Wojna polsko‑bolszewicka
1918 31 października/1 listopada 1918 początek walk o Lwów,
styczeń 1919 początek walk polsko-bolszewickich,
listopad 1919 zajęcie Lwowa przez Polskę,
kwiecień 1920 porozumienie między Józefem Piłsudskim i Symonem Petlurą - polska ofensywa na Ukrainie,
lipiec 1920 ofensywa gen. Tuchaczewskiego na Polskę,
lipiec 1920 utworzenie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski,
13.8.1920 - 25.8.1920 bitwa warszawska,
18.3.1921 traktat ryski,
październik 1920 zajęcie Wileńszczyzny przez Polaków i utworzenie Litwy Środkowej.
Wprowadzenie
O ile większość rozwiązań dotyczących zachodniej granicy Polski zapadło podczas konferencji wersalskiej lub w wyniku późniejszego arbitrażu mocarstw, o tyle granica wschodnia została ukształtowana przede wszystkim w wyniku działań militarnych. Zmagania o jej przebieg były nie tylko sporem o przynależność terytorialną niektórych obszarów, ale także walką o 'być albo nie być' państwa polskiego. II Rzeczypospolita stanowiła dla bolszewików zaporę w szerzeniu ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Gdyby Polska przegrała z Rosją bolszewicką, najprawdopodobniej zostałaby przez nią wchłonięta i stałaby się jedną z republik.
O kształcie granicy wschodniej zadecydowały również starcia z Ukraińcami.
Dążenia Polski natrafiły na aspiracje ukraińskie, zmierzające do utworzenia niezależnego państwa na tych obszarach, do których pretensje zgłaszali również Polacy (przede wszystkim Galicja Wschodnia).
W samej Rzeczypospolitej ukształtowały się dwie wizje przebiegu granicy wschodniej, prezentowane przez wpływowych polityków polskich: Romana Dmowskiego
i Józefa Piłsudskiego.
Na czele jakiego ugrupowania stał Roman Dmowski?
- PPS
- PSL „Piast”
- Narodowa Demokracja
Z jaką partią utożsamiany był Józef Piłsudski?
- PPS
- PSL „Piast”
- Narodowa Demokracja
Dmowski był zwolennikiem koncepcji inkorporacyjnej, zakładającej włączenie w skład Rzeczypospolitej terenów zamieszkanych w większości przez ludność polskojęzyczną lub tych, na których Polacy znajdowali się w mniejszości, ale stanowili swego rodzaju elitę polityczną, gospodarczą i kulturalną. Liczył na to, że uda się doprowadzić
do asymilacji osób innej narodowości, a tym samym utworzyć państwo jednonarodowe. Na wschodzie do Polski miały być przyłączone takie tereny jak Litwa, Galicja Wschodnia oraz ziemie po rzekę Berezynę.
Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego nawiązywała do idei monarchii jagiellońskiej. Piłsudski chciał powiązać Polskę sojuszem gospodarczym i militarnym z Ukrainą, Białorusią i Litwą. Państwa te oddzielałyby II RP od terytorium Rosji, a sam sojusz stanowiłby przeciwwagę dla dominacji Rosji i Niemiec w tej części Europy.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PNHwFbUkk
Nagranie o koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego. Zawiera informacje o założeniach tej koncepcji.
Historia Polski. Od 11 listopada 1918 do 17 września 1939[…] jeśli chodzi o Rosję, Piłsudski stał na brzegu oceanu ludzi pogrążonych w całkowitej anarchii. Żelazo się kuje, gdy jest gorące, a losy historii – w obliczu takich wydarzeń, jak rewolucja w Rosji. Piłsudski przede wszystkim bał się powrotu carskiej Rosji, obawiając się, że od razu sięgnie aż po Kalisz. […] W sprawie ukraińskiej czy litewskiej Piłsudski kierował się wyłącznie polską racją stanu. Po pierwsze dążył do rozczłonkowania Rosji, po drugie wierzył, że państwa graniczące z Polską, oswobodzone przez Polskę od Rosji, wpadną z łatwością pod wpływ Polski i że Polacy będą mogli je tak samo po pewnym czasie spolonizować, jak szlachta dawnej Rzeczypospolitej spolonizowała i Litwę, i Ruś.
Źródło: S. Cat-Mackiewicz, Historia Polski. Od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Londyn 1941.
Wypisz plusy i minusy koncepcji inkorporacyjnej i federacyjnej. Wyjaśnij, na czym polegała ich słabość.
Starcia z Ukraińcami
Próby ustanowienia granicy wschodniej rozpoczęły się jeszcze w trakcie I wojny światowej. Podyktowane były dążeniami Ukraińców do utworzenia własnego państwa.
Kiedy w Rosji władzę przejęli bolszewicy, Ukraińcy zdecydowali się na ogłoszenie niepodległości i utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL). Niemniej wojska ukraińskie nie były w stanie w starciu z bolszewikami utrzymać niezależności państwa. Toteż zwrócono się o pomoc do państw centralnych. Ukraińska delegacja przybyła na radziecko‑niemieckie rozmowy pokojowe w Brześciu. Zanim doszło
do podpisania traktatu pokojowego państw centralnych i Rosji, wcześniej Niemcy i Austro‑Węgry podpisały porozumienie z URL. Zgodnie z nim (znalazło to później potwierdzenie w pokoju brzeskim), państwa centralne uznawały istnienie URL. Ponadto Niemcy i Austro‑Węgry odstępowały proklamowanej Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyznę z miastem Chełmem i część Podlasia. Natomiast teren Galicji Wschodniej miał stanowić odrębny, autonomiczny obszar należący do monarchii austro‑węgierskiej.
