Czarny Czwartek i Wielka Depresja
Wprowadzenie
Po zakończeniu I wojny światowej doszło do ostrego kryzysu gospodarczego. W 1929 roku gospodarka światowa znalazła się w dużych kłopotach.
Wielki kryzys, wielka zagadka?24 października 1929 roku przeszedł do historii gospodarczej jako Czarny Czwartek, dzień, w którym ówczesne finansowe serce świata 'na żywo' nowojorska giełda – bijące od miesięcy jak oszalałe, stanęło. W ciągu następnych dni zapanowała panika. Kursy akcji, które jeszcze nie tak dawno szybowały gdzieś wysoko w przestworzach, zaczęły pikować w dół bez opamiętania. Ci, co kupili je za 100 dolarów, teraz pozbywali się ich po 10, byle tylko coś uratować. Giełdowy krach, który nastąpił po wielu miesiącach optymizmu i euforii, wiary, że kursy mogą iść tylko w górę, spowodował, że w ciągu dwóch miesięcy akcjonariusze stracili ponad 40 mld dolarów.
Źródło: Tomasz Gabiś, Wielki kryzys, wielka zagadka?, dostępny w internecie: https://www.salon24.pl/u/rolikman/395298,tomasz-gabis-wielki-kryzys-wielka-zagadka [dostęp 11.05.2021].
Wskaźnik Dow Jones Industrial Average. Na wykresie zaznaczony jest indeks akcji spółek.
- 1 października 1928 r. - 250
- 1 stycznia 1929 r. - 310
- 1 kwietnia 1929 r. - 305
- 1 lipca 1929 r. - 350
- 1 października 1929 r. - 360
- 1 stycznia 1930 r. - 250
- 1 kwietnia 1930 r. - 300
- 1 lipca 1930 r. - 220
- 1 października 1930 r. - 190
- 1 stycznia 1931 r. - 170
- 1 kwietnia 1931 r. - 170
- 1 lipca 1931 r. - 160
- 1 października 1931 r. - 100
- 1 stycznia 1932 r. - 80
- 1 kwietnia 1932 r. - 60
- 1 lipca 1932 r. - 40
- 1 października 1932 r. - 60
- 1 stycznia 1933 r. - 60
Dow Jones Industrial Average [czyt.: dałn dżons industrial awerdż] jest jednym z ważniejszych indeksów akcji spółek, które są notowane na Giełdzie Papierów WartościowychGiełdzie Papierów Wartościowych w Nowym Jorku. Na osi pionowej wyrażone są punkty indeksu giełdowego, którego wartość obliczona jest na podstawie wyceny akcjiakcji wybranych spółek giełdowychspółek giełdowych. Umożliwia m.in. syntetyczne przedstawienie koniunkturykoniunktury na giełdzie.
Na podstawie wykresu, wyjaśnij co stało się w Czarny Czwartek na giełdzie nowojorskiej.
Wyjaśnij, co się wydarzyło w Czarny Czwartek na giełdzie nowojorskiej.
Wśród inwestorów, finansistów zarabiających na handlu akcjami zapanowała panika.
Zredaguj krótki reportaż z wydarzeń, które rozegrały się 24 października 1929 roku. Postaraj się, aby twój tekst miał charakter relacji 'na żywo'.
Zredaguj krótki reportaż z wydarzeń, które rozegrały się 24 października 1929 roku. Postaraj się, aby twój tekst miał charakter relacji 'na żywo'.
Przyczyny kryzysu
Zanim doszło do krachukrachu na giełdzie nowojorskiej, wystąpiły pewne symptomysymptomy, które zapowiadały zbliżające się załamanie gospodarcze. Zostały potraktowane jako przejściowa niedyspozycja. W 1927 roku zbankrutowało kilka amerykańskich banków. Można było także zauważyć, że zmalała podażpodaż produktów przemysłowych.
Nie miało to początkowo wpływu na zmniejszenie produkcji przez amerykańskie firmy, zwłaszcza że funkcjonujące na rynku banki obniżyły stopy procentowe, zachęcając tym samym do korzystania z kredytów. Pod koniec lat dwudziestych, Amerykanie bardzo chętnie inwestowali na nowojorskiej giełdzie i wielu z nich dorobiło się w ten sposób milionów – ziścił się ich 'amerykański sen'. Kupowanie i sprzedawanie akcji przedsiębiorstw przynosiło ogromne zyski. Był to rynek niekontrolowany przez państwo. Chętnie z tego korzystali spekulancispekulanci, handlując między innymi papierami wartościowymipapierami wartościowymi fikcyjnych firm.
Dlaczego 'wielki' i światowy?
Wielki kryzys, wielka zagadka?Od krachu na Wall Street [czyt.: łol strit] światowa gospodarka weszła w okres nazywany w USA Wielką Depresją, a w innych krajach Wielkim Kryzysem Gospodarczym. Produkcja w głównych krajach przemysłowych spadła od 30 do 50%, wartość handlu światowego była w 1932 roku o jedną trzecią niższa niż trzy lata wcześniej. (…) Pomiędzy 1929 a 1933 rokiem upadło 10000 z 25 000 komercyjnych banków USA. (…) Od momentu załamania się amerykańskiego rynku akcji kryzys rozprzestrzenił się z USA, które po wojnie przejęły rolę głównego centrum finansowo‑gospodarczego świata, najpierw na uprzemysłowione kraje Europy (najmocniej dotknął najważniejsze państwo na kontynencie – Niemcy), a potem dotarł do krajów eksportujących surowce, do europejskich kolonii. Gospodarka już wtedy była zglobalizowana, depresja rozszerzyła się na cały świat, docierając do Ameryki Południowej, Australii, Nowej Zelandii, do kolonii brytyjskich, holenderskich i francuskich, do najodleglejszych zakątków kuli ziemskiej. Nigdy jeszcze w historii gospodarki światowej nie zdarzyło się coś podobnego.
Źródło: Tomasz Gabiś, Wielki kryzys, wielka zagadka?, dostępny w internecie: http://www.legitymizm.org/wielki-kryzys-wielka-zagadka [dostęp 2.06.2021], domena publiczna.
Wyjaśnij, dlaczego kryzys, który rozpoczął się w USA, stał się kryzysem światowym. Co było tego powodem.
Po pierwszym 'czarnym' dniu na Wall Street przyszły następne, a z nimi kolejne fale wyprzedaży. Ceny sprzedawanych akcji spadły poniżej ceny za jakie zostały kupione. Wielu inwestorów popełniło samobójstwo, nie mogąc pogodzić się z utratą majątku, lub nie będąc w stanie zwrócić zaciągniętych kredytów. Natomiast banki, które także nierzadko brały udział w spekulacjach giełdowych, domagały się spłaty zaciągniętych pożyczek. Fabryki i zakłady przemysłowe również odczuły spadek zamożności społeczeństwa. Zmniejszyło się zainteresowanie zakupami artykułów przemysłowych. Mimo obniżenia cen, nie zyskano nabywców. Ograniczano więc maksymalnie produkcję. To pociągało za sobą redukcję zatrudnienia. Osoby, które gromadziły swoje oszczędności na rachunkach bankowych, próbowały odzyskać pieniądze. Większość banków utraciła jednak płynność finansowąpłynność finansową. Inwestowanie w akcje, brak możliwości ściągnięcia wierzytelnościwierzytelności doprowadzały do bankructwa.
Na podstawie powyższego zdjęcia podaj, czy po II wojnie światowej doszło do krachu gospodarczego o podobnym charakterze.
Wyjaśnij, czy po II wojnie światowej doszło do krachu gospodarczego o podobnym znaczeniu jak w 1929 roku.
Bezrobocie
Jednym z najistotniejszych skutków kryzysu ekonomicznego był wzrost bezrobocia. Można było zaobserwować prawidłowość, że liczba bezrobotnych wzrastała szybciej, niż malała produkcja. Wynikało to z polityki przedsiębiorców, którzy najprostszą drogę do zmniejszania kosztów widzieli w redukcji pracowników. Wzrost liczby bezrobotnych powodował problemy społeczne i polityczne. Społeczeństwo ubożało. Ludzie nie tylko nie kupowali towarów przemysłowych, ale często nie mogli sobie pozwolić na zakup żywności. Wyraźnie pogorszyła się sytuacja tych, którzy mieli pracę. Przedsiębiorcy wymagali od nich wzrostu intensywności pracy, przy często niższych płacach.
Bardzo często dochodziło do demonstracji bezrobotnych. Spójrz na powyższą ilustrację. Podaj nastroje, które mogły panować wśród demonstrantów.
Bardzo często dochodziło do demonstracji bezrobotnych. Opisz nastroje, które mogły panować wśród demonstrantów.
Zdjęcie autorstwa Dorothey Lange [czyt.: dorotej lange] pt. Migrująca matka zostało wykonane w 1936 roku. Była to jedna z wielu fotografii tej autorki, dokumentujących sytuację amerykańskiego społeczeństwa w czasie wielkiego kryzysu. Przedstawia bezrobotną 32‑letnią zbieraczkę grochu, matkę kilkorga dzieci – Florence Owens Thompson [czyt.: florens ołens tompson], która przemierzała kraj w poszukiwaniu pracy. Imała się każdego zajęcia, mieszkała w namiocie.
Wyjaśnij, jaka była sytuacja kobiet w USA w okresie kryzysu.
Gangster dobroczyńca
Pozbawionym środków do życia pomagało państwo, jak i osoby prywatne. Organizowano bezpłatne posiłki i rozdawnictwo chleba.
W 1931 roku, w Chicago jadłodajnię dla bezrobotnych otworzył Al Capone
[czyt.: al kapone]. Był on jednym z najbardziej znanych gangsterów w USA, włoskiego pochodzenia, który zbił fortunę na produkcji i sprzedaży alkoholu. Skorzystał na funkcjonującej w USA prohibicjiprohibicji. W styczniu 1919 roku, na mocy 18 poprawki do konstytucji, wprowadzono zakaz produkcji, sprzedaży, eksportu i importu wyrobów alkoholowych. Prohibicja miała uzdrowić społeczeństwo amerykańskie. Bardzo szybko okazało się, że chętnych do kupowania i spożywania alkoholu jest znacznie więcej niż tych, którzy byli temu przeciwni. W efekcie kwitł nielegalny rynek. Powstało szereg lokali nadzorowanych przez gangi, w których spożywano alkohol. Państwo amerykańskie nie było w stanie zlikwidować alkoholowego czarnego rynkuczarnego rynku, a wpływy z jego działalności trafiały do przestępców. W związku z tym, ale też zapewne kierując się chęcią podreperowania budżetu wpływami z legalnego obrotu alkoholem, w 1933 roku zniesiono prohibicję.
Wyjaśnij, dlaczego szef jednej z największych mafii zdecydował się na otwarcie jadłodajni.
Rolnictwo
W 1929 roku spadły również ceny towarów rolnych. Rolnicy próbowali temu przeciwdziałać, produkując większą ilość żywności. W efekcie ceny płodów rolnych spadały jeszcze bardziej. Spowodowało to zubożenie wsi i kupowanie przez rolników znacznie mniejszych ilości towarów przemysłowych: maszyn, narzędzi rolniczych. Ograniczono także zakup nawozów sztucznych, co prowadziło do wyjaławiania się gleby. W najgorszej sytuacji byli ci, którzy w okresie dobrej koniunktury zaciągali kredyty na rozbudowę farm: nie mogąc ich spłacić, tracili dorobek życia i dach nad głową. Migrowali w poszukiwaniu pracy i miejsca, które zapewni im egzystencję, zwykle bezskutecznie.
Sytuacja społeczeństwa amerykańskiego w dobie wielkiego kryzysu stała się jednym z tematów powieści realistycznych, powstających pod koniec dwudziestolecia międzywojennego. Autorem jednej z nich, noszącej tytuł Grona gniewu, był John Steinbeck [czyt.: dżon stajnbek]. Opis losów rodziny z Oklahomy przybliżył problematykę trudów życia podczas wielkiego kryzysu w USA, a autorowi przyniósł nagrodę Pulitzera.
Handel zagraniczny
Większość rządów krajów ogarniętych kryzysem, zgodnie ze stosowaną zasadą liberalizmu gospodarczegoliberalizmu gospodarczego, początkowo nie podejmowała żadnych kroków w kierunku jego przezwyciężenia. Kiedy jednak okazało się, że koniunktura gospodarcza nie powraca, próbowano szukać różnych rozwiązań. Między innymi dokonano zmian w obszarze handlu zagranicznego, co jednak doprowadziło do jego dezorganizacji. Państwa, chroniąc własny rynek, nakładały wysokie cłacła na towary sprowadzane z zagranicy, chcąc w ten sposób ograniczyć ich napływ. Wspierano natomiast własny eksport, nawet za cenę dopłacania do wysyłanych towarów. Stosowano zatem zasady dumpingowe. Proceder ten był dosyć powszechny, dlatego wymiana międzynarodowa częściowo zamierała. Większość państw starała się także prowadzić do autarkii (samowystarczalności), wspierając rodzimą produkcję.
Kupuj tylko towar krajowy. Tem zapewnisz Państwu rozkwit, a sobie lepszy byt.
Związek Obrony Przemysłu Polskiego. Poznań ul. Rzeczypospolitej 1. Tel. Nr. 25‑95.
Powyżej zamieszczono przykład reklamy polskich produktów. W państwach zachodnich promocja rodzimych towarów wyglądała podobnie. Na co zwracali uwagę twórcy reklam i w jaki sposób zachęcali kupujących do nabywania krajowych wyrobów?
Po zapoznaniu się z opisem reklamy, wyjaśnij na co zwracali uwagę twórcy reklam i w jaki sposób zachęcali kupujących do nabywania krajowych wyrobów.
Monopole
Próbą przezwyciężenia kryzysu było też tworzenie się organizacji monopolistycznychorganizacji monopolistycznych. Chcąc zniwelować straty finansowe, przedsiębiorcy starali się ograniczać walkę konkurencyjną. Obok monopoli krajowych zaczęły powstawać międzynarodowe. Niestety prowadziło to do usuwania z rynku gospodarczego małych i średnich przedsiębiorstw, kontroli produkcji i narzucania cen oraz płac.
Interwencjonizm państwowy
W związku z utrzymującym się kryzysem, wyraźnie zmieniła się polityka gospodarcza państw, która umożliwiła wyjście z zapaści. W latach dwudziestych, po przełamaniu kryzysu powojennego, większość państw europejskich prowadziła liberalną politykę ekonomiczną, opierającą się na minimalnej ingerencji w sferę gospodarki. Teraz pierwsze próby pomocowe ze strony państwa pokazały, że bez dalszego stosowania tej polityki nie uda się osiągnąć sukcesu. Dlatego opracowywano długofalowe i przemyślane projekty reform, które miały usprawnić rynek gospodarczy. Zwiększyło się zaangażowanie państwa w sferę gospodarczą – rozpoczęła się era interwencjonizmu państwowego.
Zwolennikiem zaangażowania państwa w gospodarkę był m.in. John Maynard KeynesJohn Maynard Keynes [czyt.: dżon mejnard kejns], brytyjski ekonomista. Uważał, że tylko państwo jest w stanie złagodzić skutki wahań gospodarczych i zlikwidować kryzys.
Program New Deal
Z hasłem wprowadzenia nowej polityki gospodarczej nazwanej New Deal
[czyt.: niu dil] – Nowy Ład, przystąpił do wyborów w USA Franklin Delano RooseveltFranklin Delano Roosevelt [czyt.: franklin delano ruswelt] i w 1933 roku wygrał je po raz pierwszy. Sukces ten odniósł jeszcze trzykrotnie.
Kapsuła czasu
Wyjaśnij, dlaczego współcześnie Roosevelt nie mógłby pełnić czterokrotnie funkcji prezydenta.
Prezydent utworzył z najlepszych amerykańskich ekonomistów grupę antykryzysową, która stworzyła plan naprawy amerykańskiej gospodarki – program Nowy Ład. Roosevelt otrzymał specjalne pełnomocnictwa od Kongresu, umożliwiające jego realizację. Głównym założeniem planu było zachęcenie społeczeństwa do kupowania żywności i artykułów przemysłowych (i wzrost ich cen), co zwiększyłoby zyski zarówno producentów, jak i farmerów. Aby udało się to osiągnąć, konieczna była poprawa warunków finansowych potencjalnych nabywców. Stąd należało udzielić wsparcia najuboższym, a przede wszystkim zmniejszyć bezrobocie.
Pierwszym etapem realizacji programu było zorganizowanie robót publicznych. Zbudowano przede wszystkim gmachy użyteczności publicznej (ok. 120 tys.), a także nowe drogi (ok. 1 mln km), mosty (77 tys.), lotniska (295). Powstawały obiekty sportowe, zapory i elektrownie ( m.in. na rzece Tennessee).
Przeprowadzono modernizację, a właściwie – motoryzację armii. Dzięki temu udzielono jednocześnie wsparcia przemysłowi samochodowemu, dla którego kryzys okazał się niezwykle dotkliwy. Warto zauważyć, że jeszcze w latach dwudziestych jedną z oznak prosperityprosperity było kupowanie samochodów. Dumnie podawano, że co trzecia rodzina amerykańska ma własne auto.
Starano się także poprawić sytuację rolników, uruchomić podupadłe farmy. Robiono to w dwojaki sposób: zachęcano farmerów do ograniczenia produkcji, płacąc im więcej za pozostałe płody lub interwencyjnie państwo wykupywało od nich część produktów. Nie należało do rzadkości likwidowanie płodów rolnych, aby nie zalewały rynku i nie obniżały cen. Państwo amerykańskie zdecydowało się na zwiększenie deficytu budżetowegodeficytu budżetowego i ograniczyło wydatki na administrację, w celu zrównoważenia sytuacji gospodarczej.
Chcąc zwiększyć atrakcyjność towarów amerykańskich na rynkach zagranicznych, obniżono też wartość dolara.
Wprowadzono także ustawodawstwo socjalne. Pojawiły się emerytury (czy właściwie renty starcze) oraz ubezpieczenia społeczne dla bezrobotnych. Ustalony został poziom płacy minimalnej oraz zmniejszono tydzień pracy z 48 do 40 godzin. Zachęcano również pracodawców do zwiększania wynagrodzeń pracowniczych.
Pierwsza mowa inauguracyjna Franklina D. Roosevelta, 4 marca 1933(…) musimy wziąć pod uwagę przeludnienie naszych ośrodków przemysłowych i dążyć w skali krajowej – do przesiedlenia nadmiaru ludności miejskiej na wieś i osadzenia na roli, tych, którzy się do tego najlepiej nadają.
(…) A wreszcie zmierzając stopniowo do likwidacji bezrobocia, musimy się zabezpieczyć przed powrotem plag dawnego porządku, musimy roztoczyć nadzór ścisły nad wszelką działalnością bankową, kredytową i inwestycyjną, musimy położyć kres spekulacji cudzymi pieniędzmi i zapewnić krajowi dostateczną ilość środków obiegowych, nie naruszając jednak zdrowych podstaw naszego pieniądza.
Źródło: Pierwsza mowa inauguracyjna Franklina D. Roosevelta, 4 marca 1933, [w:] Historia powszechna 1918-1945 Wybór tekstów źródłowych, oprac. Włodzimierz Bonusiak, Marian Kozaczka, Andrzej Pasternak, Rzeszów 1990.
Podaj propozycje poprawy sytuacji gospodarczej, poza sformułowanymi w powyższym tekście, które zaproponował Roosevelt.
Zamiast podsumowania
Wzorem amerykańskim poszły inne kraje. W efekcie w latach 1933‑1936 większość krajów wyszło z kryzysu.
Wielki kryzys, wielka zagadka?Paul Johnson [czyt.: pol dżonson]:
(…) Załamanie na Wall Street we wrześniu i październiku 1929 roku i następująca po nich Wielka Depresja należą do najważniejszych wydarzeń dwudziestego wieku. Sprawiły one, że druga wojna światowa, choć nie nieunikniona, stała się możliwa.(…) Pod koniec 1930 roku Maynard Keynes stwierdził, że 'ludzkość żyje w cieniu jednej z największych katastrof gospodarczych nowoczesnej historii'. Inny wybitny ekonomista brytyjski prof. Lionel Robbins z London School of Economics napisał w 1934 roku, że przed pierwszą wojną światową nigdy nie było tak poważnego zagrożenia dla systemu ekonomicznego świata jak to miało miejsce po roku 1929.
(…) Choć w różnych krajach kryzys miał inny przebieg i zakres, inaczej zaczynał się i inaczej kończył, to można powiedzieć, że trwał on praktycznie przez całą dekadę, a nawet – jak uważają niektórzy – zakończył się dopiero na przełomie lat 40. i 50. XX wieku. Epoka ta przyniosła zarówno niewyobrażalne ludzkie tragedie, jak i polityczne wstrząsy i wojny. Dlatego Wielki Kryzys uważany jest zgodnie za punkt zwrotny w historii USA i całego świata.
(…) Kryzys, błędnie interpretowany, jako skutek mechanizmów rynkowych, podciął zaufanie do skuteczności wolnego rynku i systemu kapitalistycznego, stał się pożywką dla intelektualnej i politycznej fascynacji socjalistycznymi ideami ekonomicznymi i gospodarczym planowaniem, przychylniejszym okiem spoglądano na morderczy eksperyment sowieckiego komunizmu z likwidacją własności prywatnej.
W Niemczech – państwie odgrywającym czołową rolę ekonomiczną i polityczną w Europie – już w 1929 gospodarka zaczęła się kurczyć, cały czas zaciągano kredyty zagraniczne, nad państwem wisiała stale groźba braku dewiz i niewypłacalności, boom drugiej połowy lat 20. był w dużej mierze boomem na kredyt. Kiedy dopływ kapitałów i kredytów do Niemiec wysechł, niemiecki eksport spadł z 13,5 na 5,7 mld reichsmarek, produkcja przemysłowa zmniejszyła się o ok. 40%, przyszła fala bankructw firm i banków; bezrobocie pomiędzy wrześniem 1929 a początkiem 1933 roku wzrosło z 1,3 do 6 milionów, realne dochody spadły o jedną trzecią. W wyniku kryzysu gospodarczego Niemcy pogrążyły się w kryzysie politycznym, który zakończył się upadkiem całego systemu politycznego i przejęciem władzy przez narodowych socjalistów, a w konsekwencji upadkiem systemu powersalskiego w Europie…
Źródło: Tomasz Gabiś, Wielki kryzys, wielka zagadka?, dostępny w internecie: https://www.salon24.pl/u/rolikman/395298,tomasz-gabis-wielki-kryzys-wielka-zagadka [dostęp 11.05.2021].
Wyjaśnij, jak oceniają kryzys ekonomiści.
Wyjaśnij, jakie były Twoim zdaniem najważniejsze skutki kryzysu, który rozpoczął się w 1929 roku.
Przypomnij sobie jeszcze raz
New Deal, spadku, interwencjonizm, John. M. Keynes, Franklin Delano Roosevelt, NSDAP, Adolf Hitler, Czwartkiem, Nowym Jorku, John Steinbeck
Wielki kryzys zapoczątkował krach na giełdzie w ................................................... Dzień krachu nazwano Czarnym ................................................... Przejawem kryzysu w przemyśle było m.in. ograniczenie produkcji, co spowodowało ogromne bezrobocie. W rolnictwie natomiast doszło do gwałtownego .................................................. cen na produkty rolne. Społeczne skutki tego kryzysu opisał w powieści Grona gniewu ................................................... Rządy krajów podjęły walkę z kryzysem. Większość państw zdecydowała się na ingerencję państwa w gospodarkę wolnorynkową, czyli zastosowała tzw. .................................................. państwowy. Jednym z jego pomysłodawców był brytyjski ekonomista .................................................., a realizatorem amerykański prezydent ................................................... Program reform przez niego zaproponowany zyskał nazwę ................................................... Kryzys gospodarczy w krajach uprzemysłowionych trwał do 1933 roku, a w rolniczych do roku 1935. Do społeczno-politycznych skutków kryzysu należał m.in. wzrost popularności partii faszystowskich. Na przykład w 1933 roku do władzy w Niemczech doszła partia ................................................... Kanclerzem został stojący na jej czele ...................................................
Wybierz z tekstu lekcji najważniejsze daty. Wpisz je w kolejności chronologicznej i dodaj do nich swój opis.
Wiem, dlaczego doszło do wielkiego kryzysu.
Potrafię wyjaśnić, czym był Czarny Czwartek i scharakteryzować program
Nowego Ładu.
Rozumiem, na czym polega interwencjonizm państwowy.