeprowadzenie analizy porównawczej dzieł.
SurrealizmRené Magritte w ciekawy sposób nawiązał do XIX‑wiecznego arcydzieła Jacques’a‑Louisa Davida. Zachowując kompozycję pierwowzoru, jego kolorystykę, sposób oświetlenia i scenografię, zastąpił jednak
żywąpostać trumną, która przybrała charakterystyczną pozę Julii Récamier. W słynnym portrecie z okresu I Cesarstwa (tzw. empire) wytworna kobieta, spoczywająca w półleżącej pozie na szezlongu, jawi się jako posągowa piękność. Magritte powtórnie, tym razem przewrotnie, unieśmiertelnił jąna wieki, zamykając jej ciało w złamanym pod kątem prostym pudle funeralnym, ozdobionym antykizującymi okuciami. Antropomorficzny kształt trumny wywołuje surrealistyczną grę świadomości z podświadomością. Widz pozostaje nieufny wobec tego, co widzi. Może nawet przeraża go trochę to makabryczne skojarzenie. Artysta kpi z tradycji obrazu jako realnego przedstawienia i podważa przypisaną mu funkcję reprezentacji rzeczywistości.Źródło: Krystyna Janicka, Surrealizm, Warszawa 1985.
Oceń wersję Portretu pani Récamier pędzla Magritte’a, uzgwlędniając sposób przedstawienia postaci. Porównaj go z dziełem Jacques’a‑Louisa Davida Portret pani Récamier.
Odpowiedz na pytanie, czy dzieło Magritte’a można uznać za:
żart,
prowokację intelektualną,
groteskę,
cytat artystyczny.
Uzasadnij swoją odpowiedź w krótkiej formie pisemnej.
Przeróbka oryginalnego dzieła Davida autorstwa Magritte’a jest
- trawestacją
- parafrazą
- parodią
- kopią
Flash mob
Napisz, czym popkultura różni się od subkultury i kontrkultury.
Określ, do której z nich można zaliczyć flash mob.
Wyraź swoje zdanie w sprawie wykorzystywania zjawisk kontrkulturowych przez reklamę.
Zadaniowo
Wykonaj jedno z poniższych poleceń (do wyboru):
Namaluj swój sen lub spróbuj opisać go w formie prozy poetyckiej.
Odszukaj w internetowej galerii obrazów dzieło René Magritte’a Syn człowieczy (The Son of Man) z 1964 roku lub jego opis. Napisz jego interpretację.
Zaplanuj w grupach dadaistyczny happening lub flash mob. Napisz scenariusz wydarzenia i określ jego główne cele.
Zaaranżuj własną kompozycję metafizyczną w formie kolażu lub fotomontażu, zestawiając ze sobą kilka zwyczajnych przedmiotów. Wykorzystaj zdjęcia lub wycinki z gazet. Nie zapomnij o ciekawym tytule pracy, opartym np. na grze słownej lub podwójnym znaczeniu wyrazów.
Napisz wiersz oparty o kompozycję metafizyczną, zestawiając ze sobą kilka zwyczajnych przedmiotów. Nie zapomnij o ciekawym tytule pracy, opartym np. na grze słownej lub podwójnym znaczeniu wyrazów.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: dadaizm, Francis Picabia, Parada miłosna, malarstwo metafizyczne, Giorgio de Chirico, Niepokojące muzy, Pieśń miłosna, surrealizm, René Magritte, Groźna pogoda, Perspektywa: Madame Recamier Davida, flash mob.