Dla zainteresowanych
Mimo, że traktat został podpisany i przez Niemcy, i przez Austro‑Węgry, Cesarstwo Niemieckie wolało widzieć 'państwo ukraińskie' jako bardziej zależne od siebie. Toteż z inicjatywy Niemiec Pawło Skoropadski dokonał zamachu stanu i powołał Hetmanat (państwo istniało od kwietnia do grudnia 1918 roku), likwidując tym samym URL. Ponowna proklamacja niezależnego państwa ukraińskiego była efektem kapitulacji państw centralnych. Skoropadski stracił protektora. 14 grudnia 1918 roku Symon Petlura i Wołodymyr Wynnyczenko przeprowadzili przewrót wojskowy. Ponownie proklamowano Ukraińską Republikę Ludową. Podobnie jednak jak poprzednio, ogromnym zagrożeniem okazali się bolszewicy.
W sporach z Polakami najważniejszą rolę odgrywała jednak Galicja Wschodnia, która nie weszła w skład URL. Nie było możliwości wyznaczenia na tym obszarze granicy, która uwzględniałaby kwestie etniczne. Region zamieszkiwali Polacy (w miastach oraz w rejonach Lwowa i Tarnopola), Ukraińcy (głównie na wsi), Niemcy, Żydzi, Ormianie. Przez lata Austriacy wykorzystywali spory narodowe w tym rejonie. Kiedy ich wojska zaczęły się wycofywać ze Lwowa, przekazali władzę w mieście oraz magazyny z bronią Ukraińcom. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku Ukraińcy proklamowali utworzenie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), niezależnej od URL, zajmując gmachy publiczne i wojskowe Lwowa.
Decyzja o utworzeniu ZURL miała wpływ na rozpoczęcie starć polsko‑ukraińskich i zainicjowanie wojny o polską granicę wschodnią. Mieszkający we Lwowie Polacy rozpoczęli walkę o odzyskanie miasta z rąk ukraińskich. Do starć przystąpili ochotnicy. Podkreślany jest przede wszystkim udział dzieci i młodzieży, nazwanych Orlętami Lwowskimi. Najmłodszy z poległych uczestników walk miał 9 lat. Ci którzy zginęli znaleźli miejsce spoczynku na Cmentarzu Łyczakowskim. Wydzielona na ich pochówek część nosi nazwę Cmentarza Obrońców Lwowa, potocznie nazywana Cmentarzem Orląt Lwowskich.
Odszukaj w internecie obraz Wojciecha Kossaka upamiętniający młodych bohaterów Lwowa. Wyjaśnij, w jaki sposób są przedstawieni.
Odszukaj w intrenecie obraz upamiętniający bohaterów Lwowa. Podaj jego nazwę.
Cmentarz Orląt Lwowskich został zbudowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wzniesiono na nim pomnik Chwały. Po obu stronach pomnika umieszczono lwy z tarczami, na których znalazły się napisy: „Zawsze wierny” i „Tobie, Polsko” . Pomnik, podobnie jak cmentarz, został zniszczony: częściowo podczas II wojny światowej, ale głównie w latach 70. XX wieku w efekcie zwykłego barbarzyństwa. Odnowiono go dopiero na przełomie XX/XXI wieku. W 2005 roku dokonano jego uroczystego otwarcia (w obecności władz polskich i ukraińskich). Wydarzenie to potraktowano jako symbol pojednania polsko‑ukraińskiego.
Starcia z Ukraińcami
W dostępnych źródłach wiedzy sprawdź, czy w historii XX wieku doszło do konfliktu pomiędzy Polską a Ukrainą.
Z odsieczą mieszkańcom Lwowa, przybyły 20 listopada 1918 r. oddziały polskie dowodzone przez pułkownika Michała Tokarzewskiego‑KaraszewiczaMichała Tokarzewskiego‑Karaszewicza. Udało im się opanować miasto, jednak zmagania o Galicję Wschodnią i Wołyń trwały nadal. Wiosną
1919 roku na teren Galicji skierowano Błękitną ArmięBłękitną Armię. W lipcu 1919 roku ofensywa Wojska Polskiego wyparła Ukraińców za rzekę Zbrucz. Zawieszenie broni między walczącymi stronami podpisano we wrześniu 1919 roku.
Przypomnij, gdzie i kiedy została utworzona Błękitna Armia. Kto stał na jej czele?
- W Anglii w 1914, na jej czele stał gen. Dowbór-Muśnicki.
- W Rosji w 1917 roku, na jej czele stał gen. Władysław Anders.
- We Francji w 1917 roku, na jej czele stał gen. Józef Haller.
Ostateczne rozstrzygnięcie, przyznające Polsce sporny teren, było decyzją mocarstw i zapadło w marcu 1923 roku.
Pierwsze walki z bolszewikami
![Kliknij, aby powiększyć Mapa walka o granice II Rzeczypospolitej. Zawiera informacje o przebiegu walk o kształt Polski po I wojnie światowej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Ud1n18H0h7E/1648647097/1owb4ApaHuzZznDuclEzy1kcXjwgqrxf.jpg)
Walka o granice II Rzeczypospolitej. Na mapie zaznaczone są:
- ziemie przyznane Polsce traktatem wersalskim w czerwcu 1919 r.
- najdalszy zasięg wojsk bolszewickich w sierpniu 1920 r.
- proponowana tymczasowa granica polsko‑rosyjska, tzw. linia Curzona.
- terytorium zajęte przez generała Lucjana Żeligowskiego w 1920 r.
- najdalszy zasięg wojsk polskich w maju 1920 r.
Ziemie przyznane Polsce traktatem wersalskim w czerwcu 1919 r.:
- Pomorze Gdańskie;
- Wielkopolska.
Najdalszy zasięg wojsk bolszewickich w sierpniu 1920r. kształtował się na linii:
- Grudziądz;
- Włocławek;
- Płock;
- Nasielsk;
- Radzymin;
- okolice Warszawy;
- okolice Dęblina;
- Chełm;
- Zamość;
- Komarów;
- Rawa Ruska;
- Lwów;
- Stryj;
- okolice Czortkowa.
Proponowana tymczasowa granica polsko‑rosyjska, tzw. linia Curzona przebiegała w okolicach miast:
- Grodno;
- Białystok;
- Brześć Litewski;
- Komarów.
Terytorium zajęte przez generała Lucjana Żeligowskiego w 1920 r.
- Litwa Środkowa wraz z Wilnem.
Najdalszy zasięg wojsk polskich w maju 1920r. przebiegał w okolicach miast:
- Połock;
- Bobrujsk;
- Homel;
- Kijów;
- Bracław.
Miejsca bitew wojny polsko‑bolszewickiej w latach 1919‑1920:
- Warszawa;
- Radzymin.
Miejsca bitew z Ukraińcami podczas wojny polsko‑ukraińskiej:
- Lwów;
- Rawa Ruska;
- Czortków.
Po wycofaniu się na początku 1919 roku wojsk niemieckich z terenów wschodnich,
na obszary te wkroczyła armia bolszewicka, mająca za zadanie zrealizować wizję ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Na zajętych terenach bolszewicy utworzyli kontrolowaną przez siebie Litewsko‑Białoruską Republikę Socjalistyczną. Polacy postanowili przeszkodzić w realizacji tych planów, zwłaszcza że zagrażały one
nie tylko spójności terytorialnej, ale także suwerenności państwa polskiego.
Do pierwszych starć między Polakami i bolszewikami doszło w lutym 1919 roku pod Berezą Kartuską. Polacy w ofensywie wiosennej odnosili sukcesy, wypierając stopniowo Armię Czerwoną. W kwietniu zdobyli Wilno. Wówczas Piłsudski wydał „Manifest do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PNHwFbUkk
Nagranie manifestu Józefa Piłsudskiego do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zawiera informacje o słuszności wkroczenia wojsk na litewski teren.
Manifest Józefa Piłsudskiego do ludności byłego Wielkiego Księstwa LitewskiegoKraj Wasz od stu kilkudziesięciu lat nie zna swobody, uciskany przez wrogą przemoc rosyjską, niemiecką, bolszewicką – przemoc, która nie pytając ludności, narzucała jej obce wzory postępowania, krępujące wolę, często łamiące życie. Ten stan ciągłej niewoli, dobrze mi znanej osobiście, jako urodzonemu
na tej nieszczęśliwej ziemi, raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda i prawo wolnego, niczym nie skrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach. Wojsko Polskie, które z sobą przyprowadziłem, dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności - wojsko niesie Wam wszystkim wolność i swobodę. Chcę dać Wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych, tak jak sami tego sobie życzyć będziecie,
bez jakiegokolwiek gwałtu lub ucisku ze strony Polski.Źródło: Manifest Józefa Piłsudskiego do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] J. Piłsudski, Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. 5, Warszawa 1937, s. 75–76.
Wymień propozycje Piłsudskiego zawarte w manifeście. Wyjaśnij, czy Litwini mogli być nimi zainteresowani.
Wyprawa kijowska
Latem 1919 roku wojska polskie zajęły znaczną część Białorusi i Wołynia. Piłsudski zdecydował się jednak zatrzymać ofensywę, ponieważ w wojnie domowej w Rosji przewagę zdobyli biali i armia bolszewicka była bliska całkowitej porażki. Biali chcieli powrotu do granic sprzed I wojny. Tym samym nie widzieli możliwości utworzenia niepodległego państwa polskiego. Wydawało się, że bardziej skłonni do kompromisu w tej kwestii będą bolszewicy.
Przestój w działaniach zbrojnych z Polską został wykorzystany przez bolszewików, którzy odnieśli sukces w wojnie domowej i rozpoczęli przygotowania do zmagań militarnych z II RP. Pod koniec marca 1920 roku wywiad polski złamał szyfr stosowany przez bolszewików i zdobył plany, które zapadły na ich naradzie wojskowej w Smoleńsku. Jednoznacznie wskazywały one, że bolszewicy zamierzają przystąpić
do ataku na Polskę. Piłsudski postanowił więc ich uprzedzić. Poszukiwał też sojusznika w walce z bolszewikami (przy okazji realizując koncepcję federacyjną) i prowadził rozmowy z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na mocy porozumienia z atamanematamanem Symonem PetlurąSymonem Petlurą, który stał na czele URL, doprowadził do uznania przez Ukraińców polskich praw do Wołynia i Galicji Wschodniej, w zamian obiecując sojusz wojskowy i poparcie militarne w celu wyparcia wojsk bolszewickich z terenów naddnieprzańskich. Sprzymierzone wojska polsko‑ukraińskie rozpoczęły 25 kwietnia 1920 roku ofensywę na Ukrainie, zajmując w maju Kijów. Mimo sukcesów nie udało się rozbić Armii Czerwonej. Okazało się także, że poparcie społeczeństwa ukraińskiego dla Petlury jest niewielkie. Większość Ukraińców uznała, że ataman poszedł na zbyt duże ustępstwa terytorialne wobec Polski.
![Kliknij, aby powiększyć Zdjęcie przedstawia stojących obok siebie Józefa Piłsudskiego (po lewej) i Symona Petlurę (po prawej). Ubrani są w mundury wojskowe. Patrzą przed siebie. Wokół nich stoją żołnierze.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RfgbSQWKyFqvG/1648647099/ojRDjTjrbwXn9V1W3DFiS5QeIMqXWLke.jpg)
Jak sądzisz, który z obszarów oddanych przez Petlurę Polsce okazał się nie do zaakceptowania dla Ukraińców?
- Wołyń, ze względu na dobre gleby.
- Galicja Wschodnia, ponieważ tam zamieszkiwało najwięcej Ukraińców.
- Lwów, ponieważ Ukraińcy chcieli, aby był ich stolicą.
Po zwycięstwie nad białymi oraz wzmocnieniu armii przez część oficerów i żołnierzy przeciwnika, bolszewicy już w czerwcu 1920 roku rozpoczęli kontrofensywę.
Pomocna w osiąganiu zwycięstw okazała się akcja propagandowa. Głoszono m.in.,
że imperialna Polska chce zdusić robotniczo‑chłopską Rosję. Do Armii Czerwonej zaczęli wstępować ochotnicy, poczuwający się do spełnienia patriotycznego obowiązku wobec ojczyzny. Armia Czerwona podjęła działania zaczepne na Ukrainie. 10 czerwca 1920 roku bolszewikom udało się ponownie zająć Kijów.
Przyjrzyj się jeńcom bolszewickim wziętym do niewoli polskiej. Napisz, jaki nasuwa Ci się wniosek co do stanu Armii Czerwonej.
Wyjaśnij, dlaczego do Armii Czerwonej zaczęli wstępować ochotnicy.
![Kliknij, aby powiększyć Na poboczu drogi ciasno siedzą lub stoją mężczyźni ubrani w wojskowe ubrania. Jest ich bardzo dużo. Widać ich nawet na końcu zdjęcia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1ZsmcTeB6I4S/1648647100/FHX7NGGkkZiCMOYPdGSYYkwXbYMh3p9o.jpg)
Ofensywa bolszewików
Po sukcesie kijowskim przyszły kolejne. 4 lipca ruszyła ofensywa bolszewicka Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu kilkunastu dni czerwonoarmiści zajęli Mińsk, Wilno, Grodno. Podpisali też z Litwą układ oddający jej Wilno, a w zamian państwo litewskie zgodziło się na przemarsz wojsk bolszewickich przez swoje terytorium. Na froncie południowym wojska polskie także zaczęły się wycofywać, opuszczając linię obrony nad Bugiem. Co gorsza, 4. armia bolszewicka, prowadząca działania wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, wdarła się pod Mławę i Płock. W reakcji na trudną sytuację
na froncie, powołano Radę Obrony Państwa, składającą się z przedstawicieli parlamentu, rządu i władz wojskowych. Na jej czele stanął Józef Piłsudski.
![Kliknij, aby powiększyć Mapa walka o granice II Rzeczypospolitej. Zawiera informacje o przebiegu walk o kształt Polski po I wojnie światowej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Ud1n18H0h7E/1648647097/1owb4ApaHuzZznDuclEzy1kcXjwgqrxf.jpg)
Walka o granice II Rzeczypospolitej. Na mapie zaznaczone są:
- ziemie przyznane Polsce traktatem wersalskim w czerwcu 1919 r.
- najdalszy zasięg wojsk bolszewickich w sierpniu 1920 r.
- proponowana tymczasowa granica polsko‑rosyjska, tzw. linia Curzona.
- najdalszy zasięg wojsk polskich w maju 1920 r.
Ziemie przyznane Polsce traktatem wersalskim w czerwcu 1919 r.:
- Pomorze Gdańskie;
- Wielkopolska.
Najdalszy zasięg wojsk bolszewickich w sierpniu 1920 r. kształtował się na linii:
- Grudziądz;
- Włocławek;
- Płock;
- Nasielsk;
- Radzymin;
- okolice Warszawy;
- okolice Dęblina;
- Chełm;
- Zamość;
- Komarów;
- Rawa Ruska;
- Lwów;
- Stryj;
- okolice Czortków.
Proponowana tymczasowa granica polsko‑rosyjska, tzw. linia Curzona przebiegała w okolicach miast:
- Grodno;
- Białystok;
- Brześć Litewski;
- Komarów.
Najdalszy zasięg wojsk polskich w maju 1920 r. przebiegał w okolicach miast:
- Połock;
- Bobrujsk;
- Homel;
- Kijów;
- Bracław.
Miejsca bitew wojny polsko‑bolszewickiej w latach 1919‑1920:
- Radzymin;
- Warszawa.
Miejsca bitew wojny polsko‑ukraińskiej:
- Lwów;
- Rawa Ruska;
- Czortków.
Na podstawie mapy, wskaż miejsca bitew wojny polsko‑ukraińskiej w latach 1918‑1919.
Na podstawie opisu mapy, wskaż miejsca bitew wojny polsko‑ukraińskiej w latach 1918‑1919.
Władysław Grabski był:
- ministrem spraw zagranicznych RP.
- premierem rządu polskiego.
- komisarzem wojennym.
Za pośrednictwo w rozmowach z Rosją, państwa zachodnie domagały się wyrażenia zgody przez Polskę na ustalenie granicy wschodniej na linii Curzona [czyt.: ker‑zona]. Termin powstał od nazwiska ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, który w 1919 roku zaproponował jej kształt. Była to zasadniczo granica zachodnia Rosji
po III rozbiorze Polski na linii Bugu. Natomiast na południu przecinała ziemie Rzeczypospolitej, znajdujące się od 1772 roku pod zaborem austriackim. Wspomniana linia miała mieć charakter granicy rozejmowej.
Polacy mieli również zaakceptować decyzję państw zachodnich o oddaniu Wilna Litwie i przyjąć narzucone rozwiązania dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Zgoda Władysława GrabskiegoWładysława Grabskiego na wejście w życie wspomnianych decyzji doprowadziła
do upadku jego rządu i powołania Rządu Obrony NarodowejRządu Obrony Narodowej z Wincentym Witosem jako premierem. W Mińsku rozpoczęły się pertraktacje polsko‑bolszewickie.
Nie przyniosły one jednak żadnych rezultatów, ponieważ bolszewicy, wierząc w zwycięstwo, przedstawili żądania nie do zaakceptowania dla strony polskiej. Domagali się m.in. redukcji liczebności armii polskiej, ograniczenia zbrojeń, oddania części uzbrojenia Wojska Polskiego. Bolszewicy próbowali też realizować politykę faktów dokonanych. W Tarnopolu władzę przejął Galicyjski Komitet Rewolucyjny,
a 28 lipca 1920 roku w opanowanym przez nich Białymstoku władzę objął utworzony 23 lipca w Smoleńsku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał pełnić funkcję komunistycznego organu władzy na terenach II RP. Na jego czele stanęli Feliks Dzierżyński i Julian Marchlewski. Najprawdopodobniej był to pierwszy krok do przygotowania ziem polskich do uczynienia z nich republiki sowieckiej.
Propaganda w wojnie z bolszewikami
W okresie wojny polsko‑bolszewickiej ogromną rolę odegrała propaganda. Obie strony starały się przedstawić prowadzone działania wojenne jako „jedynie słuszne”. Bolszewicy, wykorzystując sympatie rewolucyjne w Europie i docierając poprzez
III Międzynarodówkę do członków partii komunistycznych w krajach europejskich, starali się uniemożliwić dostarczenie pomocy, choćby transportów broni wysyłanych przez ententę. W Niemczech strajkujący robotnicy zatrzymywali pociągi, które wiozły broń dla walczących Polaków. W tym kraju propaganda trafiła na wyjątkowo podatny grunt – społeczeństwo miało żal o postanowienia traktatu wersalskiego. Podczas działań rozwieszano plakaty, rozrzucano ulotki.
![Kliknij, aby powiększyć Plakat przedstawia trzech mężczyzn. Mężczyzna na środku jest największy, cały czerwony, stoi w rozkroku. Podpisany jest "czerwonoarmista". Na głowie ma czapkę wojskową z gwiazdą. Lewą nogą przyciska leżącego na ziemi małego grubego mężczyznę, ubranego w królewską pelerynę z koroną na głowie. Podpisany jest „baron Wrangel”. Lewa ręka czerwonego mężczyzny jest uniesiona do góry, dłoń ściśnięta w pięść. W prawej ręce trzyma małego, zwiniętego w kłębek mężczyznę, który w ręku ma szablę, ubrany jest w szlachecki strój i czapkę. Podpisany jest: "polski pan". Na plakacie po obydwu stronach mężczyzny na środku jest napis w języku rosyjskim: „Pospiesz się, żeby pana jak najmocniej nadmuchać, barona też nie zapomnij”.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1N6O2JZcEU2y/1648647101/10086DVjrNhsi7C1GsBcepXkPUzdA0b0.jpg)
![Kliknij, aby powiększyć Plakat przedstawia żołnierza polskiego w czapce rogatywce. W ręku trzyma tarczę, na której jest orzeł. W tarczę wbijają się bagnety. Nad postacią jest napis: "Do broni!" a pod nią "Ratujmy Ojczyznę. Pamiętajmy dobrze o naszym przyszłym losie."](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/ROp06Br3r4Ghv/1648647102/1Xi5CiZZuKR5aCZHZxrPSyBjH0llLsBz.jpg)
![Kliknij, aby powiększyć Plakat przedstawia nagiego mężczyznę, który siedzi na stosie czaszek. W jednej ręce trzyma zakrwawiony nóż, w drugiej pistolet. Za jego plecami stoi kostucha, w pelerynie i szepcze mu coś do ucha. Zamiast głowy ma czaszkę. W dalszej części pośród czaszek widać zmarłych, leżących ludzi, nad którymi stoi czterech żołnierzy. Jeden z żołnierzy ciągnie trupa za nogi, drugi ma uniesiony pistolet do góry, którym chce uderzyć. Dwaj pozostali są pochyleni nad trupami. Na plakacie są napisy. Na górze napisane jest wolność bolszewicka. W prawym dolnym rogu widnieją słowa: obiecali bolszewicy, damy wam pokój, damy wam wolność, damy wam ziemię, pracę i chleb, nikczemnie oszukali, rozpętali wojnę z Polską, zamiast wolności dali pięść – zamiast ziemi – rekwizycje, zamiast pracy – nędzę – zamiast chleba głód.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1bc9AKexVVlR/1648647103/20VdJM56ZkINjlvvgOqoZfVWV0Buvrt4.jpg)
![Kliknij, aby powiększyć Plakat przedstawia tłum ludzi na ulicy. Wśród ludzi są mężczyźni i kobiety. Jedni stoją, inni biją się. Z daleka widać wjeżdżających na koniach żołnierzy z sztandarem sowieckim. W tłumie stojących ludzi widać sztandar z napisem "niech żyje sowiecka Polska”. Na górze fotografii jest jej podpis w języku rosyjskim „Oto, czym kończy się pański plan (plan panów)”. W prawym górnym rogu jest napis: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”. W oddali znajdują się zabudowania fabryk z kominami, nad którymi unosi się dym.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R11Vi8mY9ELpA/1648647104/1m01SNcMbnD1yRMujgLiNN1BeCn94XU5.jpg)
DziełaProwadząc ofensywę przeciwko Polsce, prowadzimy jednocześnie ofensywę przeciwko entencie, rozbijając armię polską, rozbijamy pokój wersalski, na którym opiera się cały system stosunków międzyludzkich.
Źródło: Władimir Ilijicz Lenin, Dzieła, s. 30.
Analizując poniższą wypowiedź Włodzimierza I. Lenina i plakaty, powiedz, do jakich elementów propagandowych odwoływały się obie strony. Uwzględnij także napisy znajdujące się na plakatach. Zaznacz zdanie, które nie znajduje na nich odzwierciedlenia.
- Bolszewicy pokazywali naród polski jako naród panów i obszarników.
- Polacy zwracali uwagę na różnice pomiędzy hasłami głoszonymi przez bolszewików a ich czynami.
- Polacy podkreślali, że wojna z Rosją Radziecką to wojna o przetrwanie.
- Bolszewicy głosili idee rewolucji ogólnoświatowej.
- Plakaty obu stron odwoływały się do haseł pokojowych.
- Plakaty obu stron odwoływały się do agresywnych, wojennych haseł.
Przeczytaj powyższy tekst źródłowy. Wyjaśnij, jak rozumiesz słowa „rozbijając armię polską, rozbijamy pokój wersalski”.
Bitwa Warszawska – cud nad Wisłą
Na początku sierpnia 1920 roku sytuacja państwa polskiego wydawała się dramatyczna. Oddziały Armii Czerwonej podeszły pod Warszawę. Rząd i władze wojskowe ogłosiły pełną mobilizację. W szeregi armii polskiej wstąpiło około 100 tys. ochotników. Oddawano pieniądze i kosztowności, wspierając Fundusz Obrony Państwa. Polskie władze wojskowe przygotowały koncepcję oparcia obrony na linii Wisły. 13 sierpnia rozpoczęły się działania na przedpolach Warszawy (w rejonie Radzymina i Ossowa).
![Kliknij, aby powiększyć Zdjęcie przedstawia rozmawiających dwóch dowódców polskich: od lewej Józefa Piłsudskiego i Edwarda Rydza-Śmigłego. Dowódcy są ubrani w mundury wojskowe, na głowie mają czapki wojskowe. Piłsudski w dłoniach trzyma pudełko na papierosy i papierosa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RRbnLyTsG0PNx/1648647107/1BR2CfTpWcDIQ1CDFfmd8ukq0fYzgHzA.jpg)
Poszukaj w dostępnych źródłach i wymień, działania Edwarda Rydza‑Śmigłego w czasie wojny polsko‑bolszewickiej.
Od 15 sierpnia, od zaciętych walk o Radzymin, szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę polską. Podjęta przez Piłsudskiego ofensywa znad rzeki Wieprz doprowadziła do wsparcia obrońców stolicy pod Radzyminem i w konsekwencji
do rozbicia trzonu armii Tuchaczewskiego. Jej resztki przekroczyły granice Prus WschodnichPrus Wschodnich. Tam Niemcy nie rozbroili oddziałów, lecz pozwolili im w pełnym rynsztunku przekroczyć granice państwa rosyjskiego. Pod koniec sierpnia wszystkie oddziały przeszły Bug. Ostateczną klęskę pod Komarowem na Lubelszczyźnie poniosła też armia BudionnegoBudionnego (31 sierpnia 1920 roku).
![Kliknij, aby powiększyć Mapa bitwa warszawska. Zawiera informacje o przebiegu walk w bitwie warszawskiej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1OM7b5r6000v/1648647107/NVodvppWauZk3CwnpbBLaIihAJSXOdq3.jpg)
Bitwa Warszawska. Na mapie zaznaczone są:
- położenie wojsk polskich i bolszewickich 14‑15 sierpnia.
- główne kierunki natarć wojsk polskich, Armii Czerwonej.
- główne bitwy.
- linie frontów.
- dowódcy wojsk polskich.
Położenie wojsk polskich i bolszewickich 14‑15 sierpnia były w oparciu o:
- rzekę Wisła;
- rzekę Wieprz.
Główne kierunki natarć wojsk polskich, w dniach 16‑18 sierpnia były znad:
- rzeki Wisły;
- rzeki Wieprz.
Główne kierunki natarć Armii Czerwonej, w dniach 16‑18 sierpnia były znad miejscowości:
- Działdowo;
- Sierpc;
- Parczew;
- Włodawa.
Główne bitwy toczyły się w miejscowościach:
- Mława;
- Nasielsk;
- Radzymin;
- Mińsk Mazowiecki.
Linia frontu wojsk polski z dnia 18 sierpnia przebiegała w okolicach miejscowości:
- Brodnica;
- Nieszawa;
- Włocławek;
- Płock;
- Płońsk;
- Ciechanów;
- Pułtusk;
- Węgrów;
- Drochiczyn;
- Brześć Litewski;
- Włodawa.
Linia frontu z dnia 22 sierpnia przebiegała w okolicach miejscowości:
- Mława;
- Łomża;
- Białystok
- Białowieża;
- Brześć Litewski.
Linia frontu z dnia 25 sierpnia przebiegała w okolicach miejscowości:
- Augustów;
- Swisłocz;
- Białowieża;
- Brześć Litewski.
Dowódca Frontu Pólnocnego:
- gen. J. Haller.
Dowódca Frontu Środkowego
- gen. E. Rydz‑Śmigły.
Odczytaj z mapy, gdzie doszło do największych starć. Poszukaj w innych źródłach, kto dowodził polskimi wojskami.
Na podstawie opisu mapy wymień, miejsca gdzie doszło do największych starć. Poszukaj w innych źródłach kto dowodził polskimi wojskami.
Dnia 15 sierpnia w Polsce oprócz święta religijnego obchodzi się:
- Święto Niepodległości
- Dzień Wolności
- Święto Wojska Polskiego
Bitwy wojny polsko‑bolszewickiej
![Kliknij, aby powiększyć Obraz przedstawia pole bitwy. Na pierwszym planie widać żołnierzy na koniach. Każdy z nich trzyma chorągiew w barwach biało-żółtych. W centralnej części obrazu, na ziemi leżą zabite konie, żołnierze, połamane skrzynie. Na drugim planie, po prawej stronie widać chaty i płonące zabudowania.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RUQgPLmFw9g9S/1648647109/FZDO0KFv0SNCWernUDMawDMowluW4jWq.jpg)
Atak 3. Pułku Ułanów Śląskich pod Słuckiem był zaledwie jednym z tematów malarstwa batalistycznego prezentującego starcia wojny polsko‑bolszewickiej.
Odszukaj inne przykłady artystycznych przedstawień wojny polsko‑bolszewickiej.
Odpowiedź na pytanie. Czy znasz jakieś filmy przedstawiające wojnę polsko‑bolszewicką lub samą Bitwę Warszawską? Jeśli tak, podaj ich tytuły.
Bitwa Warszawska została nazwana 'cudem nad Wisłą'. Przełom w niej nastąpił
15 sierpnia – w kalendarzu liturgicznym obchodzone jest wówczas święto Matki Boskiej Zielnej. Forsowano więc, zwłaszcza Narodowa Demokracja, tezę o opiece sił nadprzyrodzonych, które pomogły w sukcesie. Dyskredytowano w ten sposób zasługi głównego inicjatora pomysłu bitwy warszawskiej Józefa Piłsudskiego oraz dowódcy frontu środkowego Edwarda Rydza‑ŚmigłegoEdwarda Rydza‑Śmigłego, którego uderzenie na lewe skrzydło armii bolszewików odcięło im drogę odwrotu spod Warszawy.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PNHwFbUkk
Nagranie osiemnastej decydującej bitwy Edgar Vincent D'Abernon. Zawiera informacje o bitwie warszawskiej.
Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920Współczesna historia nie zna wydarzeń posiadających większe znaczenie niż bitwa pod Warszawą w roku 1920. Nie zna zaś ani jednego, które byłoby mniej doceniane. […] Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się była zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, iż z upadkiem Warszawy środkowa Europa stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji […]. W wielu sytuacjach historycznych Polska była przedmurzem Europy przeciw inwazji azjatyckiej. W żadnym atoli momencie zasługi położone przez Polskę nie były większe, w żadnym momencie niebezpieczeństwo nie było groźniejsze.
Źródło: Edgar Vincent D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1937, s. 10.
Wyjaśnij, jakimi słowami brytyjski polityk i pisarz określił znaczenie Bitwy Warszawskiej. Przedstaw własną opinię na ten temat i uzasadnij ją.
Kolejne miesiące przyniosły dalsze sukcesy Polaków. W dniach 22–28 września
1920 roku rozegrana została następna ważna bitwa – nad Niemnem. Polacy stopniowo odzyskiwali tereny utracone na rzecz bolszewików.
Traktat ryski
Wobec zbliżającej się zimy, a także z powodu zmęczenia, zdecydowano się rozpocząć rozmowy pokojowe. 18 października 1920 roku przerwano działania wojenne,
a 18 marca 1921 roku w Rydze podpisano porozumienie kończące wojnę.
Zgodnie z traktatem, granica miała przebiegać od linii Dźwiny poprzez Białoruś
do Zbrucza i Dniestru. Oprócz tego, obie strony zobowiązały się do nieingerowania w swoje wewnętrzne sprawy, zrzekały się roszczeń finansowych. Rosja miała zwrócić Polsce dobra zagarnięte w czasach carskich. Polacy uznali także panowanie Rosji nad Ukrainą, zrezygnowali z roszczeń do części ziem białoruskich, które gotowi byli oddać Rosji.
![Kliknij, aby powiększyć Mapa walka o granice II Rzeczypospolitej. Zawiera informacje o przebiegu walk o kształt Polski po I wojnie światowej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Ud1n18H0h7E/1648647097/1owb4ApaHuzZznDuclEzy1kcXjwgqrxf.jpg)
Mapa walka o granice II Rzeczypospolitej. Na mapie przedstawione są:
- sąsiedzi Polski po I wojnie światowej.
- ziemie przyznane Polsce w Rydze w marcu 1921 r.
Sąsiedzi Polski po I wojnie światowej:
- Niemcy;
- Czechosłowacja;
- Rumunia;
- Rosja Sowiecka;
- Litwa;
- Prusy Wschodnie.
Ziemie przyznane Polsce traktatem ryskim:
- część zachodniej Białorusi (bez Mińska) i Ukrainy, bez Kamieńca Podolskiego.
- na północy granice wyznaczała rzeka Dźwina;
- na południu rzeka Zbrucz i Dniestr.
Patrząc na przebieg granicy wyznaczonej przez traktat ryski, napisz, która koncepcja – federacyjna Piłsudskiego czy inkorporacyjna - Dmowskiego, okazała się bliższa realizacji.
Wyjaśnij, która koncepcja - federacyjna Piłsudskiego czy inkorporacyjna
- Dmowskiego, okazała się bliższa realizacji po pokoju ryskim.
Wyjaśnij, czy postanowienia pokoju ryskiego, były korzystne dla Polski. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Dla zainteresowanych
![Kliknij, aby powiększyć Zdjęcie przedstawia żołnierzy ustawionych w rzędzie, jeden obok drugiego, trzymających za uzdę konie. Wśród nich jest siedmiu mężczyzn i jedna kobieta, która stoi pierwsza od prawej. Tą kobietą jest Janina Walicka. Jeden z żołnierzy trzyma sztandar, składający się z dwóch kolorów. Na środku sztandaru jest czaszka i napis u góry "II szwadron" i napis na dole "śmierci".](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R5SIckV0E0KA0/1648647110/2Yl1InEVWKOIEt1GdHnsNQeZ79O5pb7M.png)
Znajdź i wypisz informacje o kobietach, uczestniczkach walk polsko‑ukraińskich
lub polsko‑bolszewickich.
Problem Wileńszczyzny
Jeszcze przed zawarciem traktatu ryskiego rozwiązano problem Wileńszczyzny. Podczas konferencji w Spa delegacja polska, chcąc otrzymać pomoc od państw zachodnich, wyraziła zgodę na oddanie Wilna Litwie. Bolszewicy, podczas zwycięskiego marszu, zdobyli Wilno i przekazali je państwu litewskiemu. Teraz z kolei, w wyniku sukcesów ofensywy polskiej, wojska polskie ponownie wkroczyły na teren Wileńszczyzny. Piłsudski, nie chcąc oficjalnie wystąpić przeciwko decyzji państw zachodnich, jak i układowi sowiecko‑litewskiemu, wykonał polityczny manewr. Polecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy dywizji białorusko‑litewskiej, „zbuntować się” i „samowolnie” wkroczyć do Wilna, a następnie dokonać procesu 'sterowanego samookreślenia' tego terenu pod kontrolą polską. W ten sposób zajęto Wileńszczyznę (październik 1920) i utworzono Litwę Środkową, która blisko dwa lata była terenem formalnie niezależnym. Kiedy nie udało się stworzyć federacji z Litwą, na co liczył Piłsudski, na Wileńszczyźnie przeprowadzono w 1922 roku wybory
do lokalnego Sejmu Wileńskiego, a ten opowiedział się za przyłączeniem Wileńszczyzny do Polski. Litwa nie pogodziła się z zaistniałą sytuacją. Do 1927 roku oficjalnie uznawała, że pozostaje z Polską w stanie wojny. Stosunki dyplomatyczne nawiązano dopiero w 1938 roku, po wystosowaniu przez Polskę ultimatum.
Na podstawie tekstu źródłowego, wyjaśnij znaczenie pojęcia „bunt Żeligowskiego”. Oceń postępowanie generała.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PNHwFbUkk
Nagranie generała Lucjana Żeligowskiego o tzw. buncie litewsko-białoruskiej Dywizji. Zawiera informacje o zajęciu Wilna.
Generał Lucjan Żeligowski o tzw. buncie litewsko‑białoruskiej dywizjiMarszałek ocenił sytuację. Bolszewicy oddali Wilno rządowi kowieńskiemu [Litwie]. Polska nie może tu nic zrobić, gdyż nie pozwolą na to państwa koalicji i ponieważ w Spa Wilno zostało przez rząd polski oddane Litwie. Jeśli teraz Wilna nie wyratujemy, to historia nam tego nie daruje. I nie tylko Wilna. Musimy odbudować Litwę. Może to zrobić tylko sama ludność, jej synowie Litewsko‑Białoruskiej Dywizji. Trzeba, aby ktoś wziął na siebie całą sprawę. Marszałek uważał, że tylko ja mogę to zrobić. Tylko pamiętać należy, że wszystkich mamy przeciwko sobie, nawet społeczeństwo polskie, które nie rozumie sprawy litewskiej. Może nastąpić chwila, mówi Marszałek – kiedy będzie Pan miał przeciwko sobie nie tylko opinię świata, ale i Polski. Może nastąpić chwila, że nawet ja będę zmuszony pójść przeciw Panu. Trzeba to wszystko wziąć na siebie. Tego nie mogę rozkazywać, takich rzeczy się nie rozkazuje.
9 października 1920 na czele wojsk złożonych z synów Litwy i Białorusi zajął Wilno nie generał polski Żeligowski, ale Litwin Żeligowski, ten, który będąc małym chłopcem, przychodził z Żupran do Wilna na egzamin i nocował na ławkach miejskich ogrodów.
Źródło: Generał Lucjan Żeligowski o tzw. buncie litewsko‑białoruskiej dywizji, [w:] Lucjan Żeligowski, Niepodległość, t. 3, Londyn 1951, s. 164–165.
Przeczytaj wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny Odpoczynek Żeligowskiego.
Wyjaśnij, czy można potraktować go jako wyraz wątpliwości gen. Żeligowskiego
(lub społeczeństwa polskiego) co do przejęcia Wilna. Uzasadnij odpowiedź.
Odpoczynek ŻeligowskiegoA co jeśli droga była mylna,
a co, jeśli nie dość było Wilna,
a co, jeśliśmy pokuty warci
Za pół czynu,
Za Litwy rozdarcie?!Źródło: Kazimierza Iłłakowiczówna, Ballady bohaterskie, Lwów 1934, s. 57.
Zamiast podsumowania
Wschodnia granica II RP ustalona została:
- w pokoju ryskim.
- w traktacie wersalskim.
- w wyniku decyzji Ligi Narodów.
Zaproponowana przez Curzona wschodnia granica Polski to linia:
- zbliżona do granicy Polski po I rozbiorze.
- zbliżona do granicy Polski po I wojnie.
- zbliżona do obecnej wschodniej granicy Polski.
Przeczytaj uważnie tekst i uzupełnij brakujące informacje.
światowej, 1919, Tuchaczewskiego, Budionnego, Komitet Rewolucyjny Polski, Petlura, Julianem Marchlewskim, Kijów, Dzierżyńskim, Białymstoku, Zachód, 1920
W .................................................... roku rozpoczął się konflikt wojenny między Polską a Rosją Sowiecką. Na wiosnę .................................................... Józef Piłsudski zdał sobie sprawę z tego, że bolszewicy dążą do zrealizowania idei rewolucji .................................................... i przeniesienia jej na ..................................................... Piłsudski zawarł sojusz z Ukraińska Republiką, na czele której stał Semen ..................................................... Wojska polskie i ukraińskie zdobyły w maju ..................................................... Nie zdołały go jednak utrzymać na skutek kontrofensywy bolszewików pod dowództwem Siemiona .................................................... na froncie południowym. Na północy zbliżały się do Warszawy wojska bolszewickie dowodzone przez Michaiła ..................................................... Bolszewicy, pewni zwycięstwa, powołali w .................................................... już pod koniec lipca Tymczasowy .................................................... z komunistą .................................................... oraz z Feliksem ..................................................... Zwycięstwo wojsk polskich w bitwie warszawskiej przekreśliło bolszewickie plany stworzenia Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Potrafię odczytywać informację z mapy.
Wiem, kiedy rozgrywała się wojna polsko‑bolszewicka.
Rozumiem znaczenie walk o granicę